VI FƏSİL
QLOBAL, REGİONAL, LOKOL
4.1. Planetin resurslar bazasi və istehsalin konstruktiv paylaşmasi
İnsan cəmiyyətinin inkişafı dünya iqtisadiyyatı sahələrinin və ayrı-ayrı ölkələrin
təsərrüfatlarının yerləşməsinin təbii, ictimai amillərinin əlaqəliliyi və uzalaşması ilə şərtləndirilir.
Beynəxalq geosiyasətdə təbii resursları faktoru müstəsna əhəmiyyət daşıyır. Ölkənin təbii
resurslar diapazonu kəmiyyət və keyfiyyət çeşidində onun siyasi müstəqilliyinin, iqtisadi
əhlükəsizliyinin və dirçələşin təməl bazasını təşkil edir. Yer kürəsində iqlim
t
panaramı, tektonik
prose
r
rakı yerlər isə təbii resurslar bazasının
ölçül
ə koorelyasiya olunur. Lakin təbii və ictimai faktorlar
düzüm
slər həlqəsi, geoloji dövrlərdə faydalı qazıntıların yaranma şərtləri və digər amillərlə bağlı
reallıqlar təbii ehtiyatların planetimizdə bölgüsü və yerləşməsi son dərəcə qeyri-bərabə
düzülüşdə səciyyələndirmişdir.
Ölkələrin xarakterik xüsüsiyyətlərinin araşdırılması əhali və sahəvi
parametrlərdən başlanır. Son
əri konteksind
ü bəzən bu parametrələrin konfiqurasiya toplanışını heç də oxşar
etmir. Məlumdur ki, ilk iki parametr - ərazi və əhali ölçüsündə kiçikliyi ilə
seçilən Küveyt, Qatar və BƏƏ izafi neft ehtiyatlarına malikdirlər. Ərazi və
77
əhali resursları kiçik olan digər bir Yama
htiyatların çevrəsində liderlik edir. Yeni
Kaledoniya isə metal filizi
ır. Tarixi reallıqlar belədir
i, ərazi genişliyi inkişafı
ə resursların intensiv və
yerləşməsinə ən çox
formasiya resursları,
utumunu artırmaqda,
ərində əhəmiyyətli
aqroiqlim, torpaq, su
n təslifata malikdir.
Onların çeşidi spektri də ayrı-ayrı iqtisadiyyat sahələri üçün müxtəlifdir. Planetin təbii resurslar
bazasına ən ümumi formatına aşağıdakı komponentlər aid edilir:
energetik resurslar;
su resursları;
torpaq resursları;
mineral resurslar;
flora və fauna resursları;
iqlim və rekreasiya resursları;
məkan və zaman resursları.
/Əlavə 5-də planetin resurslar bazası kəmiyət və keyfiyyət xarekteristikasını ifadə edən
cədvəl verilmişdir/.
Məlum faktdır ki, dünya iqtisadiyyatında mineral xammal sektoru ilk növbədə sənaye
məhsulunun istehsalının bazasını təşkil edir. Beynəxalq ticarətdə xammalın hasilatı və istehlakı
ayrı-ayrı ölkələrin sosial-iqtisadi durumuna təsir etməklə yanaşı, həm də qlobal xarakter
daşıyaraq bütövlükdə dünyadakı resursların vəziyyətində təsbit olunur.
Ehtiyatlar koteqoriyası olduqca dinamik meyllidir. Onların ölçüləri ETT nəticəsində
təbəlludatlara uğrayır. Hələ ki, bu proses inkişaf istiqamətlidir. Bu da planetin təbii resurslar
bazasının son yetərli öyrənilməməsi faktorundan irəldi gəlir. Belə ki, dəmir, marqans, mis, kobalt
və digər minerallar ehtiyatlarının əksəriyyəti okeanların dibində cəmləşmidir. Bununla belə əksər
inkişaf etməkdə olan ölkələrdə ehtiyatlar potensial zəif öyrənilmiş və hesablanılmışdır. Bir qisim
tədqiqatçılar müvafiq resurslar bazasının mütləq əksəriyyətinin kəşf olunduğunu, digərləri isə bu
sahədə hələ çoxlu işlər görüləcəyin qeyd edirlər. Reallıq isə ondan ibarətdir ki, planetin resurslar
bazasının son kəmiyyət və keyfiyyət ölçüləri qətiləşməmiş qalmaqdadır.
Real həyatda əlavə resursların cəlb edilməsi xərclər artımına və bahalaşmaya gətirərək
istehsal artımının səmərəsizliyi ilə müşayiət olunur. İstifadə olunan resursların xalis mexaniki
artımı istehsal faktorlarının azalan verim qanunu ilə ziddiyyət təşkil edir. Digər mənada əlavə
istehsal faktorunun tətbiqi ilə onun məhsuldarlıq həddi azalır. İstifadəsiz resurslar izafiliyi də
iqtisadi artıma təsir edir. Belə ki, əmək resursların Afrika və Asiya ölkələlərdə dinamizmiı
kapital ilə müşayiət olunmur. Bu da öz növbəsində sosial proqramlara tələb olunan xərcləri
yüksəldir. Alınan gəlir istehlaka məsrəf olunur, yığım və investisiyaların səviyyəsi isə artımı
təmin edə bilmir. Kapital bolluğu izafi güc formasını alaraq xərcləri və informasiya artımını
stimullaşdırır.
Beynəxalq əmək bölgüsü sistemində bir qayda olaraq inkişaf etmiş ölkələr xammal
yka da boksit e
sarıdan ən izaifi bol ölkələr sırasında yer al
təkəmüllü xəttlə aparır, kiçik ərazilər is
k
ekstensiv hasilatı ilə müşaiyət olunur.
Təbii resusrlar tərəqqinin mühüm təsir komponenti olsa da, nəqliyyatın və məhsuldar
qüvvlərin inkişafı nəticəsində
onların yerləşmə aspektindəki nüfuz dairəsi zəifləməkdədi. Sosial-
iqtisadi inkişafın artım tendensiyasına təbii resurslarla yanaşı həm də bu gerçəklikdə ehtiva
olunan və ondan irəli gələn istehsalın təşəkkülü, formalaşması və yerləşməsi kimi amillərin də
təsir dairəsi genişdir [106, 117].
Yerləşmə amillərində prinsipial əhəmiyyəti bölgü kateqoriyası təyin edir. Öz-özlüyündə
yerləşmə amilləri təbii və ictimai olmaqla iki qismə bölünür. Təbii amillər sənaye coğrafiyasında
təbii ehtiyatlar və təbii şərait ilə şərtləndirilir. İctimai amillər də isə əsasən ictimai inkişafın
qanunları əhəmiyyət daşıyır. İctimai xarakterli amillər arasında sənayenin
təsir edənlər - əmək resursları və materiallaşmış kapitaldır. Son zamanlar in
elmi texniki nailiyyətlərin və digər amillərin təsir dairəsi də bu çevrədə t
həcmini genişlənməkdədir. Bu sferadakı inteqrasiya və dezinteqrasiya prosesl
rolu dövlətin tənzimləyici funksiyası yerinə yetirir.
Təbii faktorlar bütün təbii resursları əhatə edir. Buraya enerji, xammal
və bu kimi resurslar aiddir. Resurslar bərpaolunan və bərpaolunmaya
78
resurslarının istehlakçısı, inkişaf etməkdə olan ölkələr isə onların istehsalçısı və ixracatçısı kimi
çıxış edirlər. Eyni iqtisadi məkanda təbii ehtiyatların mövcudluğu sənaye istehsalının,
ümumiyyət isə iqtisadiyyatın əlavə inkişafına səbəb olur. Bununla yanaşı təbii ehtiyatların bol
olduğu ölkələrdə çox hallarda onlardan israfçılıqla istifadə edilir. Ək qütbdə isə, yəni təbii
resurs
ək olar [77].
iyyəsinin də əhəmiyyəti mühümdür. Bu
nəzər
958/ tərəfindən əsası qoyulan
əsrin birinci yarsında intensiv davamlılıq əldə etdi.
q, nəzəri konstruksiya/
.Launxardtın «Sənaye
müəs
it və resurslar mövcudluğu istehsalın yerləşməsini şətləndirən mühüm amildir.
Məhz
ların qismən məhdudluğu məkanında ETT-nin geniş inkişafına rəğmən resusrlardan
səmərəli istifadəyə strategiyası hakim kəsilmişdir. Bu da həmin ölkələrdə iqtisadi inkişafın
səviyyəsi ilə şərtlidir. Müvafiq reallığa əyani nümunə kimi lazımı mineral xammalın ABŞ-da 15-
20%-nin, Qərbi Avropa ölkələrində 70%-ə qədərinin, Yaponiya isə 90%-dən çoxunun idxal
potensialına əsalandığını göstərm
Göründüyü kimi, iqtisadi artım yalnız resursların nağdlılığı yox, onlardan səmərəli istifadə
kombinasiyaları qurmaq təşkil edir. Hər bir resurslar digərindən aslı olaraq dəyişkənliyə məruz
qalır. ETT-nin inkişafı az xammal, material və enerji tutumlu texnologiyaların yaranışı, yeni
enerji və xammal növlərinin mənimsənilməsinə və başlıca olaraq məhdud təbii ehtiyatlardan
geniş istifadəyə rasional yanaşma ənənəsi gətirir. Bu xüsusiyyət iqtisadi tərəqqi etmiş çox azsaylı
ölkələrə xasdır.
Dünya iqtisadiyyatında təkamüllü formalaşma kontekstində təbii resursların yerləşməsi
aspekti ilə yanaşı istehsalın yerləşməsi nəzər
iyyənin iki yüzillik salnamə tarixinə malikliyəinə baxmayaraq onun əsl intibah zamanı ötən
əsrə təsadüf edir.
Alman iqtisadçısıları Yoqan Henrix Tyunen /1783-1850/, Karl Vilhelm Fridrix Launxardt
/1832-1918/, alman şərqşünansı Albert Fridrix Veber /1868-1
istehsalın yerləşməsi nəzəriyyəsi XX
H.Tyunen V.Launxardt A.Veber
İstehsalın yerləşməsi nəzəriyyəsi müvafiq intensiv davamlılıq aspektində əsaslı olaraq üç
istiqamətə ayrılır:
klassiklərin ənənəsini davam etdirən «təmiz» /dəqi
nəzəriyyənin qurulması;
yeni amil, şərt və aspektləri əhatə edən daha geniş nəzəriyyənin yaradılması;
iqtisadi tarazlıq müstəvisinin modelləri əsasında yerləşmə nəzəriyyəsinin
konstruksiyalaşdırılması.
«Təmiz» yerləşmə nəzəriyyəsi üçün nisbi sadə situasiya və problem seçimində dərin
kəmiyyətli analiz xarakterikdir. Bu analiz riyazi düsturlana əsaslan məkanın hədəsi ölçüləri və
iqtisadi davranışın dəqiq qaydalarının təyinatı ilə səciyyəvidir. Qeyd olunmalıdır kı, təmiz
yerləşmə nəzəriyyəsi Y.Tyünenin «Təcrid olunmuş dövlət» və V
issənin yerləşməsi» konsepsiyalarından quruluş almışdır.
Yeni amil, şərt və aspektləri əhatə edən daha ümümi nəzəriyyəsi isə əlavə olunana və
ümumləşdirilən yanaşma və nəticələri birləşdirir. Bu nəzəriyyə üçün dəyişən qiymətlər, renta,
tələb və təklif funksiyaları və digər dinamik elementlər tətbiq etməklə xərclərin
minimumlaşdırılması, gəlir və mənfəətin maksimallaşdırılması strategiyası xarakterikdir.
İqtisadi tarazlıq müstəvisinin modeli nəzəriyyəsi digərləri ilə müqayisədə fövqaladə
mürəkkəbliyi ilə fərqlənir. Belə model yerləşmənin bütün özəl nəzəriyyələrini sintez edərək
hərtərəfli riyazi qaydalılıq və hesablama tələblidir [82, 117].
Təbii şəra
bu konfiqurik vəhdət təbii resurslarla istehsal yerləşməsinin mobtlliyini artıraraq onu
79
balaslaşdırır və uyğun mülayim həddə yetirir.
Sosiallaşan iqtisadiyyat nə qədər insan idrakına arxalansa da onun reallaşması digər iqtisadi
resursların da mövcudluğunu tələb edir. Burada hipotetik görüntü deyil, real varidat dominantdır.
Bütün maddi və mənəvi resurslar insan idrakının elmi-emprik kombinasiyalarına söykənərək
inkişaf mexanizmi əldə edir. Buna görədə sosiallaşan iqtisadiyyatın formalizasiyası və onun
tədqiq analizi resurslar nağdlığının təhlili ilə uzlaşdırılmalıdır.
4.2. Ölkələr tipologiyasi: mahiyyət və əhəmiyyət diapozonunda
illi xüsusiyyətləri və yerləşməsinə görə də müxtəlif çalarlıdırlar. Bundan başqa
obyek
t
lənir.
ks etdirə bilməz. Mükəmməl tipologiya göstəricilərin və onların unikal
laqələndirilməsinin maksimal diferensiyasını tələb edir. Çox məsələlər isə bu
lkələrdəki sivilizasiyanın dayanaqlılıq xüsusiyyətlərinin təsiri ilə xarakterizə
dilir. Ölkə inkişafının real səviyyəsinin görüntü aydınlığı onun digər ölkə ilə
üqayisəsində anlaşılır. Burada yalnız ÜDM səviyyəsi kamillik şərti kimi qəbul olunmur. Yeni
əhsul istehsalının dövriyyəsi, emalın ölçüləri, industrial səviyyə, aqrar sektorun inkişafı,
əqliyyat-kommuniukasiya optimallığı, infrastruktur, xidmət və sofitizasiya amilləri mühüm
yırlar. Ölkə də istehsal məhsuldarlığı və onun yeni assortimentlər yaratması, elmi-
lı və onun balaslılığı kimi göstəçricilər
də rey
ixtisasla
bə
As
Müasir dünyada müəyyən ərazidə məskunlaşmış beynəlxalq hüququn subyekti kimi de-
yuro və de-fakto qəbul edilmiş, dövləti sənədləşmiş müstəqil və ya özünü idarə edən insan
birlikləri 230-dan çox dövlətdə cəmləşmişdir. Bunlardan 184 dövlət BMT-nin üzvüdür
/01.01.2004/ Yer kürəsinin bu ilk makrokosmik tərkib hissələri öz sahəsi, əhalisi, iqtisadi-mədəni
inkişafı, etnik, m
tiv olaraq bu dövlətlər tarixən təşəkkül tapmış onlara məxsus inkişaf xarakterinə,
xüsusiyyətlərinə, bəşəri tarixinin indiki mərhələsindəki və dünya əsərrüfat sistemindəki roluna,
yerinə müvafiq olaraq da təsnifata məruz qalmışlar. Ölkələrin rancir və reytinq düzümü
müxtəlifliyi ilə fərq
Dünya bankının və BMT-nin ticarət və inkişaf konferensiyası YNKTAD-a görə ölkələrin
reytinq düzümü əsasən bu dövlətlərdə adambaşına düşən ÜDM ilə ölçülür. Lakin buna
baxmayaraq heç bir göstərici ölkələrin tipoloci xüsusiyyətlərin ayrılıqda tam
ə
ə
ö
e
m
m
n
əhəmiyyət daşı
texniki, innovasion məhsul verimi, idxal və ixrac potensia
tinq düzümünü formallaşdırır. Sonda bütün məhsulldarığın adambaşına düşən ölçüsü bütün
şərtləri daha da kəskin və effektivli edir.
İnkişaf etməkdə olan ölkələrə yadım məsələsində BMT-nin
ş ı ıl ış təsisatlarından biri kim
d r m
i Dünya Bankı fəal iştirak edir. Bu bankı
zən Beynalxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı və Beynalxalq İnkişaf
sosasiyası da adlandırırlar.
əlirlərə malik ölkə hökü
Aşağı g
mətləri DB-dən qrantlar, faizsiz borclar və texniki
yardımlar alırlar. Bu borclar 35-40 illik müddətləri əhatə edir və həmin müddətin 10 ili güzəşli
dövr kimi qəbul olunur. Belə maliyyə resurslu yardımları dünyada mühüm maliyyə institutu olan
BİA-da təqdim edir. BİA-nın kreditləri DB tərəfindən ayırılan maliyyə yardımının ¼ təşkil edir.
BYİB-dən borc alan ölkələrin isə kommersiya banklarına nisbətdə kredit qaytarma imkanı daha
uzun müddəlidir. Bu kreditlər 3 ildən 5 ilə qədər güzəşli dövrü əhatə etməklə 15-20 il müddətinə
verilir. Muvafiq borcları alan ölkə həmən vəsaitləri konkret proqramlar əsasında, xüsusən
yoxsulluqun aradan qaldırılması, sosial xidmətlərin göstərilməsi, ətraf mühitin qorunması və
iqtisadi artım templərin yüksəldilməsinə məsrəf edirlər. Praktiki olaraq BYİB öz resurslarını
dünya maliyyə bazarlarında səfərbər edir.
«AAA» reytinqinə malik olaraq DB sonradan aşağı faizlərlə kreditlər vermək üçün maliyyə
resurslarını səfərbər edən istiqrazlar buraxır. DB-nin tərkibinə BYİB və BİA-dan başqa daha üç
təşkilat daxildir:
Özəl sektora investisiyalar cəlb edərək yüksək risklə bağlı olan ölkə və sahələrə
yardım verən Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası;
80
İnvestor və kreditorları siyasi riskdən sığortalayan İnvestisiya Təminatları üzrə
Çoxistiqamətləi Aqentlik;
Beynəlxalq investorlarla onları qəbul edən ölkələr arasında mübahisələrin həlli ilə
məşqul olan İnvestisiya Mübahisələrini Tənzimləyən Mərkəz.
DB müxtəlif ölkə tiplərinə kreditləri təyin edilmiş təsnifat və meyarlar üzrə verir. Burada
əsas göstərici kimi UDM-in müvafiq Atlas metodu ilə hesablanan adambaşına düşən nisbəti
ötürülür və kredit vermədə DB aşağıdakı ölkələr qrupunu təsnifləşdirir:
Kiçik gəlirli ölkələr - /745$-ə qədər/;
/;
Yüksək gəlirli ölkələr - /9206$-dan çox/.
, ticarət və tədiyyə balansının formalaşması, portnyorluq, xarici ticarət
əlaqə
ilə əlaqədar da
də ondan asılığı
iqtisadi modellər
çmiş sosialist
g
Gəlirləri orta səviyyədən yüksək olan ölkələr - /2975$-9205$
DB-də ölkələr və reqionlar üzrə gəlirlər toplusu hər il 1 iyul tarixinə hesablanaraq
hazırlanır. Bu rəsmi analitik tətifatlandırılma 30 iyun tarixində bitən DB-nin maliyyə ilində təsbit
olunur. Borclar təsnifatına görə isə hər il yanvar ayının sonuna korrektələr aparılır.
Ölkə tipinin müasir strukturu tarixi təkamülün şərtləri fonunda təşəkkül tapmışdır. Onun
sistem mükəmməliyi daha çox kapitalizmin inkişafı ilə bağlıdır. Məhz kapitalist münasibətlərinin
inkişafı yeni kardinal tipli dövlət modelinin yaranışına rəvac vermişdir. Müasir zamanda model
sistemi daha qabarıq ahəng almışdır. Buna görə də yeni reallıqlar fonunda ökələrin iqtisadi
inkişafı onların seçdiyi iqtisadi modellərdə də xarakterizə edillir [121].
Dövlətin büdcəsinin
lərinin tənzimlənməsi və digər bu amillər dairəsinin əlaqələndirilməsi, iqtisadi inkişafın
strategiya və taktikası dövlətin subyektiv seçimdə əks olunur. İqtisadi model yaxın müddətli
məqsəd və gözlənilən inkişaf seçimindən asılı olaraq hakimiyyət keçidləri
müvafiq dəyişikliklərlə məruz qalır. Model ölkə tempinin təkamülünə təsir etsə
o qədər də ciddi deyildir. Buna misal olaraq indi dəbdə olan monitar, neoliberal
aktiv olaraq yüksək inkişaf etmiş və həm də geridə qalmış, xüsusən də ke
ölkələrində tətbiq edilməkdədəir.
Qəbul olunmuş qaydaya görə bütün ölkələr dünya iqtisadiyyatında və beynəlxalq
münasibətlərdə mövqeyinə görə əsasən 3 qrupa bölünür:
I.
İqtisadi inkişaf etmiş dövlətlər;
II.
Orta inkişaf səviyyəli və aralıq qrup ölkələr;
III.
Zəif inkişaf etmiş ölkələr /BMT-nin adlandırğığı kimi inkişaf etməkdə olan ölkələr/.
İqtisadi inkişaf etmiş dövlətlər haqqında mülahizə yürüdərkən qeyd olunmalıdır ki, bu
dövlətlər demək olar ki, hamılıqla postindustrial inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşlar. Burada
kənd
mal həddə
ə bu dövlətlər
trlərə görə də
təsərrüfatının ÜDM-də xüsusi çəkisi stabilləşmiş, sənayeləşmə həcmi opti
çatmış, xidmətlər sferası 60-70% həcmlərini fəth etmişdir. Xarici iqtisadi əlaqələrd
çox yüksək diversifikasiyalı ixraca nail olmuşlar. Bütün bu ölkələr iqtisadi parame
öz qrupları içərisində fərqli mövqe tuturlar.
Baş ölkələr;
İqtisadi inkişaf etmiş kiçik ölkələr;
«Köçürmə kapitalizmi» ölkələri.
Baş ölkələr sırasına böyük altılar: ABŞ, Yaponiya, AFR, Fransa, İtaliya, İngiltərə
daxildirlər. Dünyanın nəhəng 500 qeyri-maliyyə korporasiyalarının 80%-u bu ölkələrin payına
düşür Qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq altılıq özünün beynəlxalq siyasi institutunu yaratmış,
ziddiyyətlərin həlli, strateci perspektivlərin işlənib hazırlanması məqsədi ilə yüksək səviyyədə
müntəzəm görüşlər keçirən bir təşkilata çevrilmişdir. Statistik məlumatlara görə böyük 6-larda
istehlak olunan ilkin enerji daşıyıcılarında neftin xüsusi çəkisi Yaponiyada 54%, ABŞ-da 38%,
İngiltərədə 37%, Almaniyada 43%, Fransada 42%, İtaliyada isə 55%-dir.
işdir. Lakin Kanada öz tarixi xüsusiyyətləri insan, sənaye potensialı və xarici
iqtis
klubun
fə və eyni zamanda müəyyən
Böyük altılar birliyinə neytrallaşdırıcı və balanslaşdırıcı element funksiyalarını yerinə
yetirən, ABŞ-la sıx siyasi-iqtisadi əməkdaşlıqda olan Kanada da cəlb edilmişdir. Bu yolla altılıq
yeddiliyə çevrilm
adi əlaqədar kompleksinə görə, digər tip dövlətlərə aid edilir. Məsələn, «Beş yüzlər»
un kapital iştirakında altıların sonuncusu İtaliyadan 5 də
81
qə
Sovetl
nra onun varisliyi rolunda çıxış edən Rusiya dünya
arenas
etmiş bir ölk
əməkdaşlıq kursu
götürül
-lar qrupu daha çox 8
for
ılıq daha çox siyasi birliyi ehtiva edir. Buna
gör
dər də İsveç, İsveçrə, Avstraliya, Cənubi Koreyadan da geri qalır.
ər İttifaqının süqütundan so
ına yeni keyfiyyətdə konseptual-nəzəri görüntüdə demokratik və bazar prinsiplərini qəbul
ə kimi daxil olmuş, ABŞ və Qərblə yaxınlaşmada iqtisadi
müşdür. Rusiyanın böyük iqtisadi potensialı, hərb-siyasi çəkili dövlət olduğu və digər bu
kimi mühüm cəhətlərini də nəzərə alaraq 7-lər klubunun müəyyən işlərində onun iştirakı təmin
edilmiş və beləliklə, 7-lər formal olaraq 8-lərə çevrilmişdir. Bu gün 6
matında çıxış etməyə başlamışdır. Lakin 8 bücaqğ
ə də onun iqtisadi kökləri kövrək təməllidir.
İqtisadi inkişaf etmiş kiçik ölkələr qrupunu əsasən Qərb Avropanın İçveçrə, Avstriya,
Belçi
af Təşkilatı»,
kredi
ka, Hollandiya, Skandinaviya ölkələri, Finlandiya və digər dövlətlər təmsil edirlər. Ümumi
toplumda nəzərdən keçirilən ölkələr kiçik istisnalar olmaqma əksərən mühüm beynəlxalq, hərbi-
siyasi, maliyyə-iqtisadi təşkilatlarda, o cümlədən, «İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkiş
tor ölkələrin qeyri-formal birliyi - «Paris klubu», kommersiya banklarının, kreditorların
rəsmi borc alanlarla danışıqlar aparan təşkilatı - «London klubu», Şimali Atlantika - NATO hərbi
siyasi bloku, Avropa Birliyi, ATƏT və sair təşkilatlarda birləşmişlər.
«Köçürmə kapitalizmi» ölkələr qrupunu əsasən Kanada, Avstraliya, Yeni Zellandiya,
Cənubi Afrika Respublikası və İsrail təmsil edirlər. İlk dörd ölkə Böyük Britaniya
kalonizasiyasının törəmələridirlər. Faktiki olaraq bütyün bu ölkələr feadol qurluşu keçmədən
immiqrantlar hesabına öz dövlətlərini yaratmışlar. Hazırda bu ölkələrdə nəhəng sənaye potensialı
formalaşmış, onlar bir sıra nüfuzlu TMK-ların ana ölkələrinə çevrilmişlər. Bu ölkələrin səciyyəvi
xüsusiyyətlərini isə başlıca olaraq /İsraildən savayı/ müstəmləkə mərhələsində olduğu kimi, yenə
də dünya iqtisadiyyatında xarici ticarətdə aqrar xammal ixtisaslaşmasını ilə fərqlənməsi təşkil
edir.
Orta inkişaf səviyyəli və aralıq qrup ölkələr qrupu geniş nomenklaturlu deyildir. Lakin
geniş olmayan bu tipoloci strukur da müvafiq subtəsnifata malikdir:
iş ölkələri.
ələri
Qərbi Avropanın orta inkişaf etmiş ölkələri;
Mərkəzi və Şərqi Avropanvın orta inkişaf etm
Qərbi Avropanın orta inkişaf etmiş ölk
sırasına İspaniya, Portuqaliya, Yunanıstan və
İrlandıya daxildirlər.
Mərkəzi və Şərqi Avropanvın orta inkişaf etmiş ölkələri sırasını isə əksərən postsosialist
dövlətləri təmsil edirlər.
Yeni inkişaf templəri bu konfiqurasiyanın sərhədlərini yumaq ərəfəsindədir. Belə ki,
Avropanın birləşməsi prosisi bu qütbülüyü mülayimləşdirmişdir. Artıq 2000-2004-cü illər
ərzində AB və NATO-nün sərhədləri genişlənmiş və ölkə tiplərinin fərqlilik diapozonu bu
çevrədə daha da daralmışdır.
Zəif inkişaf etmiş ölkələr tipi ən böyük toplumu əhatə edir. Müvafiq siyahıya planetin
75%
Asiya, Afrika, Latın Amerikası və Okeaniyanın çeşidli ölkələri
daxild
n inkişafı xeyli ləngimiş və onların əksəriyyəti
müst
ırada tam hamar deyildir. İqtisadi, ölkənin əhali
və sa
əhalisini cəm edən
irlər. Bu ölkələrdə kapitalist münasibətlərini
əmləkə zonasını əhatə etmişlər. Lakin bu s
hə həcmi parametrləri onlarında fərqliliyinin əsaslandırmışdır. Burada əsas ölkələr tipini -
Braziliya, Çin, Hindistan, Pakistan, Türkiyə və Meksika kimi dövlətlər təmsil edirlər. Digər
təsnifatda isə kapitalizmin yetkin inkişafı ərəfəsində olanlar yer tuturlar. Buraya isə aşağıdakı
tipoloji bölgü xasdır:
ilkin asılı kapitalizmin köçürülmüş ölkələri - Argentina, Uruqvay;
kapitalist inkişafın nəhəng anklav ölkələri - Venesuella, Çili, İran, İrak, Əlcəzair;
xarici inkişaf oriyentirli ölkələr - Kolumbiya, Peru, Misir, Tunis, Filippin;
plantasiya təsərrüfatdan asılı kiçik ölkələr qrupu - Kuba, Nikaraqua, Qnduras;
konsessiyalı inkişafın kiçik ölkələri - Yamayka, Suriam, Qabon, bostvana;
kiçik və balaca ölkələr - Böyük Kayman, Yeni Kolidoniya, Malta, Kipr;
böyük olmayan neft ixracatçısı ölkələri - BƏƏ. Qatar, Səudiyyə Ərəbistanı, Bruney;
nəhəng kiçik gəlirli ölkələr - İndoneziya, Banqladeş, Nigeriya.
82
Bununla belə ölkələr ictimai-siyasi oriyentasiyasına görə də fərqlənirlər. Bu sırada tipik
olara
ərbi düşərgəlik imkanlarını artırır, dövlətə yeni
təbəll
oriyası tətbiq olunur.
runa uyğun olaraq regional
sistem
şma kimi təcəssüm olunur.
ə onlar arasında qarşılıqlı
rabitə
ilə sıx əlaqədar olaraq əməyin coqrafi bölgüsünün nəticəsində istehsal,
resur
dir. İxtisaslaşma ölkənin ayrı-ayrı hissələrinin malik olduqları məxsusi
təbii,
ıdakı üç əsas formatik vəhdətdə quruluş alır:
q kommunist recimli ölkələr daha çox təsnifat çələnginə ahəng gətirir. Bir partiyüalı
kommunist recimlər Şimali Koreya, Kuba, Vyetnam və Çində təzahürlərini qorumaqdadırlar [76,
82, 120].
Hər bir ölkənin səciyyəvi cəhətlərinin təhlili iki əlamətdar göstərici - sahə və əhali
parametrləri ilə ölçülür. Müasir iqtisadi inkişaf diapozonunda bu parametrlər xüsüsi əhəmiyyət
daşıyırlar. Sahə və əhali sayı ölkə manevrliyinin və mobiliyinin trasformasiyasında ən mühüm
vektorial kefiyyət və kəmiyyəti xarakterizə edir.
Sahə təbii resursların çeşidi geosiyasi və h
üdatlarda inkişaf və transformasiya üçün imkanlar açır.
Əhali sayı əmək resurslarının, daxili bazarın və hərbi potensialın ölçülərində əks olunur.
Müasir reallıqlar belədir ki, çağdaş zamanda, indiki şərtlər və şərait kontekstində heç bir ölkə azı
50 milyon əhalisi olmadan «nəhəng dövlət» roluna iddia edə bilməz.
Dostları ilə paylaş: |