Eksperimental

Tayanch iborala, Metod, metodologiya, kuzatish metodi, tajribani rejalashtirish, empirik metodlar, proektiv metod.
B.G.Ananevning fikriga ko‘ra, psixologik kuzatish metodlari psixologik obyektlar bilan operatsiyalar tizimi bo'lib, fanning bilish obyektidir. Psixologiyada empirik metodlarni qo'llash muammosi ko'rib chiqilayotganda ularni psixologik metodlar tizimidagi o'mini aniqlashdan boshlash kerak. Empirik metodlarni qo'llashning beshta darajasini ajratish mumkin:

1. 
   Metodika darajasi.
   
2. 
   Metodik qo'llanma darajasi.
   
3. 
   Metod darajasi.
   
4. 
   Tekshirishni tashkil qilish darajasi.
   
5. 
   Metodologik yondashish darajasi.
   

To 'g ’ri, «metod» atamasini turli darajada ishlatsa bo'ladi, masalan, psixofizikada - o'rtacha xatolar metodi, chegara metodi bor; psixodiagnostikada - proektiv metod (ikkinchi daraja); psixosemantikada semantik differensial metod va repertuar kataklar metodi haqida gapiriladi (birinchi daraja); yosh davrlari psixologiyasida psixogenetik metod to'g'risida bahs Yuritiladi va uning turli xilligi - egizaklar metodida (to'rtinchi daraja) ko'rsatilgan. Psixologik tadqiqotda qo'llaniladigan usullarning darajalibo'lishini G. D. Pirov taklif etgan. U metodlarni quyidagi guruhlarga bo'lgan:

1. 
   ) xususiy metod (kuzatuv, eksperiment, modellashtirish);
   
2. 
   metodik qo'llanma;
   
3. 
   metodik yondashuv.
   

S. L. Rubinshteyn «Umumiy psixologiya asoslari»da eng asosiy psixologik metodlar sifatida kuzatuv va eksperimentni ajratib ko'rsatdi. Kuzatuv «tashqi» va «ichki»ga bo'lingan, eksperiment - laboratoriya ishi, tabiiy va psixologik-pedagogik, qo'shimcha metod uning asosiy modifikatsiyasida fiziologik eksperiment. Bundan tashqari, faoliyat mahsulini o‘rganishda suhbat va anketa usullarini ajratib o'tdi. Tabiiyki, vaqt bu tasnifning qirralarini ta’kidladi.
Shunday qilib, psixologiyaning falsafa bilan bogliqligi uni nazariy metodlaridan mahrum qildi, xuddi shunday yaqinlik pedagogika va fiziologiya bilan bu fanlarning psixologik ro‘yxatga qo‘shilishi bilan amalga oshirildi. Psixologik tekshiruvlaming keng koMamdagi ikkinchi tasnifmi -bolgar psixologi G.D. Pirov tuzgan. U mustaqil metodlar sifatida taklif qilgan kuzatuv, eksperiment, modellashtirish, psixologik xarakteristikani, yordamchi metodlar maxsus metodik yondashuvlarni takidlab o‘tdi. Shu metodlarning har biri bir qancha turlarga boMinadi. Shunday qilib, masalan, kuzatish (aloqador) anketalar, so‘rovnomalar, faoliyat mahsullarini o‘rganish va boshqalarga bolinadi.
B. G. Ananev G.D.Pirov klassifikatsiyasini tanqid ostiga olib, boshqasini taklif etdi. U mavjud barcha metodlami:

1. 
   ) tashkiliy;
   
2. 
   empirik;
   
3. 
   ma’lumotlarni qayta ishlash usuli;
   
4. 
   sharhlash metodlariga boMdi.
   

Tashkiliy metodlarga B.G.Ananev qiyosiy, longitsud va kompleks metodlami kiritdi. Ikkinchi guruhga observatsion metodlar, eksperiment psixodiagnostik metod, faoliyat mahsullari, modellashtirish va biografik metodlar kiritildi.
Uchinchi gumhga ma’lumotlarni matematik-statistik tahlil qilish metodi va sifat tahlili kiritildi. Nihoyat, to‘rtinchi guruhni genetik va donalash metodi tashkil qildi. Ananev har bir metodni aniqroq tasvirlab berdi. Lekin uning chuqur tahlil qilishiga qaramay, ko‘pgina yechilmagan muammolaruchraydi:
Nimaga modellashtirish empirik metod bo’lib qoldi?
Nima uchun qayta ishlash metodi tashkiliydan ajratilgan?
Genetik qayta ishlash tekshirishni tashkil qilishning muhim usuli deb tushunilmaydimi?
Shuni eslatib o ‘tish ahamiyatliki, bu yerda psixologik tekshirishning nazariy metodlari ko‘rsatilmagan, shu bilan birga metodlar sinfi ajratilgan, o’rni bo’yicha «oraliq» empirik va nazariy metodlar 0‘rtasida, empirik kuzatishlar ma’Iumotlarni sharhlash va qayta ishlash metodlaridir.
M.S. Rogovin va T.B. Zapevskiylaming fikricha, metod bu - idrok jarayonida obyekt va subyekt orasidagi ba’zi bir nisbatlaming ifodalanishidir. Ular asosiy psixologik metodlarning sonlarini 6 taga birlashtirishadi.

1. 
   ) germenevtik - fanning boMinmagan yakka holatiga to‘g‘ri keladi;
   
2. 
   biografik metod - psixika to‘g‘risidagi fanning yakka obyektiv idrokini ko‘rsatish;
   
3. 
   kuzatish - idrok obyekti va subyekti farqlanadi;
   
4. 
   o’z-o’zini kuzatish - subyektni oldingi farqlanish asosida obyektga aylanishi;
   
5. 
   klinik - birinchi o‘ringa mexanizmning tashqi kuzatuvchidan ichki kuzatuv mexanizmiga o‘tish vazifasi chiqadi;
   
6. 
   eksperiment subyekti obyekt idrokining faol qarshiligi sifatida, subyektning roli idrok jarayonida hisobga olinadi.
   

Keltirilgan tasnif gneseologik asos, kelishmovchiliklarga ega bo’lsa ham, tushunarsiz, biografik metodning ajralishi nimaga bog‘- liqligi bizni qiziqtiradi?
Biroq mualliflar o ‘ylab yoki o‘ylamay psixologik metodlarning empirik tasnifidagina, Germenevning metodlari hisobiga modellashtirishni qo‘shishga majbur boMdilar. Bu metodni qoMlashda «idrokning subyekt va obyekti qarama-qarshi» qilib qo‘yilmaganmi?
Model - bu bir subyektning boshqa bir subyektga oqilona qarshiligi, subyektning obyektga va o‘ziga nisbatan muomalasi mumkin emasku, degan savol tug‘iladi.
Psixologik tekshirishning tasnifiy metodlarini tushuntirishda boshqacha yondashuvlar bor, lekin psixologik tekshirish empiric metod va psixologik metodlar orasida umuman, amalda «teng» belgisi qo‘yiladi, ularning spetsifikasini aniqlash qiyinlashadi. Psixologiyada boshqa fanlar analogiyasi bilan uchta metodlar tasnifini ko'rsatish maqsadga muvofiqdir:

1. 
   Empirik, tekshirish subyekti va obyektining tashqi real munosabatlari amalga oshiriladi;
   
2. 
   Nazariy, subyekt obyektning hayotiy modeli bilan o ‘zaro munosabatda bo'ladi.
   
3. 
   Sharhlash va tasvirlash, bunda subyekt «tashqaridan» obyektning simvolik- belgisi bilan munosabatda bo‘ladi. Birinchi guruh metodlarini ishlatishning natijasi ma’lumotlar hisoblanadi, obyekt sharoitini asboblar yordamida o‘rganadi. Nazariy metodlardan foydalanish natijasi tabiiy til belgisi yoki ochiq chizmatik shakldagi prcdmet haqidagi bilim hisoblanadi. Nihoyat, qayta ishlash - tushuntirish metodi - bu nazariy va eksperimental metodlami qo'tlashda, ulami o‘zaro munosabati natijalarining «uchrashish joyi»dir.
   

Psixologik tekshirishning nazariy metodlarini sanab o'tamiz:

1. 
   Deduktiv - umumiydan xususiyga o ‘tish. Natijasi - nazariya, qonun va boshqaiar.
   
2. 
   Induktiv - omillami umumlashtirish, xususiydan umumiyga o‘tish.
   
3. 
   Modellashtirish - analogiya metodini aniqlashtirish, «transduksiya», xususiydan xususiyga o’tish. Natija - obyekt, jarayon, sharoit modeli. Psixologiyaning nazariy metodlarida psixologiyaning aqliy yetuklik metodlarini saralash kerak. Aqliy yetuklik ilmiy faktlar yempirik qonuniyatlarga tayanmay, balki ta’limot muallifining faqat shaxsiy bilimida o‘z o‘rnini topadi.
   

Modellashtirishning ikkita asosiy turlari bor. Bular: struktura — funksionalli va funksional - strukturali. Birinchi holatda tadqiqotchi alohida tizimning tashqi xulqatvoriga qarab tizimni aniqlab o‘tmoqchi va shuning uchun analog tanlaydi yoki konstruksiya qiladi - boshqa tizimni o'xshash xulqatvorga bo'lgan. Bunday xulq-atvor strukturalarning o'xshashligi haqida mulohaza Yuritishga olib keladi. Modellashtirishning bunday ko'rinishi psixologik tadqiqotning asosiy metodlaridan hisoblanadi hamda tabiiy ilmiy psixologik tadqiqotda yagona hisoblanadi. Ikkinchi holatda modellar va obrazlar tiziinlari o'xshashligida tadqiqotchi funksiyalar, tashqi ko'rinishlarda va boshqalarda qandaydir umumiylikni tahlil qiladi. Bu metod ko‘p fanlarda tarqalgan, ayniqsa, solishtirma anatomiya, paleontologiya va boshqalarda ko'p uchratish mumkin. labiiyki, bizga boshqa odamning psixik reallik tizimini tushunish qiyin. Ammo har bir narsa xususiy reallikka ega, shuning uchun M.S.Rogovin va G.V.Zalevskiylami germenivtik metodlar qatoriga modellashtirish metodini kiritishga turtki bo'lgan funksional- strukturani modellashtirish va germenevtik metodlarning o'xshashligi bor. Sharhlash metodlari butun bir psixologik tadqiqotda muhim rol o'ynaydi. Bu metodlarning tadqiqotchi tomonidan egallanishi ilmiy dastuming muvaffaqiyatini bclgilab beradi. Psixoiogiyada sharhlash metodining ahamiyati V.A.Ganzen monografiyasida aniqroq ta'riflangan.
Psixologik empirik metodlarning yana bir tasnifini ko'rib chiqamiz.
Biz tadqiqotchining bilish faoliyati bilan bog'liq bo'lgan metodlami ikki asosga bo'lgan edik. Faollik - sustlik, mablag'laming borligi - muqobillik. Psixologik tadqiqotda obyekt faol bolishi mumkin, odam yoki hayvon haqida gap bo'lishidan qat’iy nazar, odam sinaluvchi sifatida tadqiqotchi kabi faoliyat subyekti bo'ladi. Empirik psixologik metodlarning tasnifida shu narsani hisobga olish kerak. Psixoiogiyada sinaluvchi xulq-atvorining tahlili va tushunilishi katta ahamiyatga ega. Tushunish jarayoni qaysidir ma’noda o'lchash jarayoniga qarama-qarshidir. O'lchashda tadqiqot natijalarini obyektlashtirishga harakat qilamiz, tushunishda esa aksincha, sinaluvchining xulq-atvorini xususiy ma’naviy o'lchamlarida qayta ishlanadi.
Barcha psixologik empirik metodlami ikki o'lchamli kenglikda joylashtirish qulay, ularning o'qlari psixologik tadqiqotning ikkita maxsus belgilarini bildiradi.
Birinchisi - sinaluvchi va tadqiqotchi o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning borligi yoki yo'qligi yoki bu munosabatlarning jadalligidir. U klinik eksperimentda eng katta va o'zini-o'zi kuzatishda eng kam hisoblanadi.
Ikkinchisi - muolajalarning obyektlashuvi va subyektlashuvidir. Bunda eng chetki variant sifatida test olish va boshqa odamning xulq-atvorini uning xatti-harakatini «sezish», empatiya nazarda tutiladi.
Tadqiqotchi ikkinchi holatda hech qanday narsa ishlatmaydi deb aytish mumkin emas: ular bor, lekin «ichki» - tadqiqotchining shaxsiy malakasi, individual xususiyatlari, sharhlash usullari va boshqalar. Tadqiqotchi o'lchamda ishlatadigan ashyolarni boshqacha ham atash mumkin.
Birinchisi koordinata o'qini tashkil qilib, «ikkita subyekt - bir subyekt» yoki «tashqi» dialog, yoki- «ichki» dialog.
Ikkinchisi «tashqi» ashyolar - «ichki» ashyolar, yoki «o'lchash sharhlari» o'qini keltirib chiqaradi. Bu o'qlar bilan tashkil qilingan.

7. 
   Eksperimentni o'tkazish bu eng asosiy jiddiy, javobgarlikni talab etadi. Kuzatuvchi ko‘nikma va malakalarga ega bo'lishi zarur. Eng zo‘r g'oyani ham kuzatuvchi malakasizligi tufayli buzib Yuborishi mumkin. Eksperiment jarayonida kuzatuvchi sinaluvchiga ta’sir jarayonini tashkillashtiradi. Qonun- qoidalar bilan tanishtiradi, kerak bo'lsa o'rgatish, tayyorlash ishlarini olib boradi va nihoyat kuzatuvchi eksperimentdan so‘ng sinaluvchi bilan so'rovnoma o'tkazadi (posteksperimental intervYu).
   

1. 
   eksperimentga tayyorgarlik. Kuzatuvchi eksperimentga xona va jihozlarni tayyorlaydi. Eng asosiy bosqich bu yo'riqnoma bilan tanishtirish. U qisqacha bo'lib, 11 so'zdan oshishi kerak emas;
   
2. 
   sinaluvchilarga yo'riqnoma va motivni yetkazish, yo'riqnoma o‘z ichiga motivni olishi kerak. Sinaluvchi eksperiment jarayonida qanday imkoniyatlarga ega bo'lishini bilishi kerak. Ko'pginahollarda sinaluvchilarga bunday sharoit odatiy bo'lmaganligi sababli ularda hayajon kuzatiladi. Ularning diqqati bo'linishi mumkin. Undan tashqari, yo‘riqnomani tez tushunib etish, kognitiv individual xususiyatlarga bog'liq. Shuning uchun sinaluvchi yo'riqnomani tushunganligini aniqlab olish juda muhim;
   

d) eksperiment boshida sinaluvchilarning qobiliyati, sinaluvchi sifatida ishtirok etish xohishiga qarab aniqlanadi. Uning sog'lig'i ham tekshiriladi. Eksperimentdan oldin uning oldida xatti-harakat faoliyat rejasi bo'lishi kerak. Odatda, eksperiment paytida yordamchi assistent ishtirok etadi. U yordamchi ishlami olib boradi. Ko'p hollarda assistant qaydnomani yozib boradi. Unda sinaluvchining javoblari yozib boriladi. Undan tashqari, u sinaluvchini umumiy kuzatib eksperiment jarayonida Yuzaga keladigan ishlami belgilab boradi. U apparaturalaming ishlab turishiga ham javobgar.

7. 
   Statistik metodlami qayta ishlash, ular bilan ishlash va natijalarning tahlili - keyingi bosqichdir. Odatda, metodlami qayta
   

ishlash eksperimentni rejalashtirish bosqichida yoki undan oldin boMib oMadi. Eksperimental faraz statistika ko'rinishida keladi.

1. 
   ikki va undan ortiq guruhlaming o‘xshashligi;
   
2. 
   mustaqil o‘zgaruvchilarning ta’siri;
   

4. 
   tobe va mustaqil o‘zgaruvchilaming statistic aloqasi;
   
5. 
   patent o‘zgaruvchilar tuzilishi. Ma’lumotlami matematik qayta ishlash uchun standart paket programma mavjud. Bizga
   

ma’lum va qulaylari: statistica, stadia, stadgrapnics, Sy Stat, SPSS, SAS, BMDP. Barcha paketlar quvidagi turlarga bolinadi:

1. 
   Maxsus paket.
   
2. 
   Umum foydalanish paketi.
   
3. 
   Umum foydalanish uchun toliq bolmagan paket.
   

Kuzatuvchilarga umumfoydalanish paketi maslahat beriladi.
Barcha programmalar hujjatlar bilan toMdiriladi. Eksperimentatorlaming aytishicha, eng yaxshi variant bu SPSS paketidir.
Mulohaza va natijalar tahlili kuzatuvni yakunlaydi. Eksperimental kuzatuvlarda faraz tasdiqlanadi yoki rad etiladi:
«Agar A unda D».
Kuzatuvchi o'z mulohazalarini bildiradi va nihoyat u o‘z xulosasini tahlil qiladi.
Bu kuzatuvning oxirgi bosqichi hisoblanadi; qoMyozma, risola, monografiya, ilmiy jurnal redaksiyasiga xat tayyorlanadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, eksperimental kuzatuv aniq chizma vositasida amalga oshiriladi. Uni oMkazishning asosiy bosqichi, muammoning tuzilishi va farazni oldinga surish, metodikaning tuzilishi, apparatura tanlash, sinaluvchilarni tanlash, o‘zgaruvchilami nazorat qilish rejasi, eksperiment oMkazish, natijalami qayta ishlash va tahlil qilish, ilmiy hisobotga tayyorgarlik. Shundan so‘ng kuzatuv yakun topgan hisoblanadi. Ilmiy faraz tasdiqlandimi yoki rad etildimi, natija jamoa fikriga tashlanadi.
Nazorat uchun savollar

1. 
   Psixologik metodlar haqida tushuncha?
   
2. 
   Eksperimental tadqiqotlarni samarali o’tkazish uchun nimalarga e’tibor qilish kerak?
   
3. 
   Eksperimental tadqiqotlar o’tkazish jarayonida qanday qoidalarga rioya qilish lozim?
   
4. 
   Psixologik metodlar ichida kontent -analiz metodining ahamiyatli tomoni nimaada?
   

Qo’shimcha adabiyotlar

1. 
   . G’oziev E.G’. Umumiy psixologiya. - T.: O’qituvchi, 2010.
   
2. 
   . G’oziev E.G’. Psixologiya. -T., O’zMU «Universitet», 2003.
   
3. 
   . Андреев О.А. Тренируем свое внимание /Серия «Психологический практикум».-
   

Ростов н/Д: «Феникс», 2004

4. 
   . Андреев О.А. Тренируем свою памятъ/ Серия «Психологический практикум».-
   

Ростов н/Д: «Феникс», 2004

5. 
   . Аткинсон Р. Человеческая памятъ и протсесс обучения. - М., 1980.
   
6. 
   . Галъперин П. Я., Кабилънитская С. Л. Эксперименталъное формирование
   

внимания. М.: Изд-во Моск. ун-та, 1999.

7. 
   . Ганзен В.А., Балин В.Д. Теория и методология психологического исследования:
   

Практическое руководство. СПб.: СПбГУ, 1991.

8. 
   . Дружинин В. Н. Структура и логика психологического исследова-ния. М.: ИП РАН,
   

1994.

9. 
   . Дуранов М.Е., Гостев А.Г. Исследователъский подход к профессионалъно-
   

педагогической деятелъности.- Челябинск: Челяб. гос. ун-т, 1996.- 72 с.

10. 
    . Забродин Ю.М. Психологический эксперимент: спетсифика, про-блеми,
    

перспективи развития//История становления и развития эксперименталъной психологии в России. М.: Наука, 1990.
6-mavzu Mavzu:Kuzatish metodi