E. M. MƏMMƏdov

4.2.Sex elektrik şəbəkələrinin sxemləri 

 

Gərginliyi  1  kV-a  qədər  olan  şəbəkələr  sənaye  müəssisələrinin  sexlərinin 

daxilində  elektrik  enerjisinin  paylanması  üçündür.  Müəssisə  ərazisində  sexdən 

kənarda  yerləşdirilən  elektrik  qəbulediciləri  də  bu  şəbəkələrdən  qidalanır.  Sex 

elektrik  şəbəkələri  sənaye  müəssisəsinin  ETS-sinin  tərkib  hissəsidir.  Elektrik 

qəbuledicilərinin  əksəriyyəti  bu  şəbəkələr  tərəfindən  qidalandırılır.  Sexdaxili 

şəbəkələrin  sxemləri  istehsal  texnologiyası,  sex  tikilisinin  planı,  TY,  EQ  və 

qidalandırıcı girişlərin qarşılıqlı vəziyyəti, elektrik təchizatının fasiləsizliyi tələbləri, 

texniki-iqtisadi təsəvvürlər, ətraf mühit şərtləri ilə müəyyən olunur. 

Sexdaxili şəbəkələr qidalandırıcı və paylayıcı şəbəkələrə bölünür. Qidalandırıcı 

şəbəkələr qida mənbəyindən (TY) çıxaraq paylayıcı şkaflara (PŞ), paylayıcı şinnaqilə 

və  ya  ayrıca  böyük  güclü  elektrik  qəbuledicisinə  gedir.  Bə'zi  hallarda  qidalandırıcı 

şəbəkə  TMB  (transformator-magistral  bloku)  sxemi  üzrə  yerinə  yetirilir.  Bu  halda 

KTY-nin  transformatorundan  magistral  şinnaqili  çıxır  və  müxtəlif  nöqtələrdə  ona 

birləşdirilən  bir  neçə  PŞ-a  və  ya  EQ-a  elektrik  enerjisi  verilir.  Paylayıcı  sexdaxili 

şəbəkələr  -  sexin  müxtəlif    EQ-ləri  bilavasitə  bu  şəbəkələrə  qoşulur.  Paylayıcı 

şəbəkələr  paylayıcı  şinnaqillərinin və  paylayıcı  şkafların  köməyi  ilə  yerinə  yetirilir. 

Sexdaxili şəbəkələrin sxemi öz strukturuna görə radial, magistral və qarışıq olur. 

Radial  sxemlər  sexin  sahəsi  üzrə  qeyri-müntəzəm  paylanan  toplanmış  yüklü 

qruplar olduqda, yanğın və partlayış təhlükəli sexlərdə, kimyəvi aktiv mühitə malik 

sexlərdə  tətbiq  olunur.  Sexdaxili  şəbəkələrin  radial  sxemləri  kabellərlə  və  ya  izolə 

olunmuş naqillərlə yerinə yetirilir. 

Radial sxemlərin üstünlüyü onların yüksək etibarlığa malik olmasındadır. Belə 

ki,  xətlərin  birində  baş  verən  qəza  başqa  xəttə  qoşulan  işlədicinin  iş  rejiminə  təsir 

göstərmir.  Radial  sxemlərin  çatışmazlığı  bunlardır:  xeyli  miqdarda  keçirici  naqil, 

boru,  paylaşdırıcı  şkaf  istifadə  olunur  ki,  bu  da  iqtisadi  cəhətdən  sərfəli  deyildir; 

mühafizə və kommutasiya aparatlarının sayı çox olur; texnoloji prosesin dəyişilməsi 

ilə  işlədicinin  yeri  dəyişdirilərkən  sxemin  çevikliyi  məhdudlaşır;  quraşdırmanın 

sənayeləşdirilməsi yüksək deyildir. 

Magistral  sxemlər  (şəkil  4.2)  sexin  sahəsi  üzrə  nisbətən  müntəzəm  paylanan 

güc  və  işıqlandırma  yüklərini,  həmçinin  bir  texnoloji  xəttə  malik  olan  işlədicilər 

qrupunu  qidalandırmaq  üçün  tətbiq  edilir.  Magistral  sxemlərdə  bir  qidalandırıcı 

magistral bir neçə paylayıcı şkafa və sexin iri elektrik qəbuledicisinə xidmət edir. 

Magistral  sxemin  müxtəlif  formalarından  biri  TMB  sxemidir  (şəkil  4.2).  Bu 

halda  sexdaxili  şəbəkə  sadələşir,  sex  KTY  alçaq  gərginlikli  PQ  olmadan  yerinə 

yetirilir. TMB sxemləri maşınqayırma zavodlarının mexaniki sexlərini qidalandırmaq 

üçün  geniş  tətbiq  olunur.  Şəbəkənin  universallığını  təmin  etmək  üçün  qidalandırıcı 

---

~ 41 ~ 

 

magistral 1 transformatorun tam gücünün ötürülməsinə, paylaşdırıcı şinnaqillər 2 isə 

verilmiş işlədicilərin hesabi yüklərinə görə seçilməlidir. 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 4.2. TMB sxemləri 

Gərginliyi  1  kV-a  qədər  olan  bərk  cərəyannaqilə  şinnaqil  deyilir.  Şinnaqillər 

zavod şəraitində hazırlanır və sifarişçiyə komplektləşdirilmiş seksiyalarla göndərilir. 

TMB  sxemləri  layihə  olunarkən  KTY-dən  çıxan  magistral  şinnaqillərin  sayı 

yarımstansiyada  quraşdırılan  transformatorların  sayından  çox olmamalıdır.  Nominal 

yük  şəraitində  və 

8

,

0

7

,

0

cos







  olduqda  magistral  şinnaqillərinin  uzunluğu 

aşağıdakı hədlərdən çox olmamalıdır: nominal cərəyan 1600 A olduqda 220 m-dən, 

2500  A  olduqda  isə  180  m-dən.  Magistral  şinnaqildən  güc  və  işıqlanma  yükləri 

qidalanarsa, göstərilən uzunluqlar təqribən 2 dəfə azaldılır. 

Elektrik  qəbulediciləri  magistral  sxemin  istənilən  nöqtəsinə  qoşula  bilər. 

Trolley xətləri sexin qaldırıcı-nəqliyyat mexanizmlərini qidalandırmaq üçündür. 

Magistral  sxemin  üstünlükləri  bunlardır:  TY-lərin  alçaq  gərginlikli  PQ-lari 

sadələşir,  şəbəkənin  çevikliyi  artır,  şəbəkədə  dəyişiklik  edilmədən  texnoloji 

avadanlıqların 

yerini  dəyişmək  mümkün  olur,  universal  elementlərdən 

(şinnaqillərdən)  istifadə  olunur,  sənaye  montajmm  tətbiqinə  imkan  yaranır.  Radial 

sxemlərlə müqayisədə onların etibarlığı az olur. Belə ki, magistralda qəza olarkən ona 

qoşulan  bütün  EQ-lərin  qidalanması  kəsilir  (Buna  baxmayaraq  sxemə  yaxın 

magistrallardan  birləşmələr  qoşmaqla  onun  etibarlığmı  xeyli  yüksəltmək  olur).  Eyni 

en kəsikli şinnaqillərin tətbiqi keçirici materialların artıq sərf olunmasına gətirir. 

 

 

---

~ 42 ~ 

 

 

 

Şəkil 4.3. Sexdaxili elektrik şəbəkəsinin qarışıq sxemi 

 

Praktikada tam radial və ya magistral sxemlərə nadir hallarda rast gəlinir. Bu 

sxemlərin hər birini özündə birləşdirən qarışıq (kombinə olunmuş) sxemlər (şəkil 4.3) 

daha  çox  yayılmışdır.  Onlar  istənilən  kateqoriyalı  işlədicilərin  elektrik  təchizatında 

tətbiq olunur. Qarışıq sxemlərdə EQ-lər paylayıcı şkaf (PŞ) və ya şinnaqillər (ШРА-

шинопровод  распределительный)  vasitəsilə  baş  qidalandırıcı  magistraldan  və  ya 

ondan  ayrılan  budaqlanmalardan  qidalanır.  Adətən  kiçik  güclü  işlədiciləri 

qidalandırmaq üçün onlardan 10-30 m məsafədə paylayıcı şkaflar quraşdırılır. 

I  və  II  kateqoriyalı  işlədicilər  üstünlük  təşkil  edən  sexlərdə  qonşu 

yarımstansiyalar  arasında  ehtiyat  birləşmələr  nəzərdə  tutulur.  Şəkil  4.4-də  belə 

sxemlər  təsvir  olunmuşdur.  İkitransformatorlu  KTY-nin  0,4  kV-luq  şinləri  QF3 

avtomaik  açarı  ilə  seksiyalanır  (şəkil  4.4,a).  Transformatorlardan  biri  dövrədən 

açılarkən ehtiyatın avtomatik qoşulma (EAQ) qurğusu və ya əl ilə QF3 açarı qoşulur. 

Bir transformatorlu KTY-lərdə qonşu PŞ və ya ŞRA-lar arasında ehtiyat birləşmələr 

(şəkil 4.4,b) nəzərdə tutulur. 

 

 

Şəkil 4.4. Sex işlədicilərinin qidalandırılmasmda ehtiyatlanma 

---

~ 43 ~ 

 

 

Sexdaxili  elektrik  şəbəkə  sxemlərinin  seçilməsinə  ətraf  mühit  şəraiti  böyük 

təsir göstərir. Bu təsirlərə havanın temperaturu və rütubəti, aqressiv qaz və ya tozlar, 

partlayış və ya yanğın yaranmasının mümkünlüyü aid edilir.