E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

204

---

YETTINCHI BOB
0 ‘SPIRINLIK DAVRINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
Hozirgi eng dolzarb muammolardan biri oliy o ‘quv yurtlaridagi ta’lim- 
tarbiya 
ishlari 
samaradorligini 
keskin 
oshirishdan 
iboratdir. 
Chunki 
respublikamizning rivoji, ravnaqi va istiqboli ko‘proq oliy maktab tayyorlayotgan 
mutaxassislaming mahoratiga bog‘liqdir. Shuning uchun o‘qitishning yangi 
ilg‘or, faol usullarini qo‘llash, oqilona vositalardan foydalanish maqsadga 
muvofiqdir.
Oliy o‘quv yurtlaridagi ta’lim-tarbiya jarayonlarini samarali amalga 
oshirish uchun talabalar bilan o4qituvchilar o'rtasida uzluksiz ta’sir o‘tkazish 
hukm surishi lozim.
0 ‘qituvchi bilan talabaning hamkor.likdagi faoliyati negizida o‘quv-tarbiya 
ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish muammosi j'otadi. Bu muammo oliy maktab 
psixologiyasida juda kam tadqiq qilingani sababli xuddi ana shu muammo 
yuzasidan kengroq mulohaza yuritish maqsadga muvofiqdir.
7.1. Talabalaming psixologik xususiyatlari
Tadqiqotlarda talabalar deganda moddiy va ma’naviy ishlab chiqarishda 
ijtimoiy hayotga va mutaxassislikka oid rollami muayyan qoida va maxsus dastur 
asosida bajarishga tayyorlanayotgan ijtimoiy guruh tushuniladi.
Oliy o‘quv yurtidagi ta’limning o'ziga xos xususiyatlari talabalaming 
boshqa ijtimoiy guruhlar bilan (ular xoh rasmiy, xoh norasmiy bo‘lishidan qat’i 
nazar) muloqotga kirishish uchun muhim imkoniyat yaratadi. Talabalik davrining 
asosiy xususiyatlaridan biri ijtimoiy yetuklikning jadal sur’at bilan ro‘yobga 
chiqishidir. Ma’lumki, ijtimoiy yetuklik (kamolot) shaxsdan zarur aqliy 
qobiliyatni hamda ijtimoiy turmushda bajariladigan turli rollami egallashga (oila 
qurishga), farzandlami tarbiyalashga, foydali mehnatda qatnashishga (mas’ul 
vazifada ishlashga) tayyorlanishni talab qiladi. Mazkur jarayonning bosh 
mezonlari va ko‘rsatkichlari o‘rta ma’lumotlilik, jamoatchilik topshirig‘i, 
mehnatda faollik ko‘rsatish, qonunlar oldida javobgarlik, mutaxassis bo‘lish 
imkoniyati, unga intilish tuyg‘usi, irodaviy zo‘r berish, yosh otalik va onalik 
burchi, jamoat arbobi vazifasini o‘tash, ijtimoiy guruhga raxbarlik qilish, sport 
bilan shug‘ullanish, bo*sh vaqtai tashkil eta olish, to‘garakda qatnashish va 
hokazolardan iboratdir.
Talabalik davri 
0
‘spirinlikning ikkinchi bosqichidan iborat bo‘lib, 17-22 
(25) yoshni o‘z ichiga oladi va o‘zining qator betakror xususiyatlari va qarama- 
qarshiliklari bilan xarakterlanadi. Shu boisdan o‘spirinlik davri shaxsning ijtimoiy 
hamda kasbiy mavqeini anglashidan boshlanadi. Mazkur pallada o‘spirin o‘ziga 
xos mhiy inqiroz yoki tanglikni boshidan kechiradi, jumladan, kattalaming har xil 
ko‘rinishdagi (unga yoqish yoki yoqmasligidan qat’i nazar) rollarini tez sur’atlar 
bilan bajarib ko‘rishga intiladi, turmush tarzining yangi jihatlariga ko‘nika
205

---

boshlaydi. Katta odamlaming turmush tarziga o‘tish jarayoni shaxsning kamol 
topish xususiyatlariga bog‘liq ichki qarama-qarshiliklami keltirib chiqaradi.
Pedagogik psixologiya fanidan ma’lumki, akademik litsey va kasb-hunar 
kollejlari o‘quvchilami har (biologik, fiziologik, pedagogik, psixologik) jihatdan 
oliy maktab ta’limiga tayyorlaydi va ularda umumlashtirish, mavhumlashtirish, 
sistemalashtirish kabi qobiliyatlarda ko‘rinadigan fazilatlar namoyon bo‘ladi. Shu 
bilan birga o ‘spirinda aqliy, axloqiy, estetik va g‘oyaviy-siyosiy jihatdan 
muayyan darajada o ‘sish ro‘y beradi. Shunga qaramay, ular oldida oliy o‘quv 
yurtida mutaxassislikni egallashga bog‘liq yangi vazifalar paydo bo‘ladi. Hozirgi 
fan-texnikaning rivoji bir tomondan axborotlami, m a’lumotlami ko‘paytirsa, 
ikkinchi tomondan talabalarda mutaxassislikka oid bilimlarga barqaror 
qiziqishning yo‘qolishiga olib keladi, chunki qat’iylik, ijodiy izlanish, irodaviy 
zo‘r berish o‘mini loqaydlik, faoliyatsizlik egallaydi. Boshqacha aytganda, ular 
“tayyor axborotlaming quli” ga aylanadilar. Chunki kompyuter, internet, displey, 
EHM, kalkulyatorlar inson aqliy mehnatini yengillashtiradi, ulami aqliy zo‘r 
berishdan xalos qiladi. Ana shular sababli oliy o‘quv yurti ta’limi oldidagi muhim 
vazifa talabalarga dasturdagi bilimlar majmuasini berishdir.
Talabalarga mustaqil bilim olish, o‘z faoliyatini o ‘zi tashkil qilish, o‘zini 
o‘zi boshqarish, yangi g‘oyalami ishlab chiqish va hokazolami o‘rgatishdir. Bu 
vazifalami amalga oshirishning asosiy omili - monologik ma’ruzadan dialogik 
(talaba va o‘qituvchining muloqotiga asoslangan) ma’ruzaga o‘tishdir.
Psixologlardan B.G.Ananev, N.V.Kuzmina, N.F.Talizina, V.Ya.Lyaudis,
I.S.Kon, V.T.Lisovskiy, A. A.Bodalev, A.V.Petrovskiy, M.G.Davletshin, 
I.I.Ilyasov, 
A. V.Dmitrieva, 
3.F.Esareva, 
A.A.Verbiskiy, 
V.A.Tokareva, 
E.G‘.G‘oziev va boshqalaming tadqiqotlariga ko‘ra, oliy o ‘quv yurtlarida ta’lim 
olish talabalar uchun juda og‘ir kechadi, chunki bu davrda shaxsning murakkab 
fazilatlari, xislatlari, sifatlari takomillashish bosqichida bo‘ladi. Mazkur yosh 
davridagi ijtimoiy-psixologik o‘sishning xususiyatlaridan biri o‘qish faoliyatining 
ongli motivlari kuchayishidir. Talabalarda axloqiy jarayonlaming o‘sishi sust 
amalga oshsa-da, lekin xulqning eng muhim sifatlari - mustaqillik, 
tashabbuskorlik, topqirlik, farosatlilik va hokazolar takomillashib boradi. 
Shuningdek, ularda ijtimoiy holatlarga, voqelikka, axloqiy qoidalarga qiziqish, 
ulami anglashga intilish tobora kuchayadi.
Psixologlarimizning tadqiqotlari shaxs turmush tajribasini egallashida unda 
o ‘zligini anglash vujudga kelishini, jumladan, shaxsiy hayotining mazmunini 
anglashi, aniq turmush rejalarini tuzishi, kelajak hayot yo‘lini belgilashi va 
hokazolar amalga oshishini ko‘rsatadi. Talaba asta-sekin mikroguruhning 
notanish sharoitlariga ko‘nikib boradi, o‘zining haq-huquqlari va majburiyatlarini 
bila boshlaydi, shaxslararo munosabatning yangicha ko4rinishini o Amatadi, 
turmushdagi ijtimoiy rollami amalda shaxsan sinab ko‘rishga intiladi. Ulardagi 
romantik his-tuyg‘ular voqelikka muayyan yondashishga birmuncha halaqit 
beradi. Chunki ular turmushdagi yutuqlar va muvaffaqiyatsizlikning ijtimoiy-
206

---

psixologik ildizlari nimadan iborat ekanligi to‘g‘risida aniq tasawurga ega 
bo‘lmaydilar.
Yosh fiziologiyasi va ontogenez psixologiyasi fanlarida to‘plangan 
materiallar tahlilidan ko‘rinadiki, talaba 17-19 yoshda ham o‘z xulqi va bilish 
faoliyatini ongli boshqarish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi va shunga ko‘ra xulq 
motivlarining asoslanmagani, uzoqni ko‘rolmaslik, ehtiyotsizlik kabi holatlar ro‘y 
beradi. V.T.Lisovskiyning fikricha, 19-20 yoshlarda ayrim salbiy xatti-harakatlar 
ko‘zga tashlanadi. Mazkur yoshda xohish va intilishning rivojlanishi iroda va 
xarakterdan ancha ilgarilab ketadi. Bunda odamning hayotiy tajribasi alohida rol 
o‘ynaydi, chunki talaba shu tajriba yetishmasligi natijasida nazariya bilan 
amaliyotni, fantaziya bilan reallikni, romantika bilan ekzotikani, haqiqat bilan 
illyuziyani, orzu bilan xohishni, optimizm bilan qat’iylikni aralashtirib yuboradi.
Talabalik yillarida yoshlaming hayoti va faoliyatida o‘zini o‘zi kamolotga 
yetkazish jarayoni muhim rol o‘ynaydi, lekin o‘zini boshqarishning tarkjbiy 
qismlari (o‘zini o‘zi tahlil qilish, nazorat etish, baholash, tekshirish va boshqalar) 
ham alohida ahamiyat kasb etadi. Ideal (yuksak, barqaror, barkamol) “men” ni 
real (aniq, voqe) “Men” bilan taqqoslash orqali o‘zini o‘zi boshqarishning tarkibiy 
qismlari amaliy ifodaga ega bo‘ladi. Talabaning nuqtai nazaricha, ideal “Men” 
ham muayyan mezon asosida yetarli darajada tekshirib ko‘rilmagan, shuning 
uchun ular goho tasodifiy, g‘ayritabiiy his etilishi muqarrar, binobarin, real 
“Men” ham shaxsning haqiqiy bahosidan ancha yiroqdir. Talaba shaxsining 
takomillashuvida bunday ob’ektiv qarama-qarshiliklar o*z shaxsiyatiga nisbatan 
ichki ishonchsizlikni, o‘qishga nisbatan esa salbiy munosabatni vujudga keltiradi. 
Jumladan, o‘quv yili boshida talabada ko‘tarinki kayfiyat, oliy o‘quv yurtiga 
kirganidan zavq-shavq tuyg‘usi kuzatilsa, ta’limning shart-sharoiti, mazmuni, 
mohiyati, kun tartibi, muayyan qonun via qoidaiari bilan yaqindan tanishish 
natijasida uning ruhiyatida keskin tushkunlik ro‘y beradi. Yuqorida aytilgan ichki 
va tashqi vositalar, omillar ta’siri oqibatida uning ruhiy dunyosida umidsizlik, 
ruhiy parokandalik kayfiyati, ya’ni istiqbolga ishonchsizlik, ikkilanish, 
hadiksirash kabi salbiy his-tuyg‘ular namoyon bo‘ladi. Bizningcha, oliy maktabda 
tarbiya (ijtimoiy tarbiya) ishlarini rejalashtirishda, ta’lim jarayonida talabaga 
o‘ziga xos munosabatda bo‘lish mazkur davming muhim shartlaridan biridir.
Yuqorida aytilganlardan qat’i nazar, yigit va qizlami oliy o‘quv yurtiga 
qabul qilish ularda o‘z-kuchlari, qobiliyatlari, aql-zakovatlari, ichki imkoniyatlari 
va irodalariga qat’iy ishonch tug‘diradi, ana shu ishonch o‘z navbatida to'laqonli 
hayot va facliyatni uyushtirishga umid his-tuyg‘usini vujudga keltiradi.
0 ‘spirinlikning ikkinchi davri xulqqa, voqelikka baho berishda 
imkoniyatidan tashqari talab qo‘yish va qat’iyatlilik xususiyati bilan farqlanadi. 
Shuning uchun talabalar har doim prinsipial bo‘la olmaydilar. 3 a ’zan qat’iyatlilik 
kattalarga salbiy munosabatga ham aylanadi. T alabalam ing''^‘qfftivfchi’ 
tavsiyalarini inkor qilishi ko‘pincha turli xususiyatli nizolami keltirib chiqaradi. 1
B.G.Ananev rahbarligida o‘tkazilgan ilmiy-tadqiqot ishlariaan ma’lum 
bo‘lishicha, talabalar kamol topishining jinsiy va neyrodinamik xususiyatlari
207

---

ulaming aqliy imkoniyatlarini to*la ishga solish va sermahsul o‘quv faoliyatini 
tashkil qilish uchun muhim imkoniyat, shart-sharoit yaratadi.
.Yu.A.Samarinning ta’kidlashicha, yoshlaming kamol topishida har xil 
ijtimoiy-psixologik xususiyatli o‘ziga xos qarania-qarshiliklar, ichki ziddiyatlar 
mavjud boMadi. Ulaming moddiy jihatdan ota-onaga, oliy o‘quv yurti 
ma’muriyatiga bog‘liqligi iqtisodiy ziddiyatni keltirib chiqaradi. Bu hoi 
talabalaming xohishlari bilan mavjud imkoniyatning nomutanosibligi tufayli 
yuzaga keladi.
Odatda talabalar 
II 
va III kurslarda oliy o‘quv yurti va mutaxassislikni 
to‘g‘ri tanlagani haqida yana jiddiy o‘ylaydilar.
Mazkur yosh davrida o ‘zini boshqarishning tarkibiy qismlari, ijodiy 
tafakkur, muayyan hayotiy tajriba, o‘zlashtirilgan bilimlami tartibga solish 
asosida his-tuyg‘ular, qarashlar, axloqiy qadriyatlar, o ‘zligini anglash va barqaror 
e’tiqod shakllanadi. Talaba hukm na xulosa chiqargach, o ‘z xatti-harakatida 
qat’iy turib ulami himoya qiladi, u hayotning turli sohalari bo‘yicha har xil 
darajadagi ko‘nikma va malakalarga, nazariy bilimlar, ijtimoiy-psixologik 
tushunchalami amaliy faoliyatga tatbiq etish imkoniyatiga ega boMadi.
B.G.Ananev rahbarligidagi tadqiqotchilar jamoasining fikricha, 18-20 
yosh pallasida fiziologik imkoniyatlar yuksak darajada rivojianadi. Organizmning 
tashqi ta’sirga javobi, qon bosimining optimal darajasi ortadi, qon kislorod bilan 
to‘yinadi va hokazo. Insonda uquvlilikning qulay imkoniyati vujudga keladi. 
Uquv — insonning axborotlami qabul qilish, eslab qolish va xotirada saqlash 
qobiliyatini bildiradi. Keyinchalik insonda psixik funksiyalaming dinamikasi, 
uquvlilik imkoniyatlari sira pasaymaydi. Odamning yetuklik davri quyidagi 
qonuniyatlar bilan farqlanadi: 1) turli funksiyalaming rivojlanishi bir tekis va bir 
vaqtda amalga oshmaydi (bir bosqichda xotira, boshqa bir bosqichda esa 
tafakkur), jadal sur’at bilan o ‘sadi; 2) yoshga qarab turli funksiyalar o'zaro 
bog‘liq, muvofiqlashgan xususiyat kasb eta boshlaydi; 3) yetuk inson aqlining 
funksional o4sish darajasi yosh evolyusiyasining har xil bosqichida yetarli 
darajada yuqori boMadi; 4) mazkur funksiyalar dinamikasida hech kanday keskin 
pasayish bo‘lmaydi; 5) yetuklik davrida uquvlilik kamaymaydi.