E. N. Lutfullayev, Z. N. Normurodov

MODDALARNING FIZIK
KONSTANTALARINI ANIQLASH
H a r b ir to za m o d d a o ‘ziga xos fizik xossalar bilan 
tav siflan ad i: ran g i, m azasi, h id i, zich lig i, su y uqlanish
va q ay n ash te m p e ra tu ra la ri, qattiq lig i, qov ushq oqligi va 
h.k. K im yo z av o d larid a m a h su lo tla r T U (tex n ik sh artlar) 
yoki D a v la t S ta n d artig a m uvo fiq ch iq a rila d i. Z avodda 
tay y o rlan g a n m a h su lo t sh u zavod lab o ra to riy a sid a analiz 
qilinadi va analiz natijalariga k o ‘ra h am d a davlat standarti 
asosida b u m a h su lo tn i m a ’lum aniqlikdagi kvalifikatsiyaga 
k iritilad i: "KT" (kim yoviy to z a ), "T" (to z a ), "TT" (texnik 
to z a ), "A U T" — a n aliz u c h u n toza.

---

H o v o n c h a d a n a triy tio su lfa t tu z in i m ay d alan g va b ir 
to m o n i k a v s h a rla n g a n n a y n i m a y d a la n g a n tu z b ila n
to ‘ldiring. K eyin uni rezina halqa yordam ida term om etm ing 
sim obli qism iga 5 -ra sm d a k o ‘rsatilg an dek qilib o 'rn a tin g . 
T e rm o m e trn i suvli stak an g a tu sh irin g . S h ish a ta y o q c h a
y o rd am id a suvni aralashtirib turib, sekinlik b ila n qizdiring 
va k ap illy ard ag i m o d d a n i k u zating . K ap illy ardag i m o d d a 
t in i q b o 'l g a n v a q td a g i te m p e r a tu r a te k s h irila y o tg a n
m o dd anin g suyuqlanish tem peraturasini bildiradi. Tajribani
3 m a rta tak ro rla n g . O lin g an n a tija n i m a ’lu m o tn o m a d a g i 
n a tija b ila n taq q o sla n g va o ‘rta c h a su y u q lan ish te m p e ­
ra tu ra sin i an iq lan g.
QAYNASH TEMPERATURASINI ANIQLASH
Q ay n ash te m p e ra tu ra sin i a n iq lash d a V yurs k o lb asid a n ' 
fo y d alan ish qulay; b u n d a kolbaga te rm o m e trn i shu n d ay
o ‘rn a tish k erakk i, u n in g sim obli sh arik qism i suyuqlikka 
teg m a sin , a m m o u n i b u g ‘ to 'liq yuvib o ‘tsin. K olbaga 
suv q uying va u n i shu n d ay q izd irin g k i, gaz o ‘tk azuvchi 
naydan u n ch a kuchli b o ‘lm agan suv b ug ‘lari oqim i chiqsin. 
Suyuqlik qay n ay b o sh lag an d an keyin b ir n e c h a m in u td a n
s o ‘ng q a y n a s h te m p e ra tu ra s in i b e lg ila n g , q iz d iris h n i 
t o ‘xtatin g . B a ro m e trd a n b o sim n i belgilang. S uvning q ay ­
nash tem p eratu rasi tash q i bosim ga b o g 'liq , shunin g uch un
tem peraturaga atm osfera bosim i uch un q o ‘shim cha tuzatish 
k iritish kerak. A gar b a ro m e tr orqali to p ila y o tg a n bo sim
R = 7 6 0 m m s im .u s t.d a n k ic h ik b o ‘lsa , s u y u q lik n in g
to p ilg an qay n ash tem p e ra tu ra sig a A tu z a tm a k iritiladi:
" = s < 7 6 ( b , '>
A gar tajrib a p a y tid a bo sim 760 m m s im .u st.d a n k atta 
b o ‘lsa, В tu z a tm a kiritiladi:
В
 = — 
(/*—760)
80v 
'
SU Y U Q LA N ISH TEM PERA TU RA SIN I ANIQLASII
15

---

Bu yerda shu nazarda tutiladiki, bosim ning 1 m m sim .ust.ga 
o ‘zgarishi bilan k o ‘pchilik organik suyuqliklarning qaynash 
te m p e ra tu ra la ri ta x m in a n b ir xil q iy m atg a, y a ’ni 3/80 
gradusga o ‘zg aradi. T o p ilg a n tu z a tm a la r o 'lc h a n g a n q ay ­
nash te m p e ra tu ra la rig a q o ‘shiladi. O z m iq d o rd ag i su yuq­
lik la rn in g q a y n ash te m p e ra tu ra la rin i te rm o m e trli p ro - 
birkada aniqlash m um kin. Probirka to g ’ri term o m etrli tiqin 
o rq ali b e rk itilad i. P ro b irk ag a 2—3 ml tek sh irila y o tg a n
su y u q lik q u y ilad i va b ir n e c h a b o ‘la k c h a p e m z a yoki 
kapillyar solinadi (bir tekisda qaynashi u ch u n ). T erm o m etr 
probirkaga shunday o ‘m atilishi kerakki, uning simobli qismi 
suyuqlik s a th id a n 2 sm y u q o rid a tu rsin . S h u n d a n keyin 
p ro b irk a te rm o m e trd a n k o n d e n satsiy a lan ib oqib tu sh a - 
y o tg an suy u q lik b ir m e ’yorga k elg u n c h a a sta -se k in qiz- 
d irila d i. A gar suy u qlik to za b o ‘lsa, te r m o m e tr b ir xil 
tem p e ra tu ra n i k o ‘rsatadi. Bu tekshirilayotgan suyuqlikning 
q a y n a sh te m p e ra tu ra s in i b ild ira d i. B iro r su y u q lik n in g
q a y n ash te m p e ra tu ra s in i shu usu ld a a n iq la n g va n atijan i 
ish ju rn a lig a qayd qiling.