Dünya əhalisinin təxminən 10%-i, başqa sözlə desək 650 million insan, hal-hazırda əlildir. Onlar dünyadakı ən çoxsaylı azlıqdır
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qanun qarşısında bərabərlik (ƏHK, maddə 12)
- Azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququ (ƏHK, maddə 14)
|
17
V. İnsan hüquqları üzrə regional konvensiyalar, standartlar və sənədlər (ITHACA Toolkit, 2008) Regional müstəvidə (qitələr səviyyəsində) dünyada insan hüquqlarına riayət olunmasına cavabdeh olan başqa orqanlar da fəaliyyət göstərir. İnsanlar onların fikirlərinə görə regional konvensiyaları pozan hökumətlərin fəaliyyətindən şikayət verə bilər və bu konvensiyalara riayət olunmasına nəzarət məqsədilə yaradılmış regional komissiya və məhkəmələr belə şikayətlərə baxır və müvafiq qərarlar çıxarır. Afrika Afrika (Banjul) xalq və insan hüquqları xartiyası (1981-ci il) riayət olunmasına Afrika xalq və insan hüquqları komissiyası tərəfindən nəzarət olunan, məcburi hüquqi qüvvəyə sahib sənəddir. Xartiya qanun qarşısında bərabərlik hüququ, hər növ ekspluatasiya və alçaldılmadan insan ləyaqət və azadlığına hörmət, məhkəmə fəaliyyətindən şikayət vermə və vəkil seçmə hüququ da daxil olmaqla məhkəmə müdafiəsi hüququnu özündə birləşdirən hər bir insana (bəziləri psixi pozuntusu olan insanlar üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır) aid hüquq və azadlıqların geniş siyahısını təsbit edir. Bundan əlavə, xartiya hər bir insanın ən yüksək mümkün fiziki və psixi sağlamlıq hüququnu təsdiq edir və dövləti əhalinin sağlamlığının qorunması üçün vacib tədbirlərin görülməsi və xəstələnmə halında vacib tibbi yardımla təmin edilməsi ilə vəzifələndirir. 2004-cü ildə Afrika xalq və insan hüquqları üzrə məhkəmənin təsis olunması haqda protokol qüvvəyə mindi, 2006-cı ildə isə hakimlər təyin olundu.
Amerika Şimali və Cənubi Amerikada insan hüquqlarının, o cümlədən psixi pozuntuları olan insanların, hüquqlarının qorunması və təbliğini təmin edən bir sıra müqavilə və konvensiyalar mövcuddur. Məsələn, Amerika insan vəzifələri və hüquqları deklarasiyası (1948), Amerika insan hüquqları konvensiyası (1978), iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar sferasında Amerika insan hüquqları konvensiyasına Əlavə protokol (1986) və əlilliyi olan insanlara münasibətdə hər növ diskriminasiyanın ləğv edilməsi haqda Amerikadaxili konvensiya (2001) bütün insanlara, o cümlədən psixi pozuntuları olan insanların hüquqlarının qorunmasını təmin edir. 1999-cu ildə qəbul olunmuş əlilliyi olan insanlara münasibətdə hər növ diskriminasiyanın ləğv edilməsi haqda Amerikadaxili konvensiya birbaşa psixi pozuntusu olan insanların hüquqlarının qorunmasına həsr olunmuş ilk beynəlxalq konvensiyadır. İnsan hüquqları üzrə Amerikadaxili konvensiyanın tətbiq olunmasına nəzarəti insan hüquqları üzrə Amerikadaxili komissiya (İHAK / IACHR) və insan hüquqları üzrə Amerikadaxili məhkəmə həyata keçirir. Avropa 1950-ci ildə əsas insan hüquq və azadlıqlarının qorunması üzrə Konvensiya qəbul olundu. Adətən bu sənəd "Avropa insan haqları konvensiyası" adlandırılır. Strasburqda (Fransa) yerləşən Avropa insan hüquqları məhkəməsi, Avropa Şurasının 47 üzv-dövlət nümayəndələri tərəfindən verilə bilən individual şikayətlər barədə çıxarılan qərarlarda Avropa konvensiyasının müddəalarının tətbiqi ilə məşğul olur. Avropa insan hüquqları məhkəməsi psixi pozuntularla əlaqədar məsələlərdə qərarların çıxarılmasında zəngin təcrübəyə malikdir (Mental Disability Advocacy Center, 2007; Bartlett P., Lewis O. and Thorold O. 2006). 18
İşgəncə və qeyri-insani və ya ləyaqət alçaldıcı münasibət və cəzalara qarşı Avropa konveniyası (1987-ci il). Bu konvensiyanın məqsədi hüquqların bəyannaməsi deyil, işgəncə və qeyri-insani və ya ləyaqət alçaldıcı münasibət və cəzalara qarşı Avropa komitəsinin təsis olunmasıdır (İQAK / CPT). İQAK Avropa Şurasının bütün üzv-dövlətlərində psixiatriya və sosial müəssisələr də daxil olmaqla, həbsxanaları ziyarət edir. İnspeksiyanın nəticələrinə əsasən tərtib olunmuş hesabatlar, dövlət onun nəşrinə icazə verdikdən sonra ictimaiyyətə təqdim olunur (Committee for the prevention of torture, tarixsiz). Yenidən baxılmış Avropa sosial xartiyası (1996-cı il) hüquq və azadlıqları təsbit edir və üzv- dövlətlər tərəfindən bu hüquq və azadlıqlara riayət olunmasına zəmanətin təmin edilməsinə nəzarət mexanizmini - sosial hüquqlar üzrə Avropa komitəsini - təsis edir. Komitə üzv-dövlətdəki vəziyyətin Xartiyaya uyğun olub-olmamasını hüquqi nöqteyi-nəzərdən müəyyən edir. Bəzi təşkilatlar Xartiyanın pozulması məsələləri haqda Komitəyə kollektiv şikayətlərlə müraciət etmək hüququna malikdirlər (Council of Europe, tarixsiz). Avropa Birliyi Xartiyası yalnız AB hüququnu tətbiq etdikləri halda Avropa Birliyinin üzv- dövlətlərinə şamil olunur və AB məhkəmələrində hüquqi qüvvəyə malikdir. Yaxın Şərqdə 2008-ci ilin martında qüvvəyə minən Ərəb insan hüquqları xartiyası fəaliyyət göstərir. Bu alət ərəb dövlətləri Liqası Şurasının nəzarətindədir. Asiyada hal-hazırda insan hüquqlarının qorunması üzrə subregional struktur və mexanizmlərin işlənib hazırlanması imkanlarını nəzərdən keçirən Cənub-Şərqi Asiya dövlətləri Assosiasiyası (ASEAN) mövcuddur.
Azərbaycan insan hüquqları haqda əksər beynəlxalq və regional (avropa) müqavilələri ratifikasiya etmiş və bununla da üzərinə bu müqavilələrlə təyin olunan sağlamlıq imkanları məhdud olan insanlar da daxil olmaqlar bütün insanlara münasibətdə hüquqlarının qorunması üzrə öhdəlikləri götürmüşdür. Həm ayrı-ayrı məsələlər, həm də bütünlükdə bu öhdəliklərə riayət edilməsinin monitorinqi ilə məşğul olan mütəlif beynəlxalq orqanların nümayəndələri, aşağıdakı məsələlərin inspeksiyasını keçirmək məqsədilə daim Azərbaycan Respublikasına (OHCHR, tarixsiz) səfərlər edir: uşaq hüquqları (əlil uşaqlar daxil olmaqla), UHK/CRC-nin yekun qeydlərində analiz olunur (OHCHR, tarixsiz); işgəncə və digər qəddar, qeyri-insani və ləyaqət alçaldıcı münasibət və cəzalar, İQK/CAT (Committee against torture, 2009) və İQAK/CPT (European Committee on the prevention of torture Report to Azerbaijani Government, 2009) hesabatlarında analiz olunur (daha ətraflı bu modulda aşağıda, psixi pozuntusu olan insanlara münasibətdə insan hüquqlarının monitorinqinə həsr olunmuş bölmədə müzakirə olunur). Qeyd etmək lazımdır ki, 2008-ci il oktyabrın 2-də Azərbaycan Respublikasında əlilliyi olan insanların hüquqlarının qorunması, diskriminasiya ilə mübarizə, qanun qarşısında bərabərlik, reabilitasiyanın həyata keçirilməsi, imkanların genişləndirilməsi və onların potensialının gücləndirilməsi, sosial müdafiə və cəmiyyətə inteqrasiyasını məqsəd qoyan əlilliyi olan insanların hüquqlarının qorunmasına yönəlmiş "Əlilliyi olan insanların hüquqları üzrə BMT Konvensiyası və əlilliyi olan insanların hüquqları üzrə BMT Konvensiyasının Fakultativ protokolunun ratifikasiyası haqda" qanun qəbul olunmuşdur. 2009-cu il 28 yanvarda Azərbaycanda əlilliyi olan insanlar haqda BMT Konvensiyası və əlilliyi olan insanlar haqda BMT Konvensiyasının Fakultativ protokolu rəsmi qüvvəyə minmişdir. 2011-ci ildə Azərbaycan Respublikası Hökuməti əlilliyi olan insanların hüquqları üzrə BMT Komitəsinə BMT Konvensiyasının reallaşdırılması haqda ilk hesabatı təqdim etmişdir. Hal-hazırda bu hesabat və ölkə əlilliyi olan insanların hüquqları üzrə 19
Komitə tərəfindən onun növbəti sessiyasında baxılması üçün dəqiq vaxtın təyinini gözləyir (OHCHR,tarixsiz). 20
VI. Psixi pozuntusu olan insanların əsas hüquqları və bu hüquqların qorunması üçün beynəlxalq tədbirlər Psixi pozuntusu olan insanların bütün hüquqlarına riayət olunmasının vacibliyinə baxmayaraq, onlardan bəziləri bu insanlar üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu bölmədə psixi pozuntusu və əlilliyi olan insanlar üçün daha böyük əhəmiyyəti olan insan hüquqlarına xüsusi diqqət verilir: •
Ən yüksək mümkün fiziki və psixi sağlamlıq hüququ •
Sərbəst həyat tərzi və cəmiyyətə qoşululuq hüququ •
Qanun qarşısında bərabərlik hüququ •
Azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququ •
İşgəncə və ya qəddar, qeyri-insani yaxud ləyaqət alçaldıcı münasibət və cəzalardan azadlıq •
Diskriminasiyadan azadlıq Bu hüquqlar psixi pozuntusu olan insanların tez-tez rastlaşdığı bir sıra problemlərlə birbaşa bağlıdır. Lakin, artıq deyildiyi kimi, psixi pozuntusu olan insanlar üçün insan hüquqlarının əhəmiyyəti yalnız bu problemlərlə məhdudlaşmır. •
Ən yüksək mümkün fiziki və psixi sağlamlıq hüququ Əlilliyi olan insanların sağlamlıq hüququ digər hüquqlardan ayrı reallaşdırıla bilməz. O diskriminasiya ilə mübarizə və digər prinsiplər, o cümlədən sərbəstlik və müstəqillik, cəmiyyətin həyatında iştirak və sosial qoşululuq, müxtəlif mənsubiyyətlərə hörmət, imkanların bərabərliyi və əlçatanlığı, uşaqların inkişaf edən xüsusiyyətlərinə hörmətlə sıx bağlıdır. Sağlamlıq hüququ
•
Bu o deməkdir ki, hökumət hər kəsin mümkün olduğu qədər sağlam olması üçün şərait yaratmalıdır. •
demək deyil, həm də insanları ən yüksək sağlamlıq dərəcəsinə çatmaq üçün vacib olan bir çox digər şeylərlə də təmin etməli olduğu deməkdir. Ən yüksək sağlamlıq dərəcəsinə çatmaq imkanını şərtləndirən faktorlara əmək məşğulluğu və digər növ fəaliyyətlərin əlçatanlığı, təhlükəsiz və sağlam əmək şərtləri, layiqli mənzil və tam dəyərli qidalanma, təhsil və sağlamlıq haqda informasiya imkanları və s. aiddir. Ən yüksək mümkün sağlamlıq dərəcəsi (həm də "sağlam olma hüququ" adlandırılan) hüququ ÜST-nin qanunlarında ilk dəfə əks olunmuşdur (1946), •
hansı ki, sağlamlığı "xəstəlik və fiziki defektlərin olmamadı ilə məhdudlaşmayan, fiziki, əqli və sosial rifah halı" kimi müəyyənləşdirir, •
baxışları, iqtisadi və sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq hər bir insanın əsas hüquqlarından biridir". 21
Sonralar sağlam olma hüququ insan hüquqları üzrə beynəlxalq və regional müqavilələrin geniş dairəsinə daxil edildi. Sağlam olma hüququnun daha etibarlı izahı 1966-cı ildə iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar haqda Beynəlxalq paktda (1966) verilmişdir; burada sağlamlıq hüququ hüquqi məcbur qanun kimi 12-ci maddədə təsbit edilmişdir "Hər kəsin ən yüksək mümkün fiziki və psixi sağlamlıq hüququ". Bu fakt xüsusi əhəmiyyət daşıyır, belə ki, sağlam olma hüququ ilk dəfə olaraq üzv-ölkələr üçün məcburi hüquqi qüvvə qazandı. Əlilliyi olan insanların hüquqları haqda Konvensiyanın 25-ci maddəsi sağlamlıq hüququ anlayışını genişləndirir: "əlilliyi olan insanlar əlillik əlamətinə görə diskriminasiya olunmadan ən yüksək mümkün sağlamlıq dərəcəsi hüququna malikdirlər". Sağlamlıq hüququ dövlətlər üçün sağlamlığın qorunması və möhkəmləndirilməsi üzrə müəyyən tədbirlərin görülməsi tələbi deməkdir (OHCHR, tarixsiz). İSMHBP-nin 12-ci maddəsinə uyğun olaraq sağlamlıq hüququ psixi pozuntusu olan insanların: a) mövcud olan, b) rahat/əlçatan, c) qəbul olunan, d) uyğun elmi səviyyə və keyfiyyətdə olan xidmətlərdən istifadə hüququnu yaradır. Sağlamlıq hüququnun həyata keçirilməsi üçün vacib olan bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəli bir sıra elementlər qeyd olunur: •
mövcudluq: tibb müəssisələri və xidmətlər labüd miqdarda təşkil olunmalıdır; •
əlçatanlıq: -tibb müəssisələri və xidmətlər hamıya istənilən növ diskriminasiya olunmadan təqdim olunmalıdır, -tibb müəssisələri və xidmətlərin fiziki əlçatanlığı təmin olunmalıdır, xüsusilə əhalinin qeyri- qənaətbəxş vəziyyətdə və zəif qrupu üçün, -tibb müəssisələri və xidmətlər iqtisadi baxımdan əlçatan olmalıdır, yəni xidmətlər qarşılığında məbləğ ədalət prinsiplərinə uyğun olmalı və hər kəs üçün əlçatan olmalıdır, -informasiya əlçatanlığı təmin olunmalıdır, yəni sağlamlıq məsələlərinə aid məlumat və ideyaları axtarmaq, almaq və yaymaq hüququna əməl olunmalıdır. •
qəbul olunan: tibb müəssisələri və xidmətlər tibbi etikaya riayət etməli və mədəni qəbul oluna bilən olmalıdır; •
xidmət təqdim etməlidir. Ən yüksək mümkün sağlamlıq dərəcəsi hüququ, insan hüquqları üzrə beynəlxalq qanuvericilikdə, sosial razılıqlar toplusuna - bu hüququn reallaşmasını təmin edən normalara, qanunlara, təşkilatlara və əlverişli şərtlərə olan tələbdir. 14-də müəyyən edilir ki, sağlamlıq hüququ qidalanma, mənzil, məşğulluq, təhsil, cəmiyyətin həyatında iştirak, elmi proqressin nəticələrindən istifadə və onların praktiki tətbiqi, yaşama hüququ, diskriminasiyadan müdafiə, bərabərlik, işgəncələrdən azadlıq, şəxsi həyatın toxunulmazlığı, informasiya əldə etmək hüququ və assosiasiya, toplaşma və hərəkət azadlığı kimi digər insan hüquqlarının həyata keçirilməsi ilə sıx bağlıdır və onlardan asılıdır (CESCR, 2000). 14-də həmçinin səhiyyə xidmətinin və psixi sağlamlığın qorunmasının təşkilinin yaşama yerinə görə aparılması xüsusi vurğulanır. Bu xidmətlərin təmin edilməsi, mövcudluğu və əlçatanlığı haqda tələblər o deməkdir ki, xidmətlər yaşama yerinə yaxınlıqda təqdim olunmalıdır. ƏHK həmçinin üzv-dövlətlərdən əlilliyi olan insanlara digər insanlara olunan sağlamlığın qorunması, o cümlədən cinsi və reproduktiv sferada olan, eyni miqdarda, keyfiyyətdə və səviyyədə pulsuz və ucuz xidmət və proqramlarının təmin edilməsini tələb edir (25-ci maddı, a).
22
Bu tədbirlər əlilliyi olan insanlara onların əlilliyi səbəbindən vacib olan, o cümlədən erkən diaqnostika və əlilliyin sonrakı inkişafının qarşısını alan və minimuma endirən, həmçinin onlara sərbəst olmağa imkan yaradan, xəstəliyin sonrakı kəskinləşmələrinin qarşısını alan və onların sosial inteqrasiyasına kömək edən ortopedik və reabilitasion xidmətlər də daxil olmaqla səhiyyə və sosial xidmət sferasında bir sıra xidmətləri özündə birləşdirir (WHO, 2002). Bu müddəanın daxil edilməsi çox vacibdir, belə ki, dövləti psixi sağlamlığın qorunmasında göstərilən xidmətləri yaratmağı tələb edərək, pozitiv fəaliyyətə stimulə edir. Qeyd etmək lazımdır ki, dövlət tibb işçilərindən əlilliyi olan insanlara, müalicəyə könüllü məlumatlı razılıq da daxil olmaqla, başqalarına göstərilən yardımın göstərilməsini tələb etməyə borcludur. Bu məqsədlə dövlətlər tibb işçiləri üçün müvafiq təhsil təşkil etməli və özəl və dövlət səhiyyə xidməti üçün etik standartlar işləyib hazırlamalıdır. •
Müstəqil həyat tərzi və yerli cəmiyyətə qoşululuq (ƏHK, 19-cu maddə)
ƏHK insan hüquqları üzrə yeganə beynəlxalq sənəddir ki, onda birmənalı və aydın şəkildə cəmiyyətdə müstəqil həyat tərzi hüququ təsbit olunur. 19-cu maddə dövlətdən əlilliyi olan insanların adi yaşayış yerlərində cəmiyyətdə yaşamaq hüququnu təmin etməsini tələb edir və göstərir ki, dövlətlər onların cəmiyyətin həyatına tam daxil olması və qoşulmasına şərait yaratmaq üçün effektiv və labüd tədbirlər görməlidir. Daha sonra maddədə deyilir ki, əlilliyi olan insanlar harada və kimlə yaşayacaqlarını seçmək imkanına sahib olmalıdırlar və onları hansısa müəyyən mənzil şərtlərində yaşamağa məcbur etmək olmaz. Bu da vacibdir ki, ƏHK-nin 19-cu maddəsinə əsasən, insanlara yerli cəmiyyət əsasında yerli cəmiyyətdə həyata dəstək olmaq və ona qoşulmaq, o cümlədən təcrid olunmanın və yerli cəmiyyətdən seqreqasiyanın qarşısını almaq üçün labüd şəxsi kömək də daxil olmaqla evdə, yaşayış yerində və digər köməkçi xidmətləri əlçatan etmək vacibdir. 19-cu maddədə müəyyən olunan daxil olma və qoşulma konsepsiyası o cümlədən təhsil, əmək və məşğulluq, siyasi, ictimai və mədəni həyatda iştirak, həmçinin asudə vaxtının keçirilməsi, istirahət və idman hüququna aid Konvensiyanın digər maddələrində də işıqlandırılır (WHO QualityRights tool kit, 2012). 19-cu maddədə təsbit olunan müstəqil həyat tərzi və cəmiyyətə qoşulma hüququ ƏHK-da müəyyənləşdirilən əlilliyi olan insanlara münasibət paradiqmasının dəyişilməsinin əsas göstəricilərindən biridir. ƏHK-nın müddəalarından belə nəticəyə gəlmək olur ki, cəmiyyətdə yaşamaq müstəqil yaşamaq üçün əlavə "xüsusiyyət", "səlahiyyət" və "bacarıq" sübutu tələb etməyən ayrılmaz hüquqdur. Bir sıra hallarda köməkçi xidmətlər lazım ola bilər və beləliklə, əsas məqsəd əlilliyi olan insanlara sərbəst yaşamaqda və yerli cəmiyyətə qoşulmaqda köməyin təşkil edilməsi olur. Bu hüququn qəbul olunması bir çox ölkələrdə siyasətin yaşayış yerinə görə sağlamlığın qorunması xidmətinin yaradılması (Open Society Foundation Report, 2011) və hər kəs üçün "digər insanlarla bərabər şəkildə öz yaşayış yerini, harada və kimlə yaşamağını, hansısa müəyyən mənzil şəraitində yaşamaq məcburiyyəti olmadan seçmək imkanının" təmin olunması istiqamətində inkişafını stimulə edir (CRPD, maddə 19 a). Bundan başqa, "ümumi əhali üçün nəzərdə tutulmuş kollektiv istifadə xidmət və obyektləri, əlilliyi olan insanlar üçün bərabər çəkildə əlçatan olmalı və onların ehtiyaclarına cavab verməlidir" müddəası, əlilliyi olan insanlara, psixi sağlamlıq və əqli inkişaf problemləri olan şəxslər üçün əlçatan gündəlik xidmətlərin (mənzil, gündüz mərkəzləri, evsizlər üçün sığınacaq, nəqliyyat və b.) təqdim olunmasını tələb edir (ITHACA Toolkit, 2008).
•
Qanun qarşısında bərabərlik (ƏHK, maddə 12)
Əvvəl xatırladıldığı kimi, ƏHK-da əlilliyi olan insanlara proqressiv münasibət və yanaşmanı əks etdirən paradiqmanın dəyişməsi təsbit olunmuşdur. Paradiqma dəyişikliyinin ən əhəmiyyətli əlamətlərindən biri əlilliyi olan insanlara qanun imkanlarının möhkəmləndirilməsindən ibarətdir. 23
ƏHK əlilliyi olan insanlara münasibətdə məhdudiyyətlərə son qoyur və bəyan edir ki, əlilliyi olan insanlar digərləri ilə bərabər qanun imkanlarına malikdirlər və üzv-dövlətlər əlilliyi olan insanlara qərar qəbul etmək hüququnun reallaşdırılmasında lazım ola biləcək dəstəyi əlçatan etmək üçün müvafiq tədbirlər görməlidir. Hüquq səlahiyyəti əlilliyi olan insanların hüquqları haqda Konvensiyanın 12-ci maddəsində baxılır. Bu məsələ geniş diskussiyaların predmeti olmuşdur. O həm də əlilliyi olan insanlar, hüquqşünaslar, qeyri-hökumət təşkilatları, insan hüquqları üzrə Ali komissarın böyük qayğısını oyadır və reallaşdırılması zamanı xüsusi diqqət tələb edir (International Disability Alliance, 2008). ƏHK 12-ci maddədə deyilir ki, əlilliyi olan insanlar hər yerdə hüquq subyektləri kimi qəbul olunmaq hüququna malikdirlər. Onda həmçinin bir daha təsdiq olunur ki, əlilliyi olan insanlar həyatın bütün aspektlərində digər insanlarla bərabər hüquqa malik olma səlahiyyətinə sahibdirlər. Burdan belə nəticə çıxır ki, əlilliyi olan insanların onların maraqlarına, o cümlədən müalicələrinə, yaşayış yerinin seçilməsi, şəxsi və iqtisadi məsələlərə aid maraqlarına, aid qərarların qəbul olunmasında əsas rol oynamalıdırlar. 12-ci maddə həm də təyin edir ki, lazım olan halda, şəxsə hüquqa malik olma səlahiyyətinin reallaşdırılmasında dəstək təqdim olunmalıdır. Beləliklə, ƏHK-da qərarların qəbul olunmasına dəstək anlayışı daxil edilir. Qərarların qəbul olunmasında dəstək, qərarların qəbul olunmasına psixi pozuntusu olan insanın onun problemlərinə birbaşa aid qərarları müzakirə və konsultasiya etmək üçün qəyyum və ya qəyyumlar qrupunu seçməsini də daxil edir. Qəyyum psixi pozuntunu anlamağa kömək edə və onun müalicəsinə aid mövcud variantlar arasından seçim edə (məsələn, müalicə almaq lazımdırmı, harada müalicə almaq olar, hansı növ müalicəni seçmək lazımdır və s.), və ya edilən seçim barədə zəruri hallarda üçüncü tərəfə məlumat ötürə bilər. Onlar digər insanlara bunları başa düşməyə kömək edə bilərlər ki, sağlamlıq imkanları məhdud olan insanlar da şəxsi tarixə, maraqlara və həyat məqsədlərinə sahibdirlər və öz hüquqa malik olma səlajiyyətlərini istifadə etməyə qadirdirlər. Dəstəkli qərar qəbul etmədə hər zaman həmin qərarın birbaşa onun həyatına təsir edən əlilliyi olan insanın xeyrinə prezumpsiya diqqətə alınır (UN, 2007).
•
Azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququ (ƏHK, maddə 14) Bu hüquq VSHBP-nin 9-cu maddəsində, həmçinin ƏHK-nın 14-cü maddəsində müəyyən edilir. ƏHK-nın 14-cü maddəsi müəyyən edir ki, "əlilliyin olması qəti surətdə azadlıqdan məhrum edilmə üçün əsas ola bilməz". Bu müddəa psixi pozuntusu olan insanların bir neçə ay, bəzən isə illər ərzində sistematik olaraq psixiatriya müəssisələrində saxlanılması hallarına cavabdır. Bu müddəa məcburi hosptalizasiya problemi və ya qapalı tipli sosial müəssisələrə yerləşdirmə kontekstində son dərəcə əhəmiyyətlidir. Bəzi təşkilatlar, məsələn, əlillik məsələləri üzrə Beynəlxalq alliansa görə (IDA, tarixsiz) (əlillik problemləri ilə işləyən təşkilatları birləşdirən birlik, ƏHK-nın hazırlanmasında mərkəzi rol oynamışdır) bu maddə o deməkdir ki, istər əlilliyi olan insanın öz təşəbbüsü ilə, istərsə də özünə yaxud başqalarına zərər yetirmə və ya cinayət törətmə kimi digər kriterilərə görə əlillik heç bir halda azadlıqdan məhrum edilmə üçün əsas ola bilməz. Onların mövqeyi bu sitatda ifadə olunmuşdur: "Azadlıq hər hansı diskriminasiya olmadan qəbul olunmalı və həyata keçirilməli
24
və kimlə yaşamağı seçmək hüququna zəmanət verir (IDA, tarixsiz)." Başqa mövqe bu cümləni başqa cür izah edir: əlillik özü özlüyündə heç bir halda azadlığın məhdudlaşdırılması üçün əsas ola bilməz, lakin, özü və ətrafdakı insanlar üçün təhlükə kimi başqa kriterilərlə birlikdə qeyri-könüllü hospitalizasiya üçün əsas ola bilər. Buna görə də hər bir ölkəyə azadlığın məhdudlaşdırılmasının əlavə kriterilərini müəyyənləşdirici qanunvericilik lazımdır. Bir çox hallarda özü və və ətrafdakı insanlar üçün zərər riskinin qiymətləndirilməsinə ehtiyac duyulur. Həbs olunma məhkəmə və müstəqil ekspertizanın keçirilməsi kimi qanunvericilik və prosessual zəmanətə uyğun olduqda həyata keçirilməlidir. Gözlənilir ki, insan hüquqları üzrə Komitə bu mübahisəli məsələ üzrə buraxacaq. Necə olmağından asılı olmayaraq, aydındır ki, məcburi hospitalizasiya və qeyri-könüllü müalicə azadlıq və öz müqəddəratı təyin etmə hüququ ilə toqquşur. Bununla əlaqədar olaraq, əsassız məcburi müalicə və psixiatriya stasionarına yerləşdirilmədən müdafiə olunmaq üçün müstəqil məhkəmə mexanizmləri yaradılması və şikayətlərə baxılma və apellyasiya prosedurları hazırlanılması vacibdir. Məcburi müalicə problemi daha ətraflı psixi pozuntusu olan şəxslərin qeyri-insani və ləyaqət alçaldıcı münasibətdən azad olma hüququnun baxıldığı olunduğu bölmədə müzakirə olunacaq.
•
Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|