Əbu Əli Həsən ibn Əli Xacə

Hekayət. Sultan Mahmud Əraqi zəbt eldikdə elə olur ki, Deir Keçin
97
karvansarasında bir qadının malını oğrular götürüb aparırlar. Bu oğrular Küc və 
Bülucdan idilər, bu vilayət isə Kirmanın yaxınlığında idi. Bu qadın Sultan 
Mahmudun yanına gedib Ģikayət etdi, dedi: "Oğrular Deir Keçində mənim malımı 
oğurlayıblar, ya malımı geri qaytar, ya pulunu ver". Sultan Mahmud dedi: "Deir 
Keçin haradır?" Qadın dedi: "O qədər yer tut ki, biləsən nəyin vardır, hesabını 
aparıb, onu saxlaya biləsən". Dedi: "Doğru deyirsən, lakin oğruların kim və 
haradan olduqlarını bilirsənmi?" Dedi: "Kirmanın yaxınlığındakı Kuc və Bülucdan 
idilər". 
Dedi: "O yerlər uzaqdadırlar, mən oturduğum vilayətə daxil deyildir, 
onlara heç bir Ģey edə bilmərəm". Qadın dedi: "Sən necə dünyanın hökmdarısan ki, 
öz ölkəni də dolandıra bilmirsən, necə çobansan ki, qoyunu qurddan qoruya 
bilmirsən?! Mən zəif və köməksizlə, sən qüvvətli və ordu sahibi arasında nə 
fərq?!" 
Mahmudun gözləri yaĢardı, dedi: "Sən doğru deyirsən, elə edərəm sənin 
malını qaytararlar, bu iĢi də imkanım daxilində qaydasına salaram". Sonra əmr etdi 
xəzinədən qadına qızıl verdilər. Kirmanın əmiri olan Bu-Əli Ġlyasa isə belə bir 
məktub yazdı: "Mənim Əraqa gəlməkdə əsas məqsədim Əraq deyildir, mən 
Hindistanda həmiĢə qəzavatla
98
məĢğul idim, lakin fəsiləsiz olaraq məktub gəlirdi 
ki, deyləmilər
99
Əraqda fitnə-fəsad törədir, açıq-açığa günah iĢlərlə məĢğul olurlar, 
yollarda səbatlar
100
düzəldirlər, allah bəndələrini, arvad-uĢaqlarını zorla tutub 
saraya aparır, onların baĢına rüsvayçılıq gətirirlər, istədikləri qədər saxlayır, 
istədikləri vaxt buraxırlar; AiĢəni ( allah ondan razı olsun) zaniyə
101
adlandırır, 
peyğəmbər ə.s. bütün əshabələrinə lənət yağdırırlar. Ġqtidarlar ildə xalqdan iki-üç 
dəfə vergi toplayır, olmazın zülmlər edirlər. Məcdüdövlə adlanan Ģah isə razılıq 
vermiĢdir ki, ona ĢahənĢah desinlər, kəbinli doqquz arvadı vardır. Xalq hər yerdə, 
Ģəhərlərdə və qəsəbələrdə zındıq
102 
və batini məzhəbini təbliğ edir, allah və 
peyğəmbərə nalayiq sözlər deyir, yaradanı açıqdan açığa danırlar, namaz qılmır, 
oruc tutmur, həcci zəkatı yerinə yetirmirlər, nə iqtidarlar onlara cəza verir, nə deyə 

---

63 
bilirlər ki,"nə üçün peyğəmbər ə s. əshabələrini təhqir edir, onlara əzab və iĢgəncə 
verirsiniz". Hər iki dəstə əlbir olubdur. Bu xəbərin doğruluğu mən? çatdıqda, mən 
daha mühüm hesab etdim, hind qəxavatını buraxıb, Ərağa üz çevirdim, müsəlman, 
mömin və hənəfi
104
olan türk qoĢunlarına tapĢırdım ki, deyləmi, zındıq və 
batinilərin kökünü kəsdilər, bəziləri qılıncdan keçirildi, bəziləri əsir alınıb, zəncir 
və zindana giriftar oldular, bəziləri qaçıb dünyadan didərgin düĢdülər. Bütün 
vəzifələri hənəfi və Ģafei olan, pakizə mənsəb xorasanlılara verdim, bunların hər 
ikisi xəvaricilərin
105
və batinilərin düĢmənidir; razı olmadım ki, Ġraq katibi qələmi 
kağıza tərəf uzatsın. Ġraq katiblərinin əksəriyyətinin onlardan olduğunu və türklərə 
pis münasibət bəslədiklərini bilirdim. Az müddət ərzində böyük allahın köməyi ilə 
Ġraq torpağını bədməzhəblərdən təmizlədim. Allah-taala məni ona görə xəlq edib 
və xalqın üzərində qoyub ki, müfsidləri yer üzündən təmizləyim, düz adamları 
mühafizə edim, ədalət və səxavət əsasında dünyanın abadlığına çalıĢdım. Ġndi 
mənə xəbər veriblər ki, Kuc-Büluc dəbduzlarından bir qəbilə burada Deir Keçin 
rabatına basqın edərək mal oğurlamıĢdır. Ġndi tələb edirəm ki, onları tutasan, 
malları alasan, özlərini dara çəkəsən və ya əli-qolu bağlı haman mal ilə birlikdə 
Reyə göndərəsən. Qoy onlar Kirmandan bir də mənim vilayətimə gəlməyə cəsarət 
etməsinlər. dediyimi yerinə yetirməsən, Kirman Somnatdan
106
uzaq deyildir, qoĢun 
çəkib onların toxumunu Kirmandan kəsərəm". 
Qasid
107
Mahmudun məktubunu Bu-Əli Ġlyasa çaldırdıqda çox qorxdu, 
qasidə böyük hörmət göstərdi, sultana ləl-cəvahir, kəniz, daĢ-qaĢ, qızıl-gümüĢ 
kisələri göndərdi və dedi: "Mən qulam və fərmanı yerinə yetirməyə hazıram, lakin 
görünür, sultan mənim və Kirmanın vəziyyətindən yaxĢı xəbərdar deyildir. Mən 
heç bir fəsada yol vermirəm, Kirmanın adamları isə sünni, mömin, dini pak düz 
adamlardır, Kuc və Büluc dağları isə Kirmandan ayrılmıĢdır, dənizlər dağlar 
keçilməz, yollar çətindir. Onların əlindən təngə gəlmiĢəm, canımı boğazıma 
yığıblar, əksəriyyəti oğru, yolkəsəndir, iki yüz fərsəngdən çox bir yolda quldurluq 
edirlər, oğurluğa gedirlər, adamları çoxdur, mən onlarla bacara bilmirəm. 
Dünyanın sultanı daha güclüdür hər yerdə onların öhdəsindən yalnız o gələ bilər, 
mənə nə buyursa, onu da etməyə hazıram. 
Məktubun cavabı və Bu-Əlinin hədiyyələri sultana çatdıqda bildi ki, düz 
danıĢır. Onun elçisinə xələt verilməsini əmr etdi, geri göndərdi və tapĢırdı Bu-
Əliyə desin, qoĢununu toplayıb Kirman vilayətini gəzə-gəzə filan ayın baĢında 
gəlib Kuc-Bülucların olduqları yerin sərhəddinə çatarsan, orada dayanıb qasidimizi 
gözlərsən. Elə ki, filan əlamətlə qasid gəldi, dərhal qalxıb onların vilayətinə 
keçərsən, nə qədər cavan tapdın, aman verməyib öldürərsən, onların qocalarından 
və qadınlarından malı alıb, bura göndərərsən ki, onlar tərəfındən malları 
oğurlanmıĢ müddəilərə paylayım. Onlarla əhd-peyman bağlayıb geri qayıt". 
Qasidi yola salandan sonra car çəkdirdi: "Yəzd və Kirmana getmək 
arzusunda olan sovdəgərlər varsa hazırlaĢsınlar, yüklərini bağlasınlar, mən onlara 
müĢayiət edən dəstələr verəcəyəm. Kuc və Büluc oğruları kimin malını oğurlayıb 

---

64 
talan etsə, xəzinədən nağd pul ilə qiymətini ödəcəyəm". 
Bu xəbər ətrafa yayıldıqda Rey Ģəhərinə o qədər sövdəgər gəldi ki, saysız- 
hesabsız... 
Sonra Mahmud sövdəgərləri vaxtında 150 süvari ilə yola saldı, ürək-dirək 
verərək dedi: 
"Siz arxayın olun, dalınızca qoĢun da göndərəcəyəm". Sonra müĢayiətçi 
dəstənin baĢçısı əmiri tək yanına çağırıb bir ĢüĢə öldürücü zəhər verdi və 
dedi:"Ġsfahana çatandan sonra on gün orda qal, qoy orada sövdəgərlər də hazırlaĢıb 
söhbət üçün sənin yanına gəlsinlər. Bu müddət ərzində sən on xarvar
108
Ġsfahan 
alması alıb, on dəvəyə yüklərsən, yola düĢəndə haman dəvələri sövdəgər 
dəvələrinin arasına qatarsan. Elə ki, gedib oğruların sabah çata biləcəkləri mənzil 
baĢına yetiĢdiniz, o gecə almaları çadıra gətirib hər almanı çuvalduzla deĢərsən. 
sonra iynədən də nazik taxtadan çubuq yonub onun vasitəsilə bu zəhərdən hər 
almaya yeridərsən, beləliklə bütün almaları zəhərlərsən, sonra da yenə əvvəlki kimi 
pambığa büküb səliqə ilə qəfəslərə doldurarsan, dəvələrə yükləyib o biri dəvələrə 
qatarsan, sonra yola düzəlib gedərsən. Elə ki, oğrular qalxıb hücum etdilər, sən 
onlarla davaya giriĢmə, çünki onlar çox, siz azsınız. Sonra silahlı adamlarını 
toplayıb yarım fərsəng məsafədən onların dalınca gedin. Bir saata gədər səbr edin, 
sonra oğruların üstünə hücuma keçin. ġübhə etməyə bilərsən ki, çoxu alma 
yeməkdən ölmüĢ olacaqlar. Qılınc çəkib bacardıqca qırın. Onların iĢini bitirdikdən 
sonra on nəfər, iki atlı süvarini mənim üzüyümlə Əbu Əlinin yanına göndərib 
xəbər ver ki, oğruların baĢına nə oyun gətirmiĢik. Ona de: "Öz qoĢunun ilə filan 
vilayətə hücum et, ora artıq silah gəzdirə bilən cavan, qaçaqçı, yolkəsən 
quldurlardan təmizlənmiĢdir". 
Ġndi sənə nə demiĢəmsə, onu da et. Karvanı sağ-salamat Kirman sərhədinə 
apar. Orada Bu Əliyə rast gəlsən ona qoĢula bilərsən". 
Əmir dedi: "Belə də edərəm, ürəyim deyir ki, Ģahın dövlətindən bu iĢ baĢ 
tutacaq və o yol qiyamətə qədər müsəlmanların üzünə açılacaqdır". 
Mahmudun yanından çıxdı, karvanı götürüb Ġsfahana gəldi. On dəvəni 
alma ilə yüklədi, sonra Kirmana tərəf yollandı. 
Oğrular Ġsfahana casus göngərib xəbər tutmuĢdular ki, bir neçə min atlı-
dəvəli karvan gəlir, o qədər dovlətləri var ki, həddini allah bilir, bu min il ərzində 
heç kəs belə bir karvan görməyibdir, yalnız yüz əlli türk süvarisi onu müĢayiət 
edir. Sən dərəcə sevindilər. Harada Kuc-Bülucda cavan, silahı ola bilən quldur, 
yolkəsən var idi, hamısına xəbər verdilər, bir yerə topladılar, dörd min baĢdan-
ayağa silahlanmıĢ atlı ilə gəlib yolu kəsdilər və karvanı gözləməyə baĢladılar. Əmir 
karvanla gəlib birmənzilliyə çatdıqda yerli əhali xəbər verdi ki, bir neçə min oğru 
yolunuzu kəsib, bir neçə gündür ki, sizi gözləyirlər. QoĢunun əmiri soruĢdu: 
"Buradan onların durduğu yerə neçə fərsəng olar?" Dedilər: "BeĢ fərsəng!" 
Karvanda olanlar bunu eĢitdikdə çox qəmgin oldular, oradaca köç saldılar. 
Əsr namazı vaxtı haman əmir sarban və karvan baĢçılarını yanına çağırıb 

---

65 
onlara ürək-dirək verdi və soruĢdu: "Mənə deyin görüm, can Ģirindir, yoxsa mal?! 
Hamı dedi: ―Mal nəyə lazımdır, can Ģirindir". Əmir dedi: "Sizin malınız vardır, biz 
canımızı sizə qurban verəcəyik, heç qəmlənmirik, siz nə üçün əvəzi veriləcək mal 
üçün belə kədərlənirsiniz? Axı Mahmud mənə iĢ tapĢırmıĢdır. Onun sizinlə və 
mənimlə düĢmənçiliyi yox idi ki, bizi ölümə göndərsin. Məqsədi budur ki, o 
arvadın Deir-Keçində oğurlanmıĢ malımı geri alsın, siz necə düĢünürsünüz, o sizin 
malınızı onlara vermək istəyərmi? Arxayın olun, Mahmud sizin də qayğınıza 
qalıbdır. O mənə bir iĢ tapĢırıbdır, səhər açıldıqda bəzi adamlar bizə qoĢulacaqdır, 
allah qoysa, hər Ģey biz istəyən kimi olacaqdır, lakin mən nə desəm, siz də onu 
yerinə yetirməlisiniz, çünki sizin məsləhətiniz ondadır". Adamlar bu sözü eĢitdikdə 
sevinib ürəkləndilər və dedilər: "Hər nə buyursanız, onu da edəcəyik". Dedi: 
"Kimin sizlərdən silahı var, vuruĢmağı bacarır, mənim yanıma gəlsin". Onun 
yanına gəldilər, saydı, öz atlılan ilə birlikdə süvarili, piyadalı üç yüz yetmiĢ nəfər 
oldular. Dedi: ―Bu gecə yola düĢdükdə atlılar mənimlə birlikdə karvanın 
qabağında, piyadalar isə arxasında getməlidirlər. Bu oğruların adəti belədir ki, malı 
talayar, lakin müqavimət göstərilməsə adam öldürməzlər, adam yalnız 
vuruĢmada ölə bilər. Sabah gün doğanda biz onlara çatacağıq. Onlar karvana 
hücum etdikdə mən geri qaçmağa baĢlayacam. Mənim qaçdığımı gördükdə siz də 
dönüb geri qaçarsınız. Mən onların baĢını qarıĢdıraram, elə ki, siz yarım fərsəngə 
qədər uzaqlaĢdınız, atı çapıb sizə qoĢularam. Bir saat gözləyəndən sonra hamımız 
birlikdə qayıdıb onlara hücum edərik, siz onda qəribə Ģeylər görərsiniz. Mənə belə 
əmr edilmiĢdir, burada bir sirr vardır, mən bilirəm, siz yox. Lakin sabah öz 
gözlərinizlə görəcəksiniz ki, mən düz demiĢəm. Mahmudun da fəziləti sizə məlum 
olar". 
Hamı dedi: ―Belə edərik". Sonra hərə öz yerinə qayıtdı. AxĢam olcaq əmir 
alma yüklərinin ağzını açıb zəhərlədi, sonra yenə də qəfəslərə yığdı. Alma 
yüklənmiĢ on dəvəni on nəfərə tapĢırdı və dedi: "'Mən qaçdıqda, oğrular daraĢıb 
karvanı soyduqda və yükləri açdıqda siz də alma yüklərinin iplərini kəsin, 
qəfəslərin ağzını açıb almaları yerə dağıdın və baĢ götürüb qaçın". Gecə yarısı 
çatdıqda yola çıxmalarını əmr etdi. Haman qayda ilə yol getdilər, səhər açıldı, 
günəĢ yüksəldi, oğrular üç tərəfdən qalxtb, siyirməqılınc karvana hücuma keçdilər. 
Əmir iki-üç dəfə əks hücum etdi, üç-dörd ox atdı, sonra üz çevirib geri qaçdı. 
Piyadalar quldurları gördükdə onlar da əmirin dalınca götürüldülər. Əmir 
piyadaları bir neçə yarım fərsənglikdə tapıb bir yerə toplaya bildi. 
Quldurlar mühafizə dəstəsinin az olub qaçdığını, karvan əhlinin baĢ 
götürüb hərə bir tərəfə üz qoyduğunu gördükdə kefləri kökəldi, ağına-bozuna 
baxmadan yükləri yırtıb malları dağıtmağa, talayıb-çapmağa baĢladılar; alma 
tayalarına çatdıqda daraĢıb hamısını qarət etdilər, hərislik və acgözlüklə 
qamarlayıb. apardılar, tıx deyincə yedilər, əllərinə alma keçməyənlərə də verdilər. 
Az adam var idi ki, alma yeməmiĢ olsun. 
Bir saat keçməmiĢdi ki, bir-bir yerə dəyib ölməyə baĢlayırdılar. Gündən 

---

66 
iki saat keçdikdə əmir tək bir təpənin üstünə qalxdı, karvana baxdı və bütün səhranı 
sərələnmiĢ adamlarla dolu gördü, sanki yatmıĢdılar. Təpədən aĢağı enib dedi: "Ay 
camaat, muĢtuluğumu verin, sultanın köməyi çatıb, quldurları öldürmüĢlər, diri 
qalanları o qədər də çox deyildir, ey igid oğlanlar, tez qalxın ki, qalanlarını da biz 
öldürək". 
Öz dəstəsini götürüb karvan tərəfə hücuma keçdi, piyadalar da onun 
dalınca qalxdılar. Karvana çatdıqda bütün adamların səhrada öldüyünü, qalxan, 
qılınc, ox, kaman və zubinlərinin
100 
bir yana düĢdüyünü gördülər. Diri qalanlar 
qaçmağa baĢladılar. Əmir dəstəsi, karvan adamları onların ardınca düĢüb hamısını 
öldürdülər və geri döndülər. Bir adam da onlardan canını qurtara bilmədi ki, 
vilayətlərinə gedib baĢlarına nə gəldiyini xəbər verə bilsin. 
Əmir quldurların silahlarının toplanmasını əmr etdi. Sonra oradan qalxıb 
karvanı lazım olan yerə apardı, heç kəsə ziyan dəyməmiĢdi, sevinclərindən 
dərilərinə sığmayırdılar. 
Oradan Bu-Əli Ġlyasın olduğu yerə qədər on fərsəng olardı. Əmir on 
qulamla sultanın üzüyünü təcili olaraq ona göndərdi və əhvalatdan xəbərdar etdi. 
Üzük ona çatcaq dincəlmiĢ və yorğunluğunu almıĢ ordunu götürüb dərhal Kuc-
Büluc vilayətinə hücuma keçdi. Əmir də ona qoĢuldu. On mindən çox adam 
öldürdülər, bir neçə min dinar nağd pul aldılar, o qədər dövlət, nemət, silah, mal-
qara, at-dəvə ələ keçirdilər, sayı-hesabı yox idi. Bu-Əli onların hamısını haman 
əmirlə sultana göndərdi. Mahmud car çəkdirdi: "Mən Ġraqa gələnə qədər Kuc-
Büluc oğruları kimdən nə oğurlayıblarsa, gəlib əvəzini məndən alsınlar‖. 
Müddəilər hey gəlib Ģad qayıdırdılar. 
O əlli ildə kuclulardan heç bir fuzulluq baĢ vermədi. Bundan sonra sahib-
xəbərlər və xəfiyyəçilər təyin etdi. Elə bir vəziyyət yaratdı ki, əgər biri nahaqdan 
baĢqasından bir toyuq alsa, ya birinə bir yumruq vursa idi dərhal onun vilayətinə 
xəbər çatar və o əvəzini alardı. Qədimdən bəri səlcuqilərə qədər Ģahlar bu qaydaya 
riayət edərdilər, səlcuqilər buna əhəmiyyət vermir və bu barədə az tədbir 
görürdülər.