Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

199 
kəsildikdən sonra diafraqmanın itirdiyi ritmik tənəffüs hərəkətləri 
yenidən bərpa olunmağa başlanmışdır. 
Üz sinirinin iflici kimi bəzi xəstəliklər zamanı insanda da, 
müxtəlif əhəmiyyətli vəzifə daşıyan sinirlər bir-birinə tikilmişdir. 
Bu zaman qonşu sinirlərdən birisinin mərkəzi ucu iflic olmuş 
sinirin ucqar ucuna tikildiyindən, nəticədə üz əzələlərinin 
hərəkətləri və sinirlənməsi tamamilə bərpa edilmişdir. 
Sinir mərkəzlərinin refrakterliyi. Sinir mərkəzlərinin 
xassələrindən doqquzuncusu, onların refraktor dövrünün sinirlərə 
nisbətən daha uzun olmasıdır. 
Məlum olduğu kimi hər bir oyanmış hüceyrə müəyyən 
müddət
 
yeni qıcığa qarşı refrakter halda (oyanmamazlıq dövründə) olur. 
Məsələn, hərəki sinirin refrakter dövrü 2 milli/san, skelet 
əzələsinin refrakter dövrü isə 5 milli/san-yə bərabərdir. Refrakter 
dövr sinir mərkəzlərində  də müşahidə olunur. Lakin fərq 
orasındadır ki, burada refrakter dövr çox uzun sürür. Məsələn, 
bəzi tədqiqatçıların məlumatına görə onurğa beyni mərkəzlərinin 
mütləq refrakter dövrü 16 milli/san, digərlərinə görə 10 milli/san, 
bu dövr hətta 30 milli/saniyəyə  bərabərdir. Pişiyin onurğa beyin 
mərkəzlərinin nisbi refrakter dövrü 0,1-1 saniyə və bəzi hallarda 
daha çox olur. 
Sinir mərkəzlərinin fizioloji xüsusiyyətlərindən onuncusu, 
onların sinir liflərindən fərqli olaraq çox tez yorulmasıdır. 
Sinir liflərindən fərqli olaraq sinir mərkəzləri daha tez 
yorulur. Afferent sinirin uzun müddət qıcıqlanması reflektor 
reaksiyaların tədricən zəifləməsinə, sonralar isə tamamilə 
kəsilməsinə  səbəb olur. N.E.Vvedenski afferent siniri 
qıcıqlandırdıqdan 10-40 saniyə sonra reflektor reaksiyanın 
zəiflədiyini və tamamilə  kəsildiyini müşahidə etdikdən sonra 
qıcığı qonşu afferent sinirə keçirərək refleks əmələ  gətirdiyini 
müşahidə etmişdir. Bu şəraitdə  əvvəlcə sinir mərkəzinin 
yorulduğunu isbat etmək üçün bilavasitə  əzələyə gedən efferent 
siniri qıcıqlandırmaq kifayətdir. Buna cavab olaraq əzələ təqəllüs 
edəcəkdir. 
N.E.Vvedenski xüsusi təcürbələrlə refraktor təsir nəticəsində 
 
200 
əzələ yorulmasını müşahidə etmişdir.  Əvvəlcə  kəsilmiş oturaq 
sinirin afferent sinirini qıcıqlandırmaqla yorulma əldə etmişdir. 
Sonra efferent siniri qıcıqlandırdıqda  əzələ  əvvəlki qayda ilə 
təqəllüs etmişdir. Deməli,  əvvəlcə  mərkəz, sonra mionevral 
sinaps, sonra əzələ yorulur, sinirlər isə demək olar ki, 
yorulmazdır. 
Tədqiqatçılar göstərir ki, onurğa beyni kəsilmiş itdə qaşınma 
refleksinin davam etdiyi müddətdə qıcığı dərinin bir nöqtəsindən 
digərinə köçürdükdə 300-400 qaşınma hərəkəti alınır. Halbuki, 
dərinin eyni nöqtəsi qıcıqlandırıldıqda az müddətdən sonra 
qaşınma hərəkətlərinin arası  kəsilir. Bu təcrübələr göstərir ki, 
yorulma hadisəsi refleks qövsünün efferent hissəsinə  qədər olan 
sahəsində baş verir. 
A.A.Uxtomskinin fikrinə görə  ən tez yorulan birinci hissi 
neyrondur. Başqalarına görə isə ikinci neyron, yəni hissi neyronla 
hərəki neyron arasında yerləşmiş ara neyron tez yorulur. 
Yorulma zamanı sinir mərkəzlərində baş verən fiziki-kimyəvi 
dəyişikliklərin təbiəti bu vaxta qədər tamam 
aydınlaşdırılmamışdır. Çox ehtimal ki, sinir mərkəzlərinin 
yorulması, yalnız o mərkəzlərdə baş verən dəyişikliklərlə deyil, 
eyni zamanda beyin qabığının halı  və bütün orqanizmdə gedən 
maddələr mübadiləsindəki dəyişikliklərlə  əlaqədardır. Deyilənə 
görə neyronlararası sinapslarda əlaqənin pozulmasıdır. 
Sinir mərkəzlərinin fəaliyyətindəki xüsusiyyətlərdən biri də 
subordinasiya, yəni tabelikdir. Normal fizioloji şəraitdə, mərkəzi 
sinir sisteminə  gələn hər bir impuls, beyin yarımkürələrinin 
qabığına qədər hərəkət edir. Morfoloji və fizioloji tədqiqat 
göstərir ki, bu zaman sinir impulsu ardıcıl surətdə bir-birilə 
birləşmiş bir sıra neyrondan keçir. Eləcə  də  mərkəzi sinir 
sisteminin ali şöbələrində doğan impulslar, üzvlərə  gəlincəyə 
qədər bir-birilə  əlaqədar bir sıra neyronlardan keçməlidir. Bu 
neyronlardan nisbətən aşağıda olanı, nisbətən yuxarıda olanına 
tabedir və daima onun təsiri altındadır. Lakin bununla bərabər, 
hər bir neyron müəyyən dərəcəyə  qədər müstəqil fəaliyyətə 
qabildir. Hər bir neyron, onun çıxıntısından ayrılan  şaxələr və 

 
201 
saysız-hesabsız kollateral liflər vasitəsilə bir qrup neyrona təsir 
göstərir. 
Sinir hüceyrələri arasında olan bu cür qarşılıqlı  əlaqə 
sayəsində beyinin mərkəzləri onurğa beyinin neyronlarından bir 
çoxunun fəaliyyətini özünə tabe edir və bu fəaliyyəti özündə 
birləşdirir. Məsələn, uzunsov beyində olan vazomotor mərkəz 
onurğa beynindəki vazomotor mərkəzi, orta beyində yerləşmiş və 
bədəndəki  əzələlərin tonusunu nizama salan mərkəz, onurğa 
beynində olan ayrı-ayrı  əzələ  və  əzələ qruplarının mərkəzini 
özünə tabe edir və onların fəaliyyətini nizama salır. 
Bunların da vəzifələrini nizama salan ali mərkəz, beyin 
yarımkürələrinin qabığında yerləşmişdir. 
Sinir mərkəzlərin tonusu. Elektrofizioloji tədqiqatlar göstərir 
ki, sinir mərkəzlərindən müvafiq orqanlara və toxumalara impulslar 
selinin axını  nəinki reflektor reaksiyalar zamanı, habelə sakit 
vəziyyətdə də davam edir. Sinir mərkəzlərindən mühitə gələn tək-
tək impulslar skelet əzələlərini və damarları tonusda saxlayır. 
Sinir mərkəzlərinin belə daimi oyanmış vəziyyətdə olması si-
nir mərkəzlərinin tonusu adlanır. Bunun əmələ gəlməsində fasiləsiz 
olaraq reseptorlardan mərkəzi sinir sisteminə  gələn afferent 
impulslar, eləcə  də müxtəlif humoral qıcıqlandırıcılar (hormonlar, 
CO
2
 və sair) iştirak edir. Sinir mərkəzlərinin tonusunu təmin edən 
afferent impulsların rolunu Brondjestin təcrübəsilə göstərmək olar. 
Əgər qurbağanın arxa pəncəsini sinirləndirən onurğa beyni 
hissi seqmentləri kəsilərsə bu zaman hərəki sinirlərin kəsilməsi 
zamanı baş verən proses, yəni  əzələ tonusunun itməsi müşahidə 
olunur. Bu isə əzələlərdən və başqa periferik reseptorlardan gələn 
afferent impulslarla həyata keçirilir. 
Sinir mərkəzləri funksiyalarının oksigen təminatından 
asılılığı. Sinir mərkəzlərinin başlıca xüsusiyyətlərindən biri də 
qaz mübadiləsinin və qan dövranının ən kiçik dəyişikliklərinə çox 
həssas olmasıdır. 
Məsələn, sinir toxuması daha çox oksigen sərf edir. İtin 100 
qram beyninə bir dəqiqədə 10 ml, eyni miqdar qaraciyərə 10 dəfə, 
əzələyə isə 22 dəfə az oksigen lazım gəlir.  İnsan beyninin 
 
202 
oksigenə  tələbatı daha çox olur. Qısa müddət  ərzində beyin qan 
dövranının dayanması  nəticəsində, bəzən adam huşunu itirir. Ən 
çox beyin yarımkürələrinin qabığı qan dövranı pozğunluğuna tab 
gətirmir, 5-6 dəqiqə ərzində hüceyrələr tələf olurlar. 
Sinir hüceyrələri və sinapslar bəzi zəhərlərə qarşı seçici 
həssaslığa malikdir. 
Strixinin təsirindən ləngidici hüceyrələrin funksiyası 
blokadaya alınır və  nəticədə  mərkəzi sinir sisteminin oyanma 
qabiliyyəti artır. Kiçik dozada strixinin yeridilmiş heyvan hətta 
zəif qıcıqlara belə çox şiddətli cavab verməyə başlayır. 
Sinapslarda oyanmanın keçməsini ləngidən preparatlara 
qanqlioblokatorlar deyilir. Sinapslar zəhərlərin təsirinə çox 
həssasdır. Məsələn, kurare nikotinə həssas, atropin isə muskarinə 
həssas sinapsları sıradan çıxarır. 
 
6.11. Mərkəzi sinir sistemində ləngimə 
 
Mərkəzi sinir sistemində ləngimə hadisəsi isə ilk dəfə 1862-ci 
ildə rus fiziologiyasının banisi İ.M.Seçenov tərəfindən kəşf 
edilmişdir. Bunun üçün Seçenov qurbağanın beyin 
yarımkürələrini çıxardıqdan sonra, pəncəsini 0,5% HCl 
məhluluna salaraq refleks vaxtını  təyin etmişdir. Sonra görmə 
qabarları üzərinə duz kristallarını qoymuş və bir müddətdən sonra 
həmin refleksin vaxtını  təyin etdikdə onun xeyli uzandığını 
müşahidə etmişdir. Beləliklə, Seçenov fiziologiya tarixində ilk 
dəfə olaraq sinir sistemində  ləngimə hadisəsinin olduğunu 
müəyyən etmişdir. Seçenov belə güman edirdi ki, mərkəzi sinir 
sistemində görmə qabarları nahiyəsində beyində  ləngimə 
mərkəzinin olduğunu müəyyən etdi. 
F.Hols görmə qabarlarını  çıxarmaqla onurğa beyni 
reflekslərinin ləngidiyini təcrübə ilə isbat etdikdən sonra, beyində 
ləngimə mərkəzinin olmasının əleyhinə çıxdı. Qurbağa üzrərində 
təcrübə aparmaqla müəyyən edilmişdir ki, quruldama refleksi 
almaq üçün döşün yan səthindəki dəriyə yüngülcə  təzyiq 
göstərmək kifayətdir. Onu ləngitmək üçün isə  pəncənin dərisini 

 
203 
pinsetlə  sıxmaq kifayətdir.  Əgər onun ətrafını pinset vasitəsilə 
şiddətlə  sıxsaq, bükmə refleksini müşahidə etmək olar. Hər iki 
halda reflekslərin latent dövrü xeyli uzanır.  
Bir çox təcrübələr nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, beyin 
və ya onurğa beyninin hər hansı nahiyəsini qıcıqlandırdıqda qı-
cıqların güclüsü nisbətən zəif olanını ləngidir. Oyanmalar mərkəzi 
sinir sistemində adətən toqquşur və  nəticədə oyanmaların biri 
digərini zəiflədir. 
MSS oyanma və  ləngimə hadisəsi bir-birini əvəz edən 
fizioloji proseslərdir. 
N.E.Vvedenskiyə görə  ləngimə, həddindən artıq oyanma 
nəticəsində alınan bir hadisədir. 
Sinapsların qarşılıqlı 
təsiri. 
Sinapsların ayrı-ayrı 
hüceyrələrlə qarşılıqlı təsiri ləngiməyə səbəb ola bilər. Bu zaman 
oyandırıcı postsinaptik potensialın qısa qapanması gedir. Bundan 
başqa, ləngimə postsinaptik potensialın (LPSP) membranını 
hiperpolyarizələşdirir, onun fəaliyyət potensialının həddinə qədər 
depolyarizatsiyasına mane olur. Belə ki, çoxlu OPSP və LPSP 
mürəkkəb cəmi son nəticədə aksonda fəaliyyət cərəyanın tezliyini 
müəyyən edir. 
Sinir sistemində  təbiətinə  və lokallaşmasına görə müxtəlif 
ləngimə növləri aşkar edilmişdir (şəkil 6.21). Onlardan biri 
postsinaptik ləngimədir. Müəyyən olunmuşdur ki, beynin ayrı-
ayrı şöbələrində oyandırıcı neyronlarla yanaşı ləngidici neyronlar 
da mövcuddur. Bu neyronlar öz aksonları ilə başqa neyronların 
dendritlərinə və cisimlərinə ləngidici mediator vasitəsilə (qamma-
amin turşusu) təsir göstərir. Ləngidici neyronlar oyandıqda əmələ 
gələn təsir potensialı oyadıcı neyrondakı  təsir potensialından 
fərqlənir. Lakin bu neyronların akson terminallarında impulsların 
təsirindən xaric olan mediator postsinaptik membranı 
depolyarlaşdıra bilmir, əksinə, onun hiperpolyarlaşmasına səbəb 
olur ki, bu hal müsbət elektrik dalğası kimi qeyd olunur və 
ləngidici postsinaptik potensial (LPSP) adlanır. Onun əsasında 
yaranan ləngiməyə postsinaptik ləngimə deyilir. 
 
204 
 
Şəkil 6.21. Qurbağanın beyni və Seçenovun təcrübəsində  həmin 
beynin kəsilən yeri: 1-qoxu siniri; 2-qoxu payı; 3-böyük 
yarımkürələr; 4-görmə qabarı; 5-duz kristalı qoymaq üçün beynin 
kəsilən yeri; 6-iki təpə; 7-beyincik; 8-uzunsov beyin və 
rombaoxşar çuxur. 
Hər bir sinir hüceyrəsinin müxtəlif yerlərində  ləngidici 
sinapslar vardır və onlar qarşılıqlı  əlaqədədir. Ləngidici 
postsinaptik potensial oyadıcı potensialı  zəiflədir və bununla o 
yayılan oyanmanın 
əmələ 
gəlməsi üçün membranın 
depolyarlaşmasının böhran səviyyəsinə çatmasına mane olur. 
Hüceyrələrdə ləngimə formalarını nəzərdən keçirdikdən sonra 
məlum olub ki, ləngimə QAYT əmələ gəlməsi ilə başlayır. QAYT 
oyandırıcı sonluğun reseptorlarına qarşılıqlı  təsir edir, onun xlor 
keçiriciliyini artırır. Beləliklə, bu akso-aksonal sinapsdakı 
presinaptik ləngimə, postsinaptik ləngimənin klassik mexanizmi 
ilə  şərtləndirilir. Nəticədə iki sinapsın birlikdə  fəallığı sinaptik 
ötürmənin effektliyini artır, məsələn, molyusklar və  həşəratlarda 
sinir lifin fəallaşması serotonin ifrazına, o isə membranın 
presinatik ucunda K
+
 - kanalların blokadasına səbəb olur. Bu isə 
depolyarizasının müddətinin uzanmasına və nəticədə iki sinapsin 

 
205 
(heterogen) təsirin uzanmasına səbəb olur. 
Presinaptik ləngimə sinapsın presinaptik membranı ilə 
əlaqədardır. Aksonun presinaptik terminallarında xüsusi ləngidici 
sinapslar  əmələ  gətirə bilən digər neyron çıxıntılarının ucları 
yerləşir. Belə ləngidici sinapslarda əmələ gələn mediatorlar akson 
terminallarının membranını depolyarlaşdırır, nəticədə sinir 
uclarında impulsların keçiriciliyi tamamilə, yaxud qismən 
ləngiyir. 
Pessimal ləngimə. Onurğa beyninin aralıq neyronları, 
retikulyar formasiyanın neyronlarında oyadıcı sinapslarda 
ləngimə postsinaptik membranın fasiləsiz olaraq 
depolyarlaşmasının nəticəsi kimi inkişaf edir. Buna pessimal 
ləngimə deyilir. 
 
Oyanmadan sonrakı ləngimə. Bu tip ləngimə neyrondan və 
ya sinir mərkəzlərindən oyanma dalğası keçdikdən sonra inkişaf 
edir. 
6.12. Reflektor hadisələrin koordinasiyası 
və respirok sinirlənmə 
 
Mərkəzi sinir sistemində müşahidə olunan neyron 
səviyyəsində ki, sinir hadisələri arasındakı qarşılıqlı təsirə koordi-
nasiya nizama salınma deyilir. 
1862-ci ildə İ.M.Seçenov qurbağanın görmə qabarlarının üzə-
rinə duz kristalları qoymaqla sübut etdi ki, mərkəzi sinir sistemində 
oyanma hadisəsilə yanaşı olaraq, eyni zamanda ləngimə hadisəsi də 
baş verir. Müxtəlif reseptorları eyni zamanda və ya ritmik 
qıcıqlandırmaqla müəyyən etmişdilər ki, müxtəlif mühit şəraitinə 
uyğunlaşma daha incə, daha düzgün reflektoru hərəkətlərin koordi-
nasiya sayəsində mümkün olur. Bu iş prinsipi sayəsində orqanizm 
qıcıqların bir qisminə cavab verir, digərlərini ləngidir. 
Mərkəzi sinir sistemində resiprok ləngimənin kəşf olunması 
rus fizioloqu N.E.Vvedenskiyə nəsib olmuşdur. 
Əzələlərdən bir qrupunda oyanmanın, digər qrupunda həmin 
vaxtda ləngimənin baş verməsini və bunun koordinasiya üçün nə 
 
206 
kimi əhəmiyyətə malik olmasını N.E.Vvedenski qiymətləndirdi. 
Respirok sinirlənmə.  Mərkəzi sinir sistemində oyanma 
prosesi  ətrafında ləngimə baş verir. Ləngimə isə beyinin digər 
nahiyələrində oyanmaya səbəb olur. Bunun nəticəsində reflektor 
yolla olduqca mürəkkəb əlaqələndirici hərəkətlər əmələ gəlir. An-
taqonist əzələlər arasında qarşılıqlı əlaqə buna misal ola bilər. İn-
san yeridikdə sol ayaqda diz bükülmüşsə, sağ ayaqda diz açılmış 
olur. 
Buna uyğun olan beyin qabığında sol ayağın bükmə mərkəzi 
oyanmış, açma mərkəzi isə  ləngimiş halda olur. Əks tərəfdə isə 
bunun  əksinə olan qarşılıqlı bir əlaqə yaranır. Sağ ayağı açma 
mərkəzi oyanmış, bükmə mərkəzi isə ləngimiş vəziyyətdə olur. 
Oxşar fəaliyyətə malik sistemlərin qarşılıqlı  əks təsirlərinə 
respirok sinirlənmə deyilir. 
Bildiyimiz kimi, əzələlər icra etdikləri hərəkətlərinə görə iki 
qrupa bölünür: sinergistlər  və  antaqonistlər. Sinergist əzələlərin 
hərəkət aktında iştirakı eyni istiqamət üzrə olduğu halda, antaqon-
ist əzələlər tamamilə əks istiqamətdə hərəkət edən əzələlərdir. Si-
nergist  əzələlərə misal olaraq, ətrafı bir və ya bir neçə oynaqda 
bükən əzələləri, bunların antaqonistlərinə misal olaraq, həmin oy-
naqlarda ətrafı açan əzələləri göstərmək olar. 
Ancaq Vvedenski 1897-ci ildə müəyyən etdi ki, qabıq 
mərkəzlərindən birisini, məsələn ön ətrafın bükücü əzələlərini, 
sinirləndirən mərkəzi qıcıqlandırdıqda, digər yarımkürədəki eyni 
adlı mərkəzin oyanıcılığı enir və həmin mərkəzin antaqonisti olan 
mərkəzin oyanıcılığı isə yüksəlir. 
Beləliklə, elmdə birinci dəfə olaraq antaqonist mərkəzlər de-
yilən mərkəzlərdə oyanıcılığın  əlaqəsi və ya respirok surətdə 
dəyişməsi faktı müəyyən edildi. 
Sinir mərkəzləri arasındakı bir-birinə əks olan qarşılıqlı sinir 
əlaqələrini və respirok ləngiməni göstərən faktlar haqqında Vve-
denski 1896-cı ilin yayında Münxendə psixoloqların III 
Beynəlxalq konqresində məlumat vermişdir. 
Eyni halı 1897-ci ildə Ç.Şerrinqton spinal heyvanda açıcı və 
bükücü əzələ mərkəzlərini qıcıqlandırarkən müşahidə etmişdir. 

 
207 
Beləliklə, mərkəzi sinir sistemində antaqonist mərkəzlərin 
mövcudluğu müəyyənləşdirildi. 
Sinir mərkəzlərinə  gəlincə Vvedenski 1896-cı ildə müəyyən 
etmişdir ki, beyin qabığının müxtəlif nöqtələrindən bədənin hər 
bir əzələsinə, o əzələnin fəal və ya sakit halından asılı olmayaraq 
belə, ləngidici səciyyəvi təsir göstərmək olar. Əzələ sakit hal-
dadırsa, o zaman beyin qabığında, hərəkət nöqtəsinin 
qıcıqlandırılması onun fəaliyyətə  gəlməsinə, fəal haldadırsa, 
həmin qıcıq əzələnin boşalmasına səbəb olur. 
Mərkəzi sinir sistemində induksiya hadisəsini  Şerrinqiton 
öyrənmişdir. Məlum olmuşdur ki, ardıcıl induksiyanın mənfi və 
müsbət induksiya adlanan dövrləri vardır. Mərkəzlər arasında qar-
şılıqlı təsirdən asılı olaraq, əgər bükücü əzələlərə sinir impulsları 
göndərən mərkəz qıcıq verməklə oyandırılarsa, onda açıcı 
əzələlərin mərkəzi ləngiyir. Mərkəzlər arasındakı belə qarşılıqlı 
təsirə ardıcıl induksiya deyilir. Oyanmadan sonra mərkəzin 
ləngimə qabiliyyətinin artmasına mənfi induksiya, ləngimədən 
sonra isə  həmin mərkəzin oyanma qabiliyyətinin yüksəlməsinə 
müsbət induksiya deyilir. Deməli, mərkəzi sinir sistemində məkan 
və zaman daxilində oyanma ləngimə ilə, ləngimə isə oyanma ilə 
əvəz olunur. Bunu Şerrinqtonun təcrübəsindən də müşahidə 
etmək olar. Belə ki, o heyvanın pəncəsinə qüvvətli qıcıq 
verməklə, qaşınma refleksinin ləngidiyini – mənfi induksiya; 
qıcıq kəsilən kimi isə refleksin qüvvətləndiyini – müsbət induk-
siya, müşahidə etmişdir. 
 «Ötürülmə» fenomeni və ritmik reflekslər. Ötürülmə re-
fleksi dedikdə, bir refleksin dərhal başqa  əks refleksə keçməsi 
nəzərdə tutulur. Belə ki, qüvvətli bükücü refleks verən qıcıq 
kəsildikdən sonra, həmin ətrafın açıcı əzələləri təqəllüsə gəlir və 
bükülmüş ətrafın açılmasına səbəb olur. 
Zəncir reflekslər. Hər hansı bir ətraf büküldükdən sonra, öz-
özünə də açılır. Demək, bir refleks ikinci refleksin, ikinci refleks 
isə onun əksinə olan üçüncü, dördüncü və i.a. reflekslərin mey-
dana çıxmasına səbəb olur. Digər refleksi törədən və onun yerinə 
keçən bu cür mürəkkəb reflektor hərəkət aktları zəncir refleksləri 
 
208 
adlanır. 
Zəncir reflekslərə onurğa beyni kəsilmiş it üzərində aparılan 
təcrübələri misal göstərmək olar. Belə itlərdə bir qıcığa qarşı arxa 
ətrafın  əzələləri normal yeriş zamanı müşahidə olunan bir sıra 
ritmik hərəkətlər verir. 
Ritmik reflekslər. Bəzən zəncir refleksləri zamanı eyni sadə 
reflektor aktlar müəyyən ardıcıllıqla, ritmik şəkildə  təkrarlanır. 
Belə reflekslər ritmik reflekslər adlanır. Qurbağanın silmə reflek-
sini, itin qaşınma refleksini və s. buna misal göstərmək olar. 
Qayıdan  əlaqə prinsipi. Bu və ya digər afferent 
qıcıqlandırıcılarla törədilən bütün hərəki aktlar əzələlərdə, 
vətərlərdə və oynaq kisələrində yerləşən propreoreseptorların oy-
anması ilə müşayiət olunur. Bunlardan sinir impulsları  mərkəzi 
sinir sisteminə daxil olur. Əgər insanın yerişi görmə ilə  tənzim 
olunursa, onda proprioreseptor impulslara görmə siqnalları da qo-
şulur. Digər tərəfdən hərəkət hər hansı bir səsin (məsələn, bar-
maqlar royalın dillərini sıxırsa)  əmələ  gəlməsinə  səbəb olursa, 
onda mərkəzi sinir sisteminə səs siqnalları daxil olur. 
Orqanizmdə orqanlar və toxumaların fəaliyyəti nəticəsində 
meydana çıxan belə impulslar ikinci afferent impulslar adlanır ki, 
bunlar da orqanizmin və ya onun ayrı-ayrı hissələrinin 
fəaliyyətinə  səbəb olan birinci impulslardan fərqlənir.  İkinci af-
ferent impulsların koordinasiya hadisəsinin mexanizmində çox 
böyük əhəmiyyəti vardır. 
İkinci afferent impulsların həyata keçirdiyi funksiya texni-
kada «qayıdan əlaqə» adını almışdır. 
Qayıdan  əlaqə müsbət və  mənfi ola bilər. Müsbət qayıdan 
əlaqə o vaxt baş verir ki, periferiyadan gələn impulslar hər hansı 
reflektor reaksiyaları gücləndirir.  İmpulsların reflektor reaksiya-
ları ləngitməsi mənfi qayıdan əlaqə adlanır. Çox vaxt müsbət və 
mənfi qayıdan əlaqələr birlikdə fəaliyyət göstərir. Belə ki, skelet 
əzələlərində meydana çıxan hər hansı refleks bir mərkəzi oyadır, 
digərini isə  ləngidir. Sinir mərkəzlərilə  işçi aparat arasındakı bu 
cür  əlaqə qanunauyğun  şəkildə effektlərin, başqa sözlə, 
hərəkətlərin baş verməsinə səbəb olur. 

 
209 
 
6.13. Divergensiya, konvergensiya 
və okklüziya 
 
Eyni bir afferentin başqa neyronlara şaxələr verməsinə diver-
gensiya deyilir.  
Periferik reseptorların afferentləri öz yolunda və  mərkəzi 
sinir törəmələrində çoxlu yan kollateral və uc şaxələri verərək 
müxtəlif aralıq və efferent neyronlarla əlaqələnir. 
Görmə, eşitmə, açlıq və s. haqqında olan sinir impulslarının 
beyin qabığının hərəki şöbəsinin piramid nahiyəsinin neyronlarına 
daxil olduğunu ilk dəfə Ç.S.Şerrinqton müəyyən etmişdir. Eyni 
neyrona müxtəlif mənbələrdən sinir impulsları daxil olması kon-
vergensiya prinsipi adlanır. Deməli, konfergensiya müxtəlif 
afferentlərin eyni bir aralıq və ya efferent neyronda, yaxud da 
mərkəzi sinir sisteminin müəyyən bir məhdud sahəsində qur-
tarmasıdır. Bu halda ən müxtəlif reseptorlardan və beyin 
şöbələrindən gələn oyanmalar bir yerə konvergensiya olunur 
(şəkil 6.22, B). Mərkəzi sinir sistemində  əksər motoneyronlar 
külli miqdarda afferent neyronlardan impulslar alır. 
Konvergensiya məkan daxilində summasiyanı  və okku-
lyuziya hadisəsini aydınlaşdırır. Müəyyən edilmişdir ki, iki 
müxtəlif mənbədən gələn qıcıqların təsirinə qarşı substratın 
cavabı, qıcıqların eyni anda və ya tək-tək verilməsindən asılı olur. 
Belə ki, bir vaxtda verilən qıcıqlara tək qıcığa qarşı olan reaksi-
yadan artıq cavab alınır. Qıcığa cavablarının cəmindən az olur. 
Məsələn, itin bir ətrafında 1-ci dizaltı sinirini maksimum 
qıcıqlandırdıqda ön qamış  əzələsinin 1,57 kq, 2-ci dizaltı siniri 
qıcıqlandırdıqda 1,58 kq qüvvədə təqəllüs baş verir. Hər iki siniri 
eyni vaxta qıcıqlandırdıqda isə  əzələ 1,81 kq qüvvə ilə  təqəllüs 
edir. Belə bir effektin konvergensiyadan asılılığı şəkil 6.22-də ay-
dın görünür. 
İki mənbə eyni vaxtda qıcıqlandırıldıqda alınan cavabın 
həmin mənbələri tək-tək qıcıqlandırdıqda alınan cavabların 
cəmindən az olmasına funksional okklüziya deyilir. 
 
210 
 
 
 
Şəkil 6.22. Okklüziya hadisəsini  əks etdirən sxem: (S.Şerrinqtona 
görə) Dairə daxilində çoxlu miqdarda hərəki hüceyrələr verilmişdir. 
Altı hüceyrə onlardan xaric olanaksonlarla göstərilmişdir. A və B-
hərəki neyrona periferiyadan oyanmanı gətirən sinir lifləri; Maksimal 
qıcıqlanmada A və B lifi ilə  gələn impuls 4 neyronda oyanma baş 
verir. Eyni vaxtda oyandıqda isə 6 neyron oyanır. 
 
Əgər iki mənbəyi qıcıqlandırdıqda qıcığın qüvvəsi zəifdirsə, 
qıcıq qapısından aşağıdadırsa məkan daxilində yekunlaşma, 
əksinə, qıcıq qüvvəlidirsə funksional okklüziya baş verir.