Ə.Ə. NƏBĐyev, E.Ə. Moslemzadeh



Yüklə 3,91 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/32
tarix21.03.2017
ölçüsü3,91 Mb.
#12068
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   32

1.11.1.Fitohormonlar  

 

Fitohormonlar  və  ya  bitki  hormonları–bitkilərin  intensiv 



inkişaf  etmiş  toxumalarında  əmələ  gələn  fizioloji  aktiv 

maddələrdir.  

Onlar  əsasən  gövdənin  və  köklərin  yuxarı  hissəsində 

əmələ  gəlməklə  yanaşı,  bitkilərin  inkişafını  və  böyüməsini 

tənzimləyir.  Buna  görə  də  onların  ikinci  adına  inkişaf  etdirən 

maddələr də deyilir.  

Hal-hazırda təbii fitohormonlara beş əsas üzvi birləşmələr 

aid edilir: auksinlər, hibberellinlər, sitokinlər, abstsiz turşusu və 

etilen.  Birinci  üçü  bitkilərin  inkişafını  və  böyüməsini 

stimullaşdıran,  son  ikisi  isə  ingibitor  (zəiflədən)  təsirə  malik 

birləşmələrdir.  

Bitkilərdə  fitohormonlar  sistemi  yeganə  tənzimləyicidir 

ki, 

orqanizmin 



bütövlükdə 

fəaliyyətini 

təmin 

edir. 


Fitohormonların  əsas  əlamətlərinə  aiddir:  sintez  yerindən 

təsiretmə yerinə qədər hərəkətetmə qabiliyyəti, fermentlərin və 

zülalların  sintezinə  tənzimləyici  təsiri,  ali  bitkilər  arasında 

universal (hərtərəfli) yayılması.  

Bir  qayda  olaraq,  fitohormonların  bütün  növləri  bitkinin 

inkişaf fazalarının hamısına təsir göstərir–hüceyrələrin inkişafı, 



 

193 


 

 

gövdənin,  yarpaqların,  köklərin  və  meyvələrin  inkişafı, 



çiçəklərin  və  toxumların  əmələ  gəlməsi,  saralıb  soluxması, 

toxumların  sakit  vəziyyətdə  olması,  bitkinin  xarici  mühitin 

mənfi şəraitlərinə cavab reaksiyası və s. aiddir.  

Bundan  başqa,  bitkilərin  müxtəlif  inkişaf  mərhələlərində 

fitohormonlar  orqan  və  toxumalarda  metabolizm  prosesinə 

məruz  qalaraq,  miqdarca  dəyişirlər.  Onların  hissiyatı  və  təsir 

mexanizmi bitki orqanlarında müxtəlif formada dəyişir.  

Auksinlər.  Kimyəvi  quruluşlarına  görə  auksinlər  indolun 

törəmələri  sayılırlar.  Bitkilərdə  ən  geniş  yayılmış  auksin– 

indolil-3-sirkə turşusudur (ĐST).  

                                                  

                                                 CH

2

COOH 



 

                                         

                                         NH 

 

Aminturşusunun  nümayəndəsi  olan  triptofan–auksinlərin 



biokimyəvi  törəməsidir,  daha  doğrusu,  o  triptofanın  biosintezi 

nəticəsində əmələ gəlir. 

ĐST gövdələrin, yarpaqların və köklərin inkişafına müsbət 

təsir 


göstərir. 

Bundan 


başqa 

saplaqlarda 



kökün 

formalaşmasını  sürətləndirir.  Bitkinin  ĐST-yə  əsas  reaksiyası– 

hüceyrələrin böyüməsidir.  

Hüceyrəyə  daxil  olan  ĐST  və  ya  başqa  auksinlər  zülalla 

kompleks  birləşmə  əmələ  gətirir.  Bu  kompleksdə  fermentlərin 

sintezi baş verir.  

Nəticədə 

hüceyrə 


divarının 

pektin 


və 

sellüloza 

biopolimerləri yumşalaraq, onun elastikliyini təmin edir. Bu da 

daxili  təzyiqin  təsiri  ilə  inkişaf  edən  hüceyrələrin  böyüməsini 

asanlaşdırır.  

Yüksək  dozalarda  tətbiq  olunan  auksinlərin  törəmələrinə 

herbisidlər aid edilir.  


 

194 


 

 

Onlara  misal  olaraq  2,4-dixlorfenoksisirkə  turşusunu 



göstərmək olar.  

 

           Cl 



 

                      O      COOH 

                      H      H 

  Cl 


            H 

 

Bu  birləşmə  bir  çox  auksinlərin  xüsusiyyətinə  malikdir. 



Đstifadə  zamanı  onun  dozalarına  diqqət  yetirmək  vacibdir. 

Kənd 


təsərrüfatının 

müxtəlif 

sahələrində 

(taxılçılıq, 

pambıqçılıq  və  s.)  herbisidlərdən  zərərvericilərə,  alaq  otlarına 

və s. məqsədlər üçün geniş istifadə olunur.  



Hibberellinlər.  Kimyəvi quruluşlarına görə hibberellinlər 

–tetratsiklik  diterpenoid  turşularının  törəmələri  sayılırlar. 

Onların  hal-hazırda  üç  növü  məlumdur:  HA

1

,  HA



2

  və  HA


3

Onlar eyni molekulyar quruluşa malik olmalarına baxmayaraq, 



biri  birindən  funksional  qruplarının  növünə,  sayına  və 

yerləşməsinə görə fərqlənirlər. Onlar ali bitkilərdə az miqdarda 

yayılmışlar.  Hibberellinlər  inkişaf  etməkdə  olan  bitkilərə 

tənzimləyici  təsir  göstərirlər.  50-dən  artıq  təbii  hibberellinlər 

mövcuddur (T.Qudvinə və E.Merserə görə, 1986). Onlardan ən 

fəalı HA


3

-hibberell turşusudur. Hibberell aktivliyi ali bitkilərin 

hətta  kökləri,  yarpaqları,  qönçələri,  erkəkcikləri,  toxumları, 

dişicikləri,  cavan  budaqları  daxil  olmaqla  bütün  hissələrində 

müşahidə olunur. Yetişməmiş toxumlarda hibberellinlərin daha 

mürəkkəb törəmələri tapılmışdır–hibberetion. 

Toxumların  və  meyvələrin  yetişməsi  boyunca  mürəkkəb 

formalı  hibberellinlərin  əmələ  gəlməsi,  onların  aktivliyinin 

azalması ilə müşahidə olunur. Belə ki, toxumların cücərməsi və 

ya çiçəklənməsi zamanı zəif aktivliyə malik olan formalar aktiv 

formaya  çevrilirlər.  Hibberellinlərin  ən  xarakterik  fizioloji 


 

195 


 

 

effekti–gövdənin  böyüməsinin  sürətlənməsidir.  Bu  böyümə 



həm  hüceyrələrin  bölünməsi,  həm  də  uzanması  hesabına  baş 

verir.  Ancaq  bəzi  tədqiqatçıların  rəyinə  görə  hüceyrələrin 

bölünməsinin sürətlənməsi heç də hibberellinlərin təsirinə görə 

baş  vermir.  Müəyyən  olunmuşdur  ki,  cücərən  toxumlarda 

(dənlərdə), rüşeymdə əmələ gələn hibberellinlər, aleyron qatına 

və  endospermə  keçirlər,  burada  α-amilazanın  və  başqa 

hidrolitik  fermentlərin  biosintezinə  görə  məsuliyyət  daşıyan 

nRNT-in  əmələ  gəlməsinə  köməklik  göstərirlər.  Bu  da  dənin 

ehtiyyat maddələrinin toplanmasına səbəb olur, yəni nişastanın 

hidroliz  yolu  ilə  şəkərə  qədər  parçalanması  baş  verir  və 

formalaşan  cücərtinin  böyüməsi  üçün  lazım  olan  maddələr 

əmələ gəlir.  

Hibberellinlər  kənd  təsərrüfatında  üzümün  toxumsuz 

sortlarının məhsuldarlığını və toxumların cücərmə qabiliyyətini 

artırmaq üçün tətbiq olunur. Payızlıq dənli bitkilərin hibberellin 

preparatları  ilə  işlənməsi  yarovizasiyanı  əvəz  edir,  xırda  bitki 

sortlarında gövdənin böyümə qabiliyyətini artırır.  

Bitkinin  çiçəklənməsini  sürətləndirmək  üçün  lazım  olan 

hibberellinin  dozası,  növündən  asılı  olaraq  bir  bitki  üçün  30-

100 mkq arasında tərəddüd edir.  



Sitokinlər.  Kimyəvi  quruluşlarına  görə  sitokinlər– 

aminopurinin törəmələri sayılırlar. Đki təbii sitokin məlumdur: 

 

                                        CH



        NH–CH

2

–CH=C 


 

              N                       CH

 

   N 



 

 

        N   NH 



        Zeatin 

 


 

196 


 

 

                                                         CH



2

OH 


                          NH–CH

2

–CH=C 



                       N  

         CH

3

 

               



            N                        

 

 



                 N   NH 

            6-(3-metil-2-butenilamino)-purin 

 

Zeatin  yetişməmiş  qarğıdalı  toxumlarında,  pambıq 



yumurtacığında,  kokos  südündə  olur.  12  müxtəlif  sitokin 

müəyyən  olunub.  Onlar  əsasən  bitkinin  kökündə  olan 

toxumalarının  böyüyən  hüceyrələrində  sintez  olunur,  sonra 

zoğa  keçir  və  bitkinin  yerüstü  orqanlarında  maddələr 

mübadiləsini tənzimləyir.  

Sitokinlər  paxlalılarda  hüceyrələrin  bölünməsini  stimul-

laşdırır  və  toxumların  cücərməsinə  səbəb  olur.  Bundan  başqa 

sitokinlər  bitkilərdə  qocalmanı  ləngidir.  Məlum  olmuşdur  ki, 

təbii  sitokinlər  nRNT-nin  bütün  növlərində  rast  gəlinir. 

Sitokinlərin  sintetik  analoqları,  məsələn,  6-benzil-aminopurin, 

bəzi  tərəvəz  bitkilərinin  və  güllərin  (qərənfil,  zanbaq  və  s.) 

şitillənməsi üçün istifadə olunur. 



Abstsiz  turşusu.  Kimyəvi  quruluşuna  görə  abstsiz 

turşusu–izoprenoiddir: 

 

           H



3

C      CH

3

                      CH



 

                              CH                  C 

                              OH       CH                CH 

                               

         O                   CH

3

                           COOH 



 

 

197 


 

 

Abstsiz  turşusu–təbii  ingibitordur,  onun  ikinci  adı 



dormindir. O, yarpaqların və tumurcuqların sakit (dəyişməyən) 

vəziyyətdə  qalmasına  səbəb  olur.  Abstsiz  turşusu  toxumların 

cücərməsini 

ləngidir, 

gövdənin 

ayrı-ayrı 

hissələrinin 

böyüməsinə mane olur. Abstsiz turşusu payızda toxumlarda və 

tumurcuqlarda toplanır.  

Ali bitkilərin bir çox toxumları abstsiz turşusunu mevalon 

turşusundan sintez etmək qabiliyyətinə malikdir.  

                        

                     HO                   CH

HOOC                        C 



                   CH

2

                     CH



2

–CH


2

OH 


 

Bu  sintez  avokado  tropik  bitkisinin  rüşeymlərində  və 

ləpələrində,  gövdələrində  və  yarpaqlarında,  günəbaxanın 

köklərində, buğdanın rüşeymində və  endospermində müşahidə 

olunur.  Pambıq  toxumalarının  rüşeymlərində  proteazanın  və 

izositrat–liazanın 

sintezini, 

çovdarın 

aleyron 

qatının 


hüceyrələrində  α-amilazanın  sintezinə  nəzarət  edən  RNT-in 

spesifik  növlərinin  məhdud  sayda  sintezini  ləngidir.  Bundan 

başqa abstsiz turşusu yarpaqlarının ağızcıqlarının bağlanmasına 

səbəb  olur  və  beləliklə  də,  kalium  ionlarının  və  hidrogen 

protonlarının  hüceyrə  membranlarından  keçməsinə  təsir 

göstərir.  Nəticədə  hidrogen  protonları  hüceyrədən  çıxa 

bilmirlər,  hüceyrədə  osmos  təzyiqi  aşağı  düşür  və  ağızcıq 

bağlanır.  

Abstsiz turşusunun preparatları bitkiçilikdə ingibitor kimi 

istifadə olunurlar. 



Etilen. Doymamış karbohidrogen-etilen CH

2

=CH



2

 həmişə 


az  miqdarda  maddələr  mübadiləsinin  aralıq  məhsulu  kimi 

bitkilərdə əmələ gəlir. 

Daha çox miqdarda etilen bitkilərin qocalan və ya yetişən 

toxumalarında,  eləcə  də,  yetişməmiş  toxumalarda  əmələ  gəlir. 

Yetişmiş  toxumalarda  etilen  çox  az  miqdarda  əmələ  gəlir. 


 

198 


 

 

Bununla  belə,  bütün  bitkilər  yaşından  asılı  olmayaraq 



toxumaların  mexaniki  zədələnməsində,  aşağı  temperaturlarda, 

su  çatışmamazlığında  və  ya  başqa  stress  vəziyyətləri  zamanı 

çoxlu sayda etilen əmələ gətirir. 

Meyvələrdə,  çiçəklərdə,  yarpaqlarda,  gövdələrdə  və 

köklərdə  olan  etilen  auksinlərin  antaqonistləri  sayılırlar. 

Etilenin təsiri ilə hüceyrələrin böyüməsi ləngiyir və onlar daha 

tez  qocalır,  yetişmə  sürətlənir,  meyvələrin  və  yarpaqların 

tökülməsi  tezləşir.  Metionin  aminturşusu  etilenin  törəməsi 

sayılır.  

 

CH



3

–S–(CH


2

)



–HC– COOH 

 

                    NH

2

 

 



Metioninin  etilenə  çevrilməsi  prosesində  CH

3

–S  qrupu 



toxumada  qalır  və  yenidən  metioninin  sintezində  iştirak  edir, 

metioninin  etilenə  çevrilməsi  nəticəsində  əmələ  gələn  qarışqa 

turşusu və CO

2

 molekulu ayrılır, aminqrupu isə -NH



4

+

  forma-



sında olur. 

Etilenin  meyvələrin  yetişməsini  sürətləndirmək  qabiliy-

yəti bir çox illərdir ki, məlumdur. Etilenin təsiri ilə toxumaların 

yumşalması  sürətlənir,  ehtiyyat  birləşmələrinin  hidrolizi 

tezləşir  və  saxlanılan  meyvələrin  rəngi,  ətri  və  tənəffüs 

səviyyəsi  dəyişir.  Müxtəlif  növ  meyvələr  etilenə  qarşı  fərqli 

reaksiya göstərirlər.  

Bəzi 


meyvələrdə 

etilenin 

hüceyrədaxili 

miqdarı 


yetişmədən  əvvəl  artır,  məsələn,  yetişəndə  -3  dəfə,  çünki 

etilenin sintezi bilavasitə meyvənin özündə gedir. Avokado və 

manqo  meyvələrində  etilen  meyvənin  bitkidən  ayrılmasından 

sonra toplanır.  

Bananların  bəzi  növlərində  yetişmə  üçün  lazım  olan 

etilen  konsentrasiyası,  hətta  yetişməmiş  vəziyyətdə  kifayət 

qədər  olur,  ancaq  meyvə  yetişənə  qədər  buna  heç  bir  reaksiya 


 

199 


 

 

vermir.  Pomidorlarda,  yemişlərdə  etilenin  əmələ  gəlməsi 



yetişmə  fazası  dövründə  baş  verir  və  meyvənin  gövdəsinin 

üstündə qalmasından yaxud qalmamasından asılı olmur.  

Etilen yüksək uçuculuq qabiliyyətinə malikdir, buna görə 

də  bir  bitkidə  əmələ  gələn  etilen  onunla  bir  sırada  bitən 

bitkilərin inkişafına təsir göstərə bilər.  

Etilenin KMnO

4

 təsiri ilə etilenqlikola (CH



2

OH–CH


2

OH) 


qədər  oksidləşməsi  qabiliyyəti  kənd  təsərrüfatında  onun 

atmosferdən kənarlaşdırılması üçün istifadə olunur.  

Konteynerlərə 

KMnO


4

 

hopdurulmuş 



silikaqel 

yerləşdirilir,  nəticədə  etilen  oksidləşir  və  meyvələrin  yetişmə 

sürəti və çiçəklərin açılması ləngiyir.  

Molekulyar  səviyyədə  etilenin  təsir  mexanizmi  aydınlaş-

dırılmamışdır, ancaq müəyyən edilmişdir ki, o dənlərin inkişaf 

edən  ləpələrinin  Qolçi  aparatında  və  endoplazmatik  retikul 

membranlarında  zülalla  birləşir  və  beləliklə  də,  RNT-yə  daxil 

olaraq  hüceyrə  divarlarının  strukturunu  dəyişən  fermentlərin 

sintezini  stimullaşdırır.  Bitkilərdə  bir  sıra  biokimyəvi 

proseslərin  tənzimlənməsi  zamanı  etilen  abstsiz  turşusu  ilə 

birlikdə təsir göstərir.  

Kənd 


təsərrüfatında 

şəkər 


qamışının 

yetişməsini, 

ananasların çiçəklənməsini, eləcə də, bitkilərin təbii rənglərinin 

sürətləndirilməsi  üçün  etilen  və  ya  etileni  istehsal  edən  etefon 

(2-xloroetilfosfon  turşusu)  preparatı  istifadə  olunur.  Bundan 

başqa,  bitkilərin  etefonla  işlənməsi  zamanı  (aerozol  şəklində) 

bitkinin 

gövdəsi 


böyümür, 

ananasların 

çiçəklənməsi 

sinxronlaşır (eyni vaxta çiçəklənmə).  

Plantasiyada 

dənlilərdə, 

paxlalılarda 

və 


tərəvəz 

bitkilərində yan zoğlarının sayı artır.  

Bu 

hormon 


bitkinin 

çiçəklənməsini, 

inkişafını, 

meyvələrin  yetişməsini  tezləşdirir.  Hal-hazırda  etilen  bəzi 

meyvə-tərəvəz  məhsullarının  saxlanması  zamanı  onların 

yetişməsini sürətləndirir.  

 


 

200 


 

 

1.12.Qlikozidlər 



 

Qlikozidlər – təbiətdə geniş yayılmış üzvi birləşmələrdir. 

Onların  tərkibi  şəkər  qalıqları  ilə  qeyri-karbohidrat  molekulla-

rının birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Qeyri-karbohidrat birləş-

mələrinə aqlikonlar da deyilir. Qlikozidlər acıtəhər dada, spesi-

fik  ətirə  malik  olmaqla  qida  sənayesində  mühüm  əhəmiyyət 

kəsb edir. Onunla zəngin olan bitki mənşəli xammallar qida sə-

nayesində geniş istifadə olunur. Qlikozid molekullarının əmələ 

gəlməsində  aqlikon  kimi  alifatik  və  aromatik  spirtlər,  aldehid-

lər, steroidlər,  alkoloidlər və qeyriləri də iştirak  edirlər. Tərki-

bindəki karbohidratların müxtəlifliyinə görə qlikozidlər bir ne-

çə qrupa ayrılırlar. Məsələn, pentozidlər. Bu qlikozidlərin əmə-

lə  gəlməsində  aqlikonlar  karbohidratların  hidroksil  qrupu  ilə 

birləşirlər. Əgər pentozid ksilozadan, arabinozadan və ya ribo-

zadan ibarət olarsa, onda alınmış pentozidə ksilozid, arabinozid 

və  ya  ribozid  deyirlər.  Təbiətdə  heksozaların  da  çoxlu  sayda 

qlikozidləri,  yəni  heksozidləri  mövcuddur.  Bunlara  misal  ola-

raq,  qalaktozidlər,  qlükozidlər,  fruktozidlər,  monnozidlər  və  s. 

göstərmək  olar.  Bundan  başqa  bitkilərdə  disaxaridlərin  də  qli-

kozidlərinə  rast  gəlinir.  Şəkərlərin  quruluşundan  asılı  olaraq 

qlikozidlər α- və β-formalarda olurlar. Məsələn:  

H–C–OCH


3

                            H

3

CO–C–H  


 

H–C–OH                                       H–C–OH  

 

      HO–C–H                                       HO–C–H  



 

H–C–OH                                       H–C–OH    

 

H–C–OH                                       H–C–OH 



 

     CH


2

OH                                         CH

2

OH 


α-metilqlikozid                        β-metilqlikozid 

 

201 


 

 

Təbiətdə  yayılmış  qlikozidlərin  əmələ  gəlməsində 



hidroksil  qrupu  iştirak  etdikdə,  onun  aqlikonu  O-qlikozidlər, 

kükürd  olduqda–S-qlikozidlər,  azot  olduqda  N-qlikozidlər, 

karbon  olduqda  isə  C-qlikozidlər  adlanırlar.  Bu  posesi 

sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar:  

 

 

R–C–O–A          R–C–S–A           R–C–N–A         R–C–C–A         



 

O-qlikozid         S-qlikozid            N-qlikozid         C-qlikozid 

 

Burada, R–qlikozidin tərkibindəki karbohidrat molekulu-



nu göstərir, A isə aqlikonu göstərir. Bitkilərdən sintez olunmuş 

bir  çox  qlikozidlər  müalicəvi  xüsusiyyətə  malik  olub,  tibb 

sənayesində  geniş  istifadə  olunur.  Bundan  başqa  sənaye  üsulu 

ilə  alınmış  boyaq  (rəngləyici)  qlikozidlər  qida  sənayesinin 

müxtəlif  sahələrində,  o  cümlədən  qənnadı  məmulatlarının 

istehsalında  geniş  tətbiq  olunur.  Qlikozidlər  ən  çox  bitkilərin 

meyvəsində,  toxumunda,  yarpaqlarında  və  başqa  orqanlarında 

geniş  yayılmaqla,  qida  maddəsi  kimi  insanlar  tərəfindən 

istifadə  olunur.  Qlikozidlər  insanlarda  baş  verən  maddələr 

mübadiləsi  proseslərində  iştirak  edirlər.  Bir  neçə  qlikozidlərlə 

tanış olaq.  

Qlükovanilin.  Bu  qlikozid  β-qlükoza  ilə  aromatik 

xüsusiyyətə  malik  vanilin  aldehidinin  qalığından  təşkil 

olunmuşdur. Bu O-qlikozidlər qrupuna aiddir.  

 

     CH



2

OH 


     H                   O                                        O 

     H                          O                 C 

  OH         H                                         H 

     OH                         H          O–CH

  H            OH 



Qlükovanilin  

 

202 


 

 

Qlükovanilin  bitkilərin  tərkibində  geniş  yayılmışdır.  Ən 



çox  paxlalı  bitkilərdə  təsadüf  olunur.  Bundan  başqa 

qlükovanilin polimer fenol maddələri ilə birləşmiş şəkildə olur. 

Polimer  fenol  maddəsinin  nümayəndəsi  olan  liqninin  və 

melaninin tərkibində birləşmiş şəkildə olur.  

Onların hidroliz məhsullarından həm sərbəst vanilin, həm 

də  qlükovanilin  əmələ  gəlir.  Bitkilərdə  xüsusi  fermentin  təsiri 

ilə  qlükovanilin  asan  parçalanaraq,  qlükozaya  və  vanilinə 

ayrılır.  

Vanilin  qiymətli  ətirli  maddə  olduğu  üçün  qida  və 

ətriyyat  sənayesində,  hətta  müalicəvi  xüsusiyyətə  malik 

dərman preparatlarının hazırlanmasında istifadə olunur.  

Amiqdalin

Bu 


qlikozidin 

aqlikonu 

azottərkibli 

birləşmələrdən  əmələ  gəlmişdir.  O,  ən  çox  şaftalının  (2-3%), 

əriyin,  gavalının  (1-2%),  gilasın  (0,8%)  çəyirdəyində,  acı 

püstənin  toxumunda  (2,5-3,5%),  az  miqdarda  isə  almanın, 

armudun  toxumlarında  rast  gəlinir.  Onun  karbohidrat  tərkibi 

disaxaridlərin  nümayəndəsi  olan  hentibiozadan,  aqlikonu  isə 

sinil  turşusunun  və  benzoy  aldehidinin  qalıqlarından  təşkil 

olunmuşdur.  

                                    

     CH


2

OH                O      CH

2

                      



     H                   O           H                    O              H                                        

     H                                 H                      O–C              

  OH         H          HO   OH         H     H        C    N 

     OH                         H                                           

 

  H            OH                H            OH 



Amiqdalin  

 

Amiqdalin–ağ  rəngli,  kristallik  formaya  malik  iysiz 



maddədir. Suda və spirtdə yaxşı həll olur.  

Turşu  və  ferment  təsirindən  hidroliz  zamanı  β-D-

qlükozaya, benzoy aldehidinə və sinilin turşusuna çevrilir.  


 

203 


 

 

Prunazin.  Bu  qlikozid  quruluşuna  görə  amiqdalinə 

oxşayır.  Onun  əmələ  gəlməsində  bir  molekul  β-qlükoza, 

benzoy aldehidi və sinilin turşusu iştirak edir.  

                                    

     CH


2

OH                     H 

     H                   O                                        

     H                      O     C 

  OH         H                                         

     OH                         H         C     N

 

  H            OH 



Prunazin  

 

Prunazin  meşə  gilasının,  zoğalının  və  başqa  yabanı 



meyvələrin tərkibində daha çox olur.  

Vitsin.  Paxlalı  bitkilərin  (lobya,  noxud  və  s.)  bəzi 

növlərinin  toxumlarında  olan  qlikoziddir.  Hidroliz  zamanı  β-

qlükozaya, sinil turşusuna və divisinə parçalanır. 

 

                                          N 



     CH

2

OH      N    C    C       C      NH



2

 

     H                   O                                        



     H                      O    C       N 

  OH         H                       C                 

     OH                         H         

 

  H            OH                    NH



 

Vitsin 



 

Vitsin paxlalıların toxumunda başqa sianogen qlikozidlə - 

vitsianinlə  birlikdə  olur.  Vitsianin  qlükozadan,  arabinozadan, 

divisindən və sinil turşusundan ibarətdir.  



Ürək  qlikozidləri.  Ürək  əzələsinə  güclü  təsirləri  ilə 

xarakterizə  olunurlar.  Ürək  qlikozidlərinin  tərkibinə  aqlikon 

kimi tsiklopentanperhidrofenantren törəmələri iştirak edir.  


 

204 


 

 

                                                                   CO 



 

 

                                                                   O 



                                         X                           

                                X            CH

3

        X    



                                                                    

 

                            R



                                                 

                                               OH 

        R–O  

                            X 

Burada:  R–mono-,  di-,  tri-  və  ya  tetrasaxaridlərin 

qalıqlarıdır,  R

1

-oksigensaxlayan  qrup  və  ya  –CH



3

.  X  isə  H  və 

OH qrupunun olduğunu göstərir. Ürək qlikozidləri O-qlikozid-

lər  qrupuna  aiddir.  Ürək  qlikozidləri  əsasən  Apocinaceae



Liliaceae,  Scrophulariaceae,  Cruciferae,  Ranunculaceae  və  b. 

fəsilələrə aid bitkilərdən alınır. Ürək əzələləri qlikozidlərini az 

miqdarda  qəbul  etdikdə,  onlar  ürək  əzələlərinin  fəaliyyətinə 

müsbət  təsir  göstərərək,  onu  stimullaşdırır.  Tərkibində  ürək 

qlikozidləri olan bitki ekstraktları tibb sahəsində geniş istifadə 

olunurlar.  



Siniqrin.  Bu  qlikozid    xardal  toxumlarının    tərkibində 

daha  çox  olur.  Siniqrin  xardal  toxumlarına  xas  olan  ətirə  və 

dada malikdir. Siniqrin S-qlikozidlər qrupuna aiddir.  

 

          CH



2

OH 


H                    O 

         H                      S–C=N–CH

2

–CH=CH


     HO     OH         H   

                             H      OSO

3



      H            OH 

Siniqrin 



 

205 


 

 

Xardalda  siniqrinin  miqdarı  quru  kütləyə  görə  3%  təşkil 



edir.  Siniqrin  xardalın  tərkibində  kalium  duzu  şəklində  olur. 

Xüsusi  fermentin  təsiri  ilə  siniqrin  D-qlükozaya,  allil  xardal 

yağına CH

2

=CH–CH



2

–N=C=S və KHSO

4

 çevrilir.  



N-qlikozidlər.  Bu  qlikozidlər  şəkərlə  azotlu  əsasların 

birləşməsi  zamanı  əmələ  gəlirlər.  N-qlikozidlər  bitkilərin 

tərkibində  geniş  yayılmışlar,  onlara  nuklein  turşularının  əmələ 

gəlməsində  iştirak  edən  nukleozidlər  və  nukleotidlər  aiddir. 

Təbiətdə  ən  geniş  yayılmış  adenozini,  quanozini,  sitozini  və 

qeyrilərini göstərmək olar.  Onların quruluşları, əmələ gəlməsi 

və  çevrilmələri  barədə  “Nuklein  turşuları”  bölməsində  ətraflı 

izah olunur. Nukleotidlərin nümayəndəsi olan adenil turşusu və 

ya  adenozinmonofosfat,  quanil  turşusu,  hətta  makroenergetik 

xüsusiyyətə  malik  adenozinüçfosfat  turşusu  və  uridinüçfosfat 

turşusu da  N-qlikozidlərə aiddir.  

C-qlikozidlər.  Bunlar  bitki  mənşəli  birləşmələr  olub, 

mono-,  di-şəkərlərin  bilavasitə  karbonla  birləşməsindən  əmələ 

gəlirlər.  Bitkilərdə  qlikozidlərin  miqdarı  onların  becərilmə, 

torpaq, iqlim şəraitlərindən və növündən  asılı olaraq miqdarca 

kəskin  dəyişirlər.  Cənub  rayonlarında  becərilən  bitkilərin 

tərkibindəki qlikozidlərin miqdarı, şimal rayonlarında becərilən 

bitkilərə  nisbətən  çox  olur.  Yuxarıda  qeyd  olunanlardan  aydın 

olur  ki,  qlikozidlər  bitkilərdə  geniş  yayılmışdır.  Onlar  insan 

orqanizmində  baş  verən  maddələr  mübadiləsinin  gedişində 

iştirak  edirlər.  Ona  görə  də  insanlar  bütün  il  ərzində  bitki 

mənşəli  qida  məhsulları  ilə  qidalanmaları  olduqca  zəruridir. 

Gün  ərzində  insanların  qəbul  etdiyi  qidanın  tərkibində 

təxminən 35-40% bitki mənşəli məhsullardan istifadə olunması 

zəruri  şərtdir.  Bu  əsas  onunla  əlaqədardır  ki,  heyvan  mənşəli 

məhsullardan  fərqli  olaraq  bitki  mənşəli  məhsullarda  insan 

orqanizmi  üçün  lazım  olan  komponentlər  vardır.  Đnsanların 

sağlam  yaşaması  üçün  lazım  olan  vitaminlər,  fitohormonlar, 

alkaloidlər,  qlikozidlər  və  qeyriləri  yalnız  bitki  mənşəli 

məhsulların tərkibində daha geniş yayılmışdır.  


 

206 


 

 


Yüklə 3,91 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   32




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin