E. N. Lutfullayev, Z. N. Normurodov

SUYULTIRILGAN SELITRADA KO‘MIR
VA OLTINGUGURTNING YONISHI
P ro b irk an in g 1/8 h ajm ig acha q u ru q kaliy n itra t 
tuzidan soling. Probirkani shtativga tik holda mahkamlang. 
T uzni suyuqlanguncha qizdiring, keyin unga bir b o ‘lak 
ko‘m ir tashlang. Probirkani qizdirishni davom ettiring. 
K o‘m ir yonishi bilanoq, probirkaga oltingugurtning kichik 
b o 'la k c h a sid a n tashlang. K uzatilgan h odisani yozing. 
Suyuqlantirilgan selitrada ko‘m ir va oltingugurtning yonish 
reaksiyasi tenglam alarini yozing.
F O S F O R
F o sfo rn in g D .I. M en deley ev davriy sistem asid ag i 
o ‘rnini, elektron konfiguratsiyasini va uning atom o ‘lcha- 
mini namoyon qiladigan oksidlanish darajalarini ko'rsating.
FOSFORNING ALLOTROPIK SHAKL
KO‘RINISHLARI
Q uruq probirkaga karbonat angidrid to ‘ldiring. P ro ­
birkaga qizil fosfordan n o ‘xat kattaligidagi bo'lakni soling. 
Probirka og‘zini paxta bilan berkitib, shtativ qisqichiga 
gorizontal holda m ahkam lang. Shundan keyin, probirka­
ning qizil fosfor joylashgan qismini gaz alangasida ohista 
qizdiring. Probirka devorining sovuq qismida oq fosfor 
dog‘lari hosil b o ‘lishini kuzating. Probirka biroz sovigach, 
uning og‘zidagi paxtani qisqich yordam ida olib, stakan- 
dagi mis sulfat eritm asiga tashlang. Probirka devoriga
60

---

yopishgan oq fosforni shisha tayoqcha y o rd am id a qiilb 
oling va havoga chiqaring. N im a sodir bo'ladi? Fosforning 
qaysi allotropik modifikatsiyasi kimyoviy jihatdan aktivroq? 
Bu ta jrib ad a qanday tasdiqlanadi? F osforning yonish 
reaksiyasi tenglam asini yozing.
METAFOSFAT VA ORTOFOSFAT
KISLOTALARINING O LINISH I
a) 
metafosfat kislotaning olinishi.
O z'm iqdordagi fosfat 
angidridni soat oynasiga q o ‘ying. Fosfat angidrid batamom 
suyuqlangandan keyin 1—2 tom chi neytral lakmus erit- 
m asidan tom izing va uning rangi o ‘zgarishini kuzating. 
Reaksiya tenglam asini yozing:
, 
a) hosil qilingan kislotaning dissotsiatsiyasini yozing.
b) ortofosfat kislotaning olinishi:
Probirkaga qizil fosfordan n o ‘xatdek b o ‘lakchani soling 
4 a 5—6 tom chi konsentrlangan n itrat kislotadan quying. 
Probirkani shtativga qiya holda mahkamlang va kuchsiz gaz 
alan g asid a gaz ajralib ch iq a b o sh lag u n ch a q izdiring. 
Q izdirishni to ‘xtating. O rtofosfat kislota hosil b o ‘lganiga 
ishonch hosil qiling va probirkadagi eritm a sovigandan 
keyin P 0 3“ ioniga xos, am m oniy m olibdat bilan sifat 
reaksiya o'tkazing:
H 3P 0 4 + 12(N H 4)2M o 0 4+ 2 1 H N 0 3 =
= (N H 4)3H 4[P[M o20 7)6] + 21N H 4N 0 3 + 10H20
B uning u ch u n p ro b irk ag a 5—6 to m c h i am m o n iy
m olibdatning to ‘yingan eritm asidan tom izing, unga bir 
nech a tom chi H N 0 3 va 1—2 tom chi tajribada olingan 
eritm ad an q o ‘shing. P robirkani eritm asi bilan suv ham - 
m om ida qizdiring. Sariq c h o ‘km aning tushishi ortofosfat 
kislotaning hosil boMishidan dalolat beradi. Quyidagilarni 
yozing:
a) 
azot (V) oksidi hosil b o 'lish in i hisobga olib, o rto ­
fosfat kislotaning olinish reaksiyasi tenglam asi;
61

---

b) ortofosfat kislotaning bosqichli dissotsiatsiyasi;
d) kalsiy va uch valentli tem irga muvofiq keladigan 
bu kislota turli tuzlarining form ulalarini yozing va ularni 
nom lang.