Əhməd-Cabir İsmayıl oğlu

Mayaotu,  mayasarmaşığı  (qarasarmaşıq)  –  Хмель 
обыкновенный  –  Humulus  lupulus.  Tut  (Moraceae)  fəsilə-
sindən bir və çoxillik liana cinsli bitkidir. 4 növündən biri – adi 
mayaotu məlumdur. Qozası pivə sənayesi üçün xammaldır. 
Mayaotu pivəyə spesifik acı iy və tam verir. Buna səbəb, 
ə
sasən  mayaotunun  tərkibində  olan  qatran  və  efir  yağlarıdır. 
Həmin  mayaotundan  pivəyə  keçən  ətirli  maddə  əsasən  lupu-
lindən
 əmələ gəlir. Mayaotunun tərkibində 12% lupulin vardır. 
Mayaotunun  kimyəvi  tərkibi  faizlə  orta  hesabla  aşağıdakı  ki-
midir: su – 10-17; efir yağları – 0,3-1,0; qatran və acı turşular – 
16-26;  aşı  maddələri  –  2-5;  zülala  görə  hesablanmış  azotlu 
maddə – 15-24; sellüloza – 12-16; azotsuz ekstraktlı maddələr 
– 25-30; kül – 6,9. 
Mayaotunun tərkibində olan acı turşulardan lupulon, qu-
mulon
  və  s.  göstərmək  olar.  Mayaotu,  əsasən  Rusiyada  becə-
rilir.  Azərbaycanda  mayaotu  bitkisi  becərilmir  və  əsasən  xa-
ricdən gətirilir. 
Mayaotunun  tərkibində  olan  aşı  maddəsi  pivənin  şəffaf-
laşmasına təsir edir. Belə ki, suslo (xam pivə) mayaotu ilə bir-
likdə qaynayan zaman aşı maddələrinin təsiri ilə asılı və başqa 
maddələr  laxtalanır  və  çökür.  Beləliklə,  pivənin  rəngi  şəffaf-
laşır.  Keyfiyyətindən  asılı  olaraq  mayaotu  1,  2  və  3-cü  əmtəə 
sortuna bölünür (QOST 8473-87). 

 
385
Mayaotunun  müalicəvi  xassələri.  Mayaotu  tibdə 
sidikqovucu və ağrıkəsici dərman kimi, həmçinin, kosmetikada 
işlədilir. 
Mayaotunun tibbi məqsədlər üçün istifadə olunması haq-
qında  ilk  məlumatlar  ərəblərə  məxsusdur  və  eramızın  VIII 
ə
srinə  aid  edilir.  Rusiyada  isə  mayaotu  X  əsrdən  becərilməyə 
başlamışdır.  Sonradan  Qərbi  Avropada  becərilən  mayaotu, 
ə
sasən  sidikqovucu  və  qanı  «təmizləyən»  vasitə  kimi  istifadə 
olunmuşdur. 
Mayaotu  qozalarının  sulu  tinkturası  və  ya  toz  halındakı 
məhsulundan  iştahanı  artırmaq  və  mədənin  katarında  həzmi 
yaxşılaşdırmaq  üçün  tətbiq  olunur.  Iştahanı  artıran  vasitə  kimi 
mayaotu  ağır  xroniki  xəstəlikdən  sonra  zəifləmiş  xəstələrə 
məsləhət  görülür.  Bəzən  mayaotu  tinkturası  böyrəyin  və  sidik 
kisəsinin  iltihabında,  öd  kisəsi  və  qaraciyər  xəstəliklərində 
təyin  olunur.  1  xörək  qaşığı  xırdalanmış  mayaotu  qozasını  1 
stəkan  qaynanmış  suya  töküb  soyuduqdan  sonra  süzür  və 
yeməkdən  15-20  dəq.  qabaq  gündə  3-4  dəfə  1/4  stəkan  qəbul 
edirlər. 
Mayaotu  qozasından  hazırlanmış  tinkturadan  yüksək 
qıcıqlanma,  xüsusən  cinsi  həyəcanlanma,  yuxusuzluq  və 
polyusiyaya  (gecə  şeytan  aldatma)  qarşı  sakitləşdirici  vasitə 
kimi  istifadəsi  çox  yaxşı  təsir  göstərir.  Yuxusuzluqda  hər  gün 
yatmazdan  qabaq  1  -  2/3  stəkan  ilıq  mayaotu  tinkturasını  qur-
tum-qurtum içmək məsləhət görülür. Saç tökülməsinin ilk mər-
hələsində  başı  mayaotu  tinkturası  və  yaxud  həlimi  ilə  yumaq 
onun qarşısını alır. Son illər mayaotundan lupulon və qumulon 
adlı  antimikrob  preparatların  alınma  üsulları  işlənib  hazırlan-
mışdır.  
Mərzə  –  Майоран  –  Majorana  hortensis  Moench. 
Dodaqçiçəklilər (Labiatae) fəsiləsindən olan çoxillik yarımkol, 
çəhrayı  və  ağ  çiçəkləri  olan  ətirli  ot  bitkisidir.  4  növdən 
birindən,  əkilən  mərzədən  (Majorana  hortensis)  ədviyyə,  efir 
yağlı dərman xammalı kimi istifadə olunur. 
 
386
 Mədəni halda birillik ot bitkisi kimi becərilir. Yarpaqları 
xırdadır.  Tərkibində  0,3-0,4%  (qurudulmuşlarda  0,7-3,5%-ə 
qədər)  xoş  ətirli  və  tünd  acıtəhər  dadlı  efir  yağı  vardır.  Efir 
yağının  tərkibində  terpineol,  pinen,  sabinen  (40%-ə  qədər), 
borneol,  fenollar 
vardır.  Çiçəkləyən  vaxt  efir  yağının  miqdarı 
maksimuma  çatır.  Tərkibində  aşı  maddəsi  də  var.  Cavan 
yarpaqlarda  127  mq%  rutin,  44  mq%  askorbin  turşusu  və  5,5 
mq% karotin vardır. 
Yarpaqları  və  çiçək  tumurcuqları  təzə,  qurudulmuş  və 
yağda qızardılmış halda qida üçün istifadə edilir. Duru və quru 
xörəklərə  (ət,  balıq,  yumurta,  tərəvəz  xörəkləri)  əvəzedilməz 
tamlı qatqı kimi istifadə edilir. Salatlara və souslara da qatılır. 
Mərzədən  çayı  və  sirkəni  ətirləndirmək,  xiyarı  və  pomidoru 
duza qoymaq üçün də istifadə edirlər. 
Qurudulmuş  mərzə  içalat  və  Polşa  kolbasalarının  isteh-
salında  tətbiq  edilir.  Qurudulmuş  yarpaqlar  xırdalanır  və  istiot 
qatışıqlarının  tərkibinə  qatılır.  Likör-araq  sənayesi  üçün  qiy-
mətli xammaldır. Gec çiçək açdığı üçün qiymətli balverən bitki 
hesab edilir. 
Mərzənin  müalicəvi  xassələri.  Mərzədən  əsas  dərman 
və  ədviyyə  kimi  istifadə  olunur.  Mərzədən  pəhriz xörəklərinin 
hazırlanmasında  duz  əvəzi  kimi,  mədənin  normal  fəaliyyət 
göstərməsində istifadə edilir. 
Xalq təbabətində mərzə tinktura və həlim şəklində tonus-
qaldırıcı, antiseptik və katara qarşı bir vasitə kimi tətbiq olunur. 
Mərzəni  əlavə  dərman  vasitəsi  kimi  qıcolmada,  depressiya 
vəziyyətində, başağrılarında, başgicəllənməsində,  yuxarı tənəf-
füs yollarının iltihabında və astma zamanı təyin edirlər. Bəzən 
mərzədən köpmə, ishal və qanlı ishalla müşayiət olunan mədə-
bağırsaq  xəstəliklərində  (xüsusən  uşaqlarda)  istifadə  olunur. 
Damarların  varikoz  genişlənməsi,  podaqra,  yel  xəstəliklərində 
mərzə yağı ilə ovuşdurma yaxşı nəticə verir. 
Mixək  –  Гвоздика  –  Enqenia  Caryophyllata  aroma-
ticum.  Mərsin  bitkiləri  (Myrtaceae)  fəsiləsindən  olub 

 
387
hündürlüyü  6-12  m  olan  həmişəyaşıl  mixək  ağacının  quru-
dulmuş  çiçək  tumurcuğundan  (qozasından)  ibarətdir.  Vətəni 
Molukk  adaları  sayılır,  lakin  hazırda  bu  bitki  mədəni  surətdə 
Penanq, Seylon, Madaqaskar, Zənzibar adalarında, Braziliyada 
və Qvineyada becərilir. 
Çiçək  tumurcuqları  yaşıl  rəngdən  açıq  qırmızı  rəngə 
düşdüyü zaman tumurcuqlarda  çoxlu efir  yağı toplandığı üçün 
daha  kəskin  ətrə  malik  olur.  Bu  dövrdə  tumurcuqları  yığıb  bir 
həftəyə  qədər  gün  altında  və  ya  xüsusi  sobalarda  qurudurlar. 
Qurudulmuş  mixək  tumurcuqlarının  təməli  (gövdəsi)  boru-
şə
killi çiçək yatağına doğru qalxır ki, bunun uzunluğu 10 mm, 
diametri  3  mm  olur,  tumurcuğun  baş  hissəsi  isə  çiçək  yata-
ğ
ından ibarət olub kənarları diş-dişdir, içərisindəki erkəkcik və 
dişiciklər  (tellər)  kasacığın  içərisinə  doğru  yığılmış  olur. 
Mixəyin  tərkibi  faizlə  aşağıdakı  kimidir:  su  –  7-7,5;  azotlu 
maddələr  –  5,8-6,5;  efir  yağları  –  16-20;  karbohidratlar  –  16-
20; aşı maddələri – 16-20,5 və kül – 5,3-6. Efir yağları mixəyə 
xüsusi  iy  və  dad  verir.  Efir  yağlarının  əsasını  (70-90%-ni) 
evgenol,
 2-3%-ni atsetevgenol, 
β
-kariofilen
 və başqa maddələr 
təşkil edir. Mixək ən çox aşpazlıqda, şirniyyat, kolbasa məmu-
latı istehsalında, kompotların hazırlanmasında işlənilir. 
Mixəyin keyfiyyəti onun becərildiyi regiondan, qurudul-
ması  üsulundan,  tumurcuqların  iri-xırdalığından  və  tərkibində 
olan efir yağlarının miqdarından asılıdır. 
Mixəyin  ən  yaxşı  sortu  Alinoina  (Molukk  adalarından 
biridir)  mixəyi  sayılır.  Bu  mixək  tumurcuğu  çox  uzun,  içərisi 
dolu, ağır və yüksək ətirlidir. Bunda efir yağlarının miqdarı 19-
20%-dir.  Keyfiyyəti  azca  aşağı  sayılan  Sinqapur  və  Penanq 
mixəkləridir.  Bunlardan  sonra  Zənzibar  mixəyidir  ki,  bu  da 
yaxşı sort hesab edilir. Madaqaskar, Reyuniyon, Mavrikiya mi-
xəkləri keyfiyyətcə çox aşağı sayılır. Satışa buraxılan mixəkdə 
nəmlik  10%-ə  qədər,  külün  miqdarı  isə  6%-ə  qədər  olmalıdır. 
Mixək 10 q kütlədə karton qutu və ya sellofan paketlərdə satışa 
buraxılır. 
 
388
Mixəyin  müalicəvi  xassələri.  Azərbaycan  kulina-
riyasında  mixək  müxtəlif  xörək  və  şirniyyat  hazırlanmasında, 
çay  dəmləməsində,  ətriyyatda,  həmçinin,  xalq  təbabətində 
(mixək  yağı)  işlədilir.  Qurudulmuş  qönçələri  ədviyyat  kimi 
yeyinti  sənayesində,  çiçəyinin  tərkibindəki  antiseptik  evgenol 
maddəsi isə diş xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur. 
Xəstələri müalicə etmək üçün mixəkdən istifadə edən ilk 
həkim  Hippokrat  olmuşdur.  Mixək  müalicəvi  əhəmiyyətini  bu 
günə  kimi  saxlayıb.  Bəzi  ölkələrdə  mixəkdən  qida  həzmini 
yaxşılaşdırmaq,  yaddaşı  möhkəmlətmək  və  yaxşı  həyəcan-
landırıcı vasitə kimi istifadə edirlər. Mixəyin sulu ekstraktından 
göz xəstəliklərinin müalicəsində, efir  yağından isə diş ağrısına 
qarşı  işlədilir.  Mixək  toksiki  olmadığından  və  yerli  qıcıqlan-
dırıcı  təsir  göstərmədiyindən  cərrahlar  ondan  əllərin  dezinfek-
siyası  və  cərrahi  sahənin  işlənməsi  və  hətta  irinli  yaraların 
müalicəsi  üçün  də  tətbiq  edirdilər.  Mamalıq  təcrübəsində  mi-
xəkdən  göbəyin  sarınmasında,  Çin  xalq  təbabətində  onun  efir 
yağından  dərinin  bəzi  xəstəliklərində,  mixək  gülünün  buton-
larını  isə  bədxassəli  şişlərin  müalicəsində  istifadə  olunan  bitki 
dərmanı  yığımlarının  tərkibinə  daxil  edilir.  Mixək  iyi  güvəyə 
qarşı kifayət qədər etibarlı vasitədir. 
Mixək  orqanizmə  istilik  verir,  quruducu  xüsusiyyətə 
malikdir. Xörəkdə və çayda mixək ürəyi, mədəni, daxili orqan-
ları  qüvvətləndirir,  həzmi  gücləndirir,  eyni  zamanda  əhvali-
ruhiyyəni yaxşılaşdırır və ağızdan gələn pis qoxunu aparır. 
Mixək  bəlğəmgətirici  kimi,  ürək  döyünmə  zamanı  mü-
nasib hesab edilir. 1,5-2 q mixəyi üyütdükdən sonra südə qatıb 
bir  müddət  içmək  cinsi  fəaliyyəti  günləndirir.  Burun  tutulması 
və zökəm zamanı əmgəyə mixək sürtmək faydalıdır. 
 Muskat  qozu,  Muskat  cövüzü  –  Мускатный  орех  – 
Myristica  fragran  S.  Myristica  moschata.  Tropik  muşk 
bitkiləri  (Myristicacieae)  fəsiləsinə  aid  olan  muskat  ağacının 
yetişmiş meyvəsindən  alınan quru toxumdan ibarətdir. Muskat 
ağacının əsas vətəni Molukk adaları sayılır, lakin bu ağac Yeni 

 
389
Qvineyada yabanı halda bitir. Muskat ağacı mədəni surətdə ən 
çox  Penanq,  Sumatra,  Yava,  Seylon,  Malay  adalarında, 
Hindistanda, Sinqapurda, Braziliyada əkilib yetişdirilir. 
Muskat  cövüzünü  əldə  etmək  üçün  yetişmiş  meyvələri 
dərib  içərisindən  bərk  qabıqlı  toxumu  çıxarırlar.  Ayrılmış 
toxumları mülayim istilikdə qurutduqdan sonra üzərindəki ətlik 
toxum qişasını – «arillusı» parçalayıb qurudaraq «muskat çiçə-
yi» adı ilə bir ədviyyə kimi satışa buraxırlar. Ayrılmış ləpələri 
isə  saxladıqda  göyərməsin  deyə  və  ziyanvericilər  tərəfindən 
zədələnməmək  üçün  əhəng  suyunda  bir  neçə  dəqiqə  saxla-
dıqdan sonra qurudurlar. Muskat cövüzü müxtəlif formalarda – 
yuvarlaq,  oval,  uzunsov  –  sarımtıl,  qəhvəyi,  boztəhər  olur. 
Muskat  cövüzünün  bərk  olmasına  baxmayaraq  bıçaqla  da  kə-
silir.  Kimyəvi  tərkibi  faizlə  aşağıdakı  kimidir:  su  –  12;  azotlu 
maddələr – 7-8; yağ – 20-35; efir yağları – 7-15; nişasta – 20-
25;  pentozanlar  –  2,4-2,5;  pektin  –  0,6-0,7;  sellüloza  –  4,5-7; 
kül  –  2,5.  Cövüzün  ətirli  və  acı  tamlı  olması  tərkibindəki  efir 
yağlarından  asılıdır.  Muskat  cövüzündə  olan  efir  yağlarının 
80%-ni  pinen  və  kamfen,  8%-ni  dipenten,  6%-ni  linalol,  ter-
pineol
 və geraniol təşkil edir. 
Muskat  cövüzü  müxtəlif  xörəklərin,  unlu  şirniyyat,  kol-
basa  məmulatlarının,  konserv  və  likörlərin  dadını  və  ətrini 
yaxşılaşdırmaq üçün, eləcə də müxtəlif növ ətriyyatların isteh-
salında  lazım  olan  muskat  efir  yağlarının  alınmasında  istifadə 
edilir. 
Muskat  cövüzü  nə  qədər  böyük  olarsa,  onun  keyfiyyəti 
də  bir  o  qədər  yüksək  hesab  edilir.  1  kq  1-ci  sort  muskat 
cövüzündə  150-200  ədəd,  2-ci  sortda  isə  280-400  ədəd  cövüz 
olur. 
Muskat  cövüzü  xarici  görünüşcə  tamamilə  zədəsiz,  oval 
formalı,  üzü  dərin  şırımlı  olmalı,  boz  və  ya  bozumtul-qəhvəyi 
rəngli, bəzən əhəngli suda isladıldığı üçün üzərində ağ ərp olur. 
Nəmliyi  12%-ə,  külü  4%-ə  qədər  olmalıdır.  Xaricdən  çəki  ilə 
 
390
alınan muskat cövüzü yeyinti kombinatlarında 13-15 q kütlədə 
(3-5 ədəd) karton qutularda qablaşdırılıb satışa göndərilir. 
Muskat  qozunun  müalicəvi  xassələri.  Muskat  qozu 
yeyinti  sənayesində,  xüsusən  qənnadı  məhsulları  istehsalında, 
likör və acı tinkturaların hazırlanmasında, eləcə də kulinariyada 
istifadə olunur. 
Qədim  ərəb  təbabətində  muskat  qozundan  yelqovucu 
vasitə kimi (el arasında muskat qozuna «yel cövüzü» deyilməsi 
də  buna  əsaslanır),  ishalda,  mədə-bağırsaq  pozuntularında, 
soyuqdəymə və digər xəstəliklərdə istifadə olunmuşdur. Bəzən 
ağızdan  gələn  qoxunu  yaxşılaşdırmaq  üçün  muskat  qozunu 
çeynəyirlər. 
Hesab  olunur  ki,  muskat  qozu  əsəb  sistemini  tonuslan-
dırır.  Ondan  alınan  efir  yağı  tonuslandırıcı  və  stimullaşdırıcı 
vasitə kimi də təyin edilir. Sudanda xırdalanmış muskat qozun-
dan  impotensiyaya  qarşı  istifadə  edirlər.  Yerli  əhali  bu  məq-
sədlə  muskat  qozunun  qılafını  və  çiçəyini  də  istifadə  edir. 
Muskat  yağı  aybaşı  zamanı  ağrılara  qarşı  da  işlədilir.  Muskat 
çiçəyi də eyni təsirə (lakin nisbətən zəif) malikdir. 
Muskat  çiçəyi  –  Мускатный  цвет  –  yuxarıda  qeyd 
etdiyimiz  kimi,  muskat  cövüzünün  qurudulmuş  ətli  toxum 
qişasından ibarətdir. Muskat çiçəyinin tərkibi faizlə belədir: su 
– 6,9-13,2; efir yağları – 6-14; azotlu maddələr – 6-7; yağ – 23-
35; karbohidratlar – 23-40; o cümlədən şəkər – 2; pentozanlar – 
4-6;  pektin  –  3-5;  sellüloza  –  3-4,5;  kül  –  1,6-3.  Muskat 
çiçəyinin  tərkibində  olan  efir  yağları  zərif  ədviyyəli  ətrə  və 
nisbətən azyandırıcı dada malikdir. 
Muskat  çiçəyi  sarımtıl-qırmızıdan  qəhvəyi  rəngə  kimi, 
üzü parlaq, hamar, qurudulmuş əncir qabığına bənzər quru ətli 
qabıq parçalarından ibarət olur. Ən yaxşı muskat çiçəyi Penanq 
muskat  cövüzündən  alınır.  Rənginə  və  ətrinə  görə  muskat 
çiçəyi 1-ci və 2-ci sorta ayrılır. 1-ci sorta aid olan muskat çiçəyi 
nisbətən açıq rəngli və tünd ətirli olur. Muskat çiçəyi bütöv və 

 
391
ya xırdalanmış qabıq parça kimi, yaxud üyüdülmüş (toz) halda 
karton qutularda 20-30 q kütlədə satışa buraxılır. 
Nanə  –  Мята  –  Menta  Piperita  L.  Dodaqçiçəklilər 
(Labiatae)  fəsiləsindən  çoxillik  bitkidir.  Hündürlüyü  yarım 
metrə  çatan  qol-budaqlı  çoxillik  bitki  olub,  qarşı-qarşıya  dü-
zülmüş,  tünd  yaşıl  rəngli  yarpaqları  vardır.  Nəzəri  cəlb  edən 
qırmızı-bənövşəyi  rəngli  xırda  çiçəkləri  gövdəsinin  zirvəsində 
dəstə-dəstə  yerləşmişdir.  Nanənin  bütün  hissələri,  xüsusən 
yerüstü hissəsi xoşagələn ətirli iyə malikdir. 
Respublikamızın  bütün  rayonlarında  becərilir.  Nanə 
mədəni  bitki  olub,  orta  əsrlərin  axırlarında  ingilis  botanikləri 
tərəfindən  iki  növ  yabanı  halda  yayılan  yarpız  nanəsinin  bir-
birinə peyvənd etməklə yetişdirilmişdir. O vaxtdan etibarən bu 
bitki «əkilən nanə» adını almış və xoşətirli iyinə görə dünyanın 
bir çox ölkələrində becərilməyə başlanmışdır. Əkilən nanənin 2 
növü: qara nanə və ağ nanə daha çox yayılmışdır. 
Qara  nanənin  gövdəsi  və  yarpaqlarının  damarcıqları  qır-
mızı-bənövşəyi  rəngdə  olur.  Ağ  nanənin  isə  gövdəsi  və  yar-
paqları  açıq  yaşıl  rəngdə  olur.  Buna  baxmayaraq,  hər  iki  nanə 
xoşagələn  zərif  ətirli  iyə  və  eyni  kimyəvi  tərkibli  efir  yağına 
malikdir. Göstərdiyimiz qara və ağ nanə  ancaq peyvənd və  ya 
çoxalma  üsulu  ilə  yetişdirilir.  Bu,  iki  səbəbdən  irəli  gəlir:  bi-
rinci, hər iki nanə çox vaxt toxum yetişdirmir; ikincisi, toxum-
larından  yetişən  nanə  isə  öz  əslinə  xas  olan  ətirli  iyə  malik 
olmur. Bu, çox qəribə olsa da, həqiqətdir. Aparılan çoxlü təcrü-
bələr göstərmişdir ki, toxumlardan bitən hər iki nanə öz cinsinə 
xas olan ətirli iyi vermir. 
Nanənin  təzə  və  qurudulmuş  yarpaqları  yeyinti  sənaye-
sinin  müxtəlif  sahələrində  və  kulinariyada  istifadə  edilir. 
Nanədən alınan efir yağı müxtəlif içkilərin ətirləndirilməsində, 
qənnadı,  likör-araq  sənayesində,  balıq  sənayesində,  tütünün 
souslaşdırılmasında işlədilir. Qənnadı sənayesində nanəli kara-
mel  istehsalında  daha  çox  istifadə  edilir.  Nanə  yağı  ətriyyat 
sənayesində diş pastası və diş tozu hazırlamaq üçün sərf edilir. 
 
392
Nanə efir  yağının əsas tərkib hissəsi olan mentoldan təbabətdə 
istifadə  olunur.  Nanənin  yarpaqlarında  və  çiçək  tumurcuqla-
rında  0,8-3,5%  efir  yağı  (yarpaqlarında  2,4-2,7%,  hamaş 
çiçəyində  4-6%,  zoğlarında  isə  0,1-0,3%)  vardır.  Ən  çox  yağ 
bitkinin  çiçəkləməyə  başladığı  dövrdə  olur.  Bu  zaman  efir 
yağının  miqdarı  8,6%-ə  çatır  və  su  buxarı  ilə  qovduqda  əsas 
miqdarı  ayrılır.  Efir  yağının  əsas  komponentləri  mentol  (41-
70%) və mentondur (16-18%), həmçinin, tərkibində 
β
-pinen, 
α
-
fellandren, mentol-asetat
 və pulogen vardır. Təzə yarpaqlarında 
12  mq%  karotin  və  P  vitamini  var.  Odur  ki,  nanədən 
kulinariyada istifadə etmək fizioloji cəhətdən faydalıdır. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Abşeronda  peyvənd  üsulu  ilə 
yetişdirilən hər iki növ nanənin zərif, xoşagələn ətirli iyi vardır. 
Ə
kilən  nanənin  süfrəmizdə  və  xörəklərimizin  tərkibində 
ə
dviyyat  tərəvəzi  kimi  geniş  istifadə  olunmasının  çox  mühüm 
müalicə əhəmiyyəti vardır. 
Nanənin  müalicəvi  xassələri.  Elmi  əsasda  öyrənilib 
müəyyən edilmişdir ki, əkilən nanənin tərkibində bir sıra vacib 
üzvi  maddələr  vardır  ki,  onlar  orqanizmdə  maddələr  mübadi-
ləsini  normallaşdırır,  mədə-bağırsaqlarda  əmələ  gələn  spazmı 
və köpməni aradan qaldırır, həzm prosesinin fəaliyyətini artırır. 
Bundan  əlavə,  əkilən  nanə  böyrək  və  sidik  yollarını  dezinfek-
siya  edir,  beyində  olan  tıxacları  açır,  qan  damarlarını  təmiz-
ləyir, qusmanı, ürəkbulanmanı dəf edir və ürək-damar sistemi-
nin fəaliyyətini artırır. Odur ki, əkilən nanədən xörəklərimizdə 
geniş istifadə etmək son dərəcə faydalıdır. 
Ə
kilən  nanənin  ən  əhəmiyyətli  maddələrindən  biri  onun 
tərkibində olan 2%-ə qədər efir yağıdır. Efir yağının tərkibinin 
50%-dən  çoxunu  mentol,  menton  və  mentol-asetat  kimi  qiy-
mətli  maddələr  təşkil  edir.  Göstərdiyimiz  bu  maddələr  nanə 
yağına  xoş  ətirli  iy  verməklə  bərabər  onun  ən  qiymətli  tərkib 
hissəsidir. 
Ə
kilən  nanədən  müasir  təbabətdə  bir  sıra  qiymətli  müa-
licə  preparatları  hazırlanır.  Bu  preparatlar  ürək-damar  sistemi 

 
393
və  xroniki  mədə-bağırsaq  xəstəliklərində,  eləcə  də  böyrək  və 
sidik  yollarının  iltihabında  çox  gözəl  müalicəvi  təsir  göstərir. 
Ə
kilən nanənin yağı validol, valokardin, karvalol, Zelenin dam-
cısı
  kimi  vacib,  ürək  xəstəliklərində  çox  işlənən  dərmanların 
tərkibinə daxildir. Bundan əlavə, nanə  yağından  alınan mentol 
miqren xəstəliyinin müalicəsində çox faydalı dərmandır. Əkilən 
nanənin  yarpaqlarından  hazırlanan  «nanə  cövhəri»  mədə-
bağırsaq xəstəlyinin qiymətli dərmanı hesab olunur. 
Razyana – Фенхель – Foeniculum vulgare Mill. Çətir-
çiçəklilər (Umbellifeare) fəsiləsindən çoxillik yabanı bitkidir. 2 
m-ə  çatan  hündürlükdə  gövdəyə  malikdir.  Qiymətli  olduğu 
üçün ikiillik bitki kimi becərilir. Gövdəsinin aşağı hissəsindəki 
yarpaqları  iri  və  uzun  saplaqlı,  yuxarı  hissəsindəkilər  isə  sap-
laqsızdır. Xırda, sarı rəngli çiçəkləri gövdəsinin təpəsində çətir 
formasında  yerləşir.  Uzunsov,  yumurta  şəklində  olan  meyvəsi 
iki dənədən ibarətdir. 
Vətəni Kiçik Asiya və Suriyadır. Avropanın və Asiyanın 
bütün  ölkələrində  becərilir.  Ukraynada,  Krasnodarda,  Vo-
ronejdə  və  Şimali  Qafqazda  razyana  geniş  miqyasda  becərilir. 
Azərbaycanda bu bitkiyə yabanı halda çox təsadüf etmək olur. 
İ
kiillik mədəni bitki kimi becərilir. 
Razyananın  sarı  rəngli  xırda  çiçəkləri  gövdəsinin  təpə-
sində  çətir  formasında  yerləşir.  Meyvəsini  yetişənə  az  qalmış 
dərib, qurudur və kənar qatışıqlardan təmizləyirlər. 
Meyvəsinin  əsas  təsiredici  maddəsi  efir  yağından  iba-
rətdir.  Efir  yağının  miqdarı  4-6%-dir.  Efir  yağından  başqa, 
meyvəsində 18%-ə qədər piyəbənzər yağ və 27% zülal maddəsi 
də  vardır.  Razyana  yağının  ətrini  təşkil  edən  ətirli  maddənin 
60%-ə qədəri anetoldan ibarətdir. Anetoldan başqa razyana ya-
ğ
ının tərkibində 10-12% fenxon, pinen, fellandren, kamfen, cirə 
aldehidi,  metilxavikol
  kimi  ətirli  maddələr  də  vardır.  Razya-
nadan  təbabətdə,  ətriyyat  və  yeyinti  sənayesinin  bir  çox  sahə-
lərində  istifadə  edilir.  Ətirli  ədviyyə  kimi  konservləşdirmədə, 
çörək-bulka və qənnadı sənayesində işlədilir. 
 
394
Razyananın müalicəvi xassələri. Razyana meyvəsindən 
elmi təbabətdə soyuqdəymə nəticəsində baş verən xəstəliklərdə, 
xüsusən  tənəffüs  yollarının  iltihabında  yumşaldıcı  və 
bəlğəmgətirici  öskürək  dərmanı  kimi,  eləcə  də  mədə-bağırsaq 
xəstəliyində  həzm  prosesini  yaxşılaşdıran  və  köpmənin  qar-
ş
ısını  alan  vasitə  kimi  geniş  istifadə  olunur.  Razyana  meyvəsi 
dəmləmə və bişirmə şəklində öd kisəsinin iltihabında və böyrək 
xəstəliklərində  də  qəbul  edilir.  Xalq  təbabətində  razyanadan 
çay  kimi  dəmləyib  uşaqlarda  tez-tez  baş  verən  mədə  ağrı-
larında,  spazmanı  aradan  qaldıran  və  köpmənin  qarşısını  alan 
dərman  kimi  istifadə  edilir.  Bu  məqsədlə  razyana  meyvəsini 
qurudulmuş  nanə  yarpağı  ilə  bərabər  şəkildə  qarışdırıb  dəm-
ləmək çox yaxşı nəticə verir. 
Ev  şəraitində  körpələr  üçün  razyana  çayı  hazırladıqda  1 
stəkan qaynayan suya 1 çay qaşığı xırdalanmış razyana toxumu 
götürülür,  dəmlənir,  süzülür  və  şəkər  qatılıb  şirinləşdirilir. 
Razyana  şüyüddən  daha  çox  bəlğəmgətirici  xassəyə  malikdir. 
Adətən, bu məqsədlə 1 stəkan suya 2-3 çay qaşığı xırdalanmış 
razyana  götürülüb  dəmlənir.  Bu  çaydan  gündə  4-5  dəfə  1-3 
xörək qaşığı içilir. Razyana toxumları müxtəlif çay yığımlarının 
tərkibinə  daxil  edilir:  məsələn,  yumşaldıcı,  yelqovucu,  öd-
qovucu, sinəyumşaldıcı və sakitləşdirici çay yığımları.