E nuritdinov odam fiziologiyasi

Yurak avtomatiyasi 
Yurak mushaklariga xos bo'lgan yana bir xususiyat - ularning avtomatiyasidir. Agar 
baqa yoki boshqa biror hayvonning yuragini ajratib olib, t'iziologik eritmaga solib 
qo'yilsa, u tanadan va asab ti/imidan ajartilganligiga qaramay, ma'lum vaqt davomida 
qisqarib-kengayib ishlab turadi. Yurakning o'z-o'zidan bunday ishlash xususiyati 

---

34 
yurak avtomatiyasi deyiladi. Odam tanasidagi boshqa a'zolarning birortasi bunday 
xususiyatga..ega emas. 
Yurakda. avtomatiyaning gradiyerit qonuni rnavjud. Odam yuragida sinoatrial tugun 
ritm yetakchisi rolini o'ynaydi. Bu tugun bir daqiqada 70 ga yaqin impulsni vujudga 
keltira oladi. Qo'zg'alish sinoatrial tugunga yetib kelib, shularda bir oz vaqt (0.02-
0.04 s) to'xtalib qoladi. Qo'zg'alish atrioventrikular tugundan yurakning o'tkazuvchi 
tizimi bo'ylab yuqori tezlikda (2 m/s) tarqaladi, shuning uchun ham qorinchalarning 
hamma qismi deyarli bir vaqtda qo'zg'alib, qisqaradi. 
Yurakning avtomatik ravishda qisqarishi faqat sinoatrial tugun faoliyatigagina bog'liq 
emas. Uning o'tka/uvchi tizimiriing boshqa qismlari ham o'z-o'zidan impuls vujudga 
keltirish imkoniyatiga ega. Ammo, o'tkazuvchi tizimning qaysi bir qismi sinoatrial 
tugundan qancha uzoq bo'lsa, unda hosil bo'lgan impulslarning soni shuncha kam 
bo'ladi. Atriovehtrikular tugun bir daqiqada 40-60 impuls vujudga keltira olsa, Giss 
tutami 30-40 impuls paydo qiladi. Purkinc tolalari esa faqat 20 impuls hosil qilishi 
mumkin. 
Yurakning ish faoliyati organizmning massasi va metabolizm darajasiga bog'liq. Kam 
harakatlanuvchi hayvonlarda boshqalarga qaraganda yurakning qisqarish tezligi 
kamroq bo'ladi. Masalan: yurak qisqarishi kichik qushlarda ! daqiqada 200-300 ga 
teng, uy hayvonlarida 150-300, siehqonda 300-500, quyonda- 200, mushukda -125, 
itda-80, otda va filda 25-40. 
Yurakning ishchi hujayralar membranasi qutblangan bo'lib, uning tashqi sathida 
musbat ionlar va ichki sathida manfiy ionlar mavjud. Membrananing qutblarga 
ajralishining sababi Na+ va K+ ionlarning assimetrik (tengsiz) taqsimlanishi 
hisoblanadi. K+ ionlarning diffuziyasi natijasida membrananing tashqi sathida 
musbat zaryadlar miqdori oshadi, ammo uning ichki sathida manfiy zaryadlar paydo 
bo'laveradi. Tinch holatda issiq qonli hayvonlar miokardida potensiallarning tafovuti 
60-80 mV ni tashkil etadi. Qo'zg'algan paytda esa Na* ionlari hujayra ichiga kira 
boshlaydi, ammo membrananing tashqi sathida manfiy elektrik zaryadlar paydo 
bo'ladi va potensialning farqi boshlanadi. Bu holda ta'sir potensialining amplitudasi 
100 mV ga yetadi. 
Ishlayotgan yurakning sistola siklida elektrik tok bilan ta'sir qilsak, uning quvvatiga 
qaramay yurak javobsiz qoladi. Bu davr mUtlaq refrakterlik davri deyiladi. 
Refrakterlik davri sistolaning davomiyligiga bog'liq, qanchaki sistola davri cho'zilsa, 
refrakterlik davri ham shuncha cho'ziladi. Kengayishning boshidanoq yurak 
qo'zg'aluvchanligi tiklanaveradi va nisbiy refrakterlik davri yuzaga chiqadi. Shu 
vaqtning o'zida tok jarayoni tezroq va kuchli ta'sir etaversa, yurakning navbatdan 
tashqari qisqarishi boshlanadi. Bu ekstrasistola deb ataladi. Buning natijasida 
ekstrasistoladan keyingi davr (pauza) odatdagidan ham davomliroq bo'ladi, bu 
kompensator pauza deyiladi. (20-rasm.)