Амин Бабайев, Вцгар Бабайев

 
Bitkilərin  növbələşdirilməsi  qaydaları
 
Cədvəl 53 
Kök sistemi torpağın dərinliyinə işləyən    
(1 metr və artıq) 
Kök sistemi torpağın dayaz qatlarında 
yerləşən (60-90 sm) 
Badımcan 
Şalğam  
Paxla Pişik out (valerian) 
Kələm Noxud 
Kəvər Yemiş 
Yarğaq çuğunduru Kartof 
Yerkökü  
Daş kələm 
Zəncirotu Tərə 
Cır havuç (pasternak) 
Qarğıdalı 
Bibər Baş soğan 
Ağ turp 
Soğan 
Çuğundur Xiyar 
Kərəvüz Cəfəri 
Qulançar Turp 
Pomidor Kahı 
Balqabaq Kərəvüz 
Lobya 
İspanaq 
Mayaotu Soğan 
 
Hətta ən əlverişli bioloji uyğunluğa malik bitkilərin birgə yerləşdirilməsi zamanı 
onların arasında su, işıq və qida uğrunda rəqabət qaçılmazdır. 
 Bu  rəqabəti minimuma endirmək üçün əlavələndirmə prinsipinə ciddi riayət 
edilməlidir. Bu, o deməkdir ki, eyni ləkdə  işığa, qidaya tam inkişaf etmək üçün 
məkana müxtəlif  tələbatları olan bitkilər qonşuluq etməlidir. Bitkilərin belə yerləşdi-
rilməsi qaydasını  şərti olaraq əlavələndirmə prinsipi adlandırmaq olar və bunun bir 
neçə qaydası vardır:  

---

 
176
Birinci qayda - qida maddələrinə yüksək və  aşağı  tələbatı olan növlərin birgə 
yerləşdirilməsi. 
Adətən, əsas bitki tələbkar bitkilərə aiddir və onu daha əlverişli qida şəraiti olan 
cərgənin orta hissəsində yerləşdirmək lazımdır. Müşayiət edən  bitki az tələbkardır, 
onu cərgələrin kənarlarında və ya cərgə aralarına yerləşdirmək lazımdır. 
İkinci qayda - kök sistemləri dayaz və  dərinə  işləyən bitkiləri yanaşı yerləş-
dirmək. Onlar qidanı torpağın müxtəlif qatlarından mənimsəyir.  
Üçüncü qayda  -  formasına və qida sahəsinə olan tələbatlarına görə fərqlənən 
bitkiləri birgə  yerləşdirmək, bununla da  işıq uğrunda rəqabəti azaltmaq.  
Bu, əsas növün iri dağınıq gövdəli bitkilərini əlavə növün daha xırda kip gövdəli 
bitkiləri ilə növbələşdirir.  
Dördüncü qayda - hündürlükləri müxtəlif olan bitkiləri növbələşdirmək. 
Bir çox bitkilər küləyin təsirinə  həssasdır. Onların vəziyyətini  hündür boylu 
bitkilərin cərgələri ilə mühafizə edərək xeyli yaxşılaşdırmaq olar (məs: paxla, 
qarğıdalı).  
Xiyar, yemiş, balqabaq, noxud, pomidor küləyə qarşı çox həssasdır. 
Baş kələm, kahı və ispanağın həssaslığı orta dərəcədədir. 
Soğanın bütün növləri və kökümeyvəlilər küləyə az həssasdır. 
Ucaboylu bitkilərin digər vəzifəsi hədsiz qızmaya və birbaşa günəş  şüalarına 
həssas  tərəvəzləri qismən kölgələndirməkdən ibarətdir. 
 Kahı  və ispanaq kölgələnməyə daha böyük ehtiyac duyur. Qarğıdalı - xiyar, 
pomidor, lobya, yemiş  və balqabaq üçün küləyin qarşısını  kəsən və  aşağı yarusda 
mikroiqlimi yaxşılaşdıran bitkidir.  
Əlavələndirmə prinsipi qaydalarından suya və istiyə  tələbatına görə bitkilərin 
növbələşdirilməsi istisna edilir. 
Bir sahədə suvarmaya eyni tələbatları olan bitkilərin becərilməsi  tövsiyə olunur. 
Suya nisbətən tələbkar olan bitkilərə bütün növ kələmlər və qabaqkimilər fəsilə-
sindən olan tərəvəzlər aiddir. Tələbatı az olanlar isə kahı, ispanaq, kökümeyvəlilər və 
pomidordur. Soğanın bütün növləri, noxud və lobya suya tələbkar deyil. Suya tələ-
batları müxtəlif olan bitkilərin birgə yerləşdirilməsi arzuolunmaz nəticələrə  gətirib 
çıxara  bilər. Məs: çox zaman bu hal xiyar və pomidorun birgə yerləşdirilməsində baş 
verir. Xiyar torpağın və havanın yüksək nəmliyi fonunda yaxşı inkişaf edir, lakin 
pomidor belə  şəraitdə göbələk xəstəlikləri ilə sirayətlənməsinə çox həssasdır. Bu, 
eyni ilə istiyə olan tələbata da aiddir. 
Sələf və növbəti bitkilərin erkən və gec əkinlərində soyuğa davamlı tərəvəz növ-
lərinin birgə yerləşdirilməsi tətbiq olunur. Bunlara ispanaq, xardal, kahı, tərə, 
çuğundur, valerian, turp, paxla, noxud, yerkökü, cəfəri və daş kələm aiddir. Payızda 
istifadə olunacaq tərəvəzlər yayın ortası  və axırlarında səpilir.  Şaxtaya davamlı 
sortların  əkini isə avqustun axırlarında aparılır. Yaxşı olar ki, onlar birillik cavan 
bitkilərin arasında yerləşdirilsin. 
Sələf bitkilərinin yığımından sonra sahəni istiyə daha tələbkar olan əsas bitki 
tutur. Bunlara xiyar, qabaq, yemiş, lobya, badımcan, pomidor, bibər, kartof və qarğı-
dalı aiddir. Tərəvəz növlərinin çoxunun soyuğa davamlılığı bilavasitə sortun özündən 
əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. 

---

 
177
Yetişmə müddətləri müxtəlif olan bitkilərin növbələşdirilməsi mövsüm ərzində 
yaşıl məhsul konveyerinin yaradılmasına imkan verir. Xiyar, pomidor, kələm, balqa-
baq və s. kimi tərəvəzlərin tez və gecyetişən sortları vardır. Müxtəlif kələm sortları-
nın yetişmə müddəti 55-105 gündür. Elə tezyetişən bitkilər vardır ki, səpindən 
məhsulun yığımına qədər olan vegetasiya müddəti 60 gündən artıq deyildir. Bunlara 
kahı, ispanaq, turp, xardal, şəkərli qarğıdalı, lobya, göy soğan, tərə və s. aiddir. Belə 
bitkilərə yerkökü və çuğunduru da aid etmək olar.  
Yetişmə müddətləri müxtəlif olan tərəvəzlərin becərilməsi seçim etmək üçün 
imkanlar yaradır.  
Erkən yazda hər hansı soyuğadavamlı tezyetişən  bitkilərdən ispanaq, kahı, turp, 
yerkökü səpmək olar. Onların yığımından sonra ləklərdə istiliksevən və  tədricən 
yetişən - pomidor və xiyar becərmək olar. Eyni sahədən məhsuldarlığı artırmaq üçün 
ikinci bitkini birinci bitkinin məhsulu yığıldıqdan sonra səpmək lazımdır. Əkin üçün 
inkişafının ilk dövrlərində çox yer tələb etməyən bitkilər seçilir. Birinci bitkinin 
yarpaqları hesabına yaradılan kölgələnmə və rütubətlik cücərən toxumların və cücər-
tilərin inkişafı üçün əlverişlidir. Yeni əkilən  bitkiyə artıq işıq və yer tələb olunan 
zaman əvvəlki bitki yığılmalıdır.  
Tez yetişən tərəvəzləri (kahı, turp) tək sələf və növbəti bitki kimi yox, aralıq 
bitkisi kimi də istifadə etmək olar. Onları əsas bitki hələlik çox yer tutmamış və tam 
boya verməmiş dövrdə cərgəaralarına əlavə olaraq səpirlər. Aralıq bitki  yığıldıqdan 
sonra əsas bitkinin boy və inkişafı üçün əlverişli şərait yaranır. 
Qəribə  də olsa, ekoloji təsərrüfatda yalnız sadə  zəhmət tələb edən idarəetmə 
üsulları ilə eyni sahədə növmüxtəlifliyindən, bioloji xüsusiyyətlərindən, səpin müd-
dətindən səmərəli istifadə etməklə (kənar vasitələr - gübrə və  pestisidlərdən imtina) 
bitkilərin sağlam inkişafına və ekoloji təhlükəsiz məhsul yetişdirilməsinə nail olmaq 
imkanı yaranır.