Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Mən deyərəm ki: Uhud Döyüşü haqqında bu rəvayətin bəzi yerləri ilə uyğunlaşmayan başqa bəzi rəvayətlər də vardır. O yerlərdən biri budur: Bu rəvayətdə müşriklərin sayı beş min adam olaraq bildirilmişdir. Halbuki bu mövzudakı rəvayətlərin əksəriyyətində bu ədəd üç min adam olaraq yazılmışdır.

O yerlərdən bir başqas(n)ı da budur: Bu rəvayətdə Hz. Əlinin, Qureyş bayrağını daşıyan doqquz adamı öldürdüyü bildirilir. Bu məlumatı dəstəkləyən başqa rəvayətlər də vardır. İbni Əsir də, əl-Kamil adlı əsərində Əbu Rəfiyə söykən/dözərək bunu belə nəql edər. Lakin digər bəzi rəvayətlərdə söz mövzusu sancaktarların bəzilərini başqalarının öldürdüyü irəli sürülmüşdür. Ancaq döyüşün hekayəsi, köçürdüyümüz rəvayətin verdiyi məlumatı təsdiq edir.

O yerlərdən bir başqası da budur: Köçürdüyümüz rəvayətə görə Hind, Həmzəni öldürməsi qarşılığında Vəhşiyə mükafatlandırma sözü vermişdi. Lakin Əhli Sünnə qaynaqlı rəvayətlərə görə Vəhşiyə mükafatlandırma sözü verən adam, əfəndisi Cübeyr b. Mut'im'di. Cübeyr, Vəhşiyə, Hz. Həmzəni öldürdüyü təqdirdə azat etmə sözü vermişdi. Lakin Vəhşinin, Hz. Həmzənin ciyərini əfəndisi Cübeyrə deyil də Hində aparmış olması, yuxarıda köçürdüyümüz rəvayətdəki məlumatın doğruluğunu təsdiq edir.

O yerlərdən bir başqas(n)ı da budur: Köçürdüyümüz rəvayətdə Hz. Əli ilə Əbu Dücane xaricində bütün Müsəlmanların təxribat əsnasında Peyğəmbərimizin yanından ayrıldıqları bildirilmişdir. Bu mövzuda rəvayətlərin əksəriyyəti arasında görüş birliyi vardır. Lakin bəzi rəvayətlərdə, başqa bəzi səhabələrin də Peyğəmbərimizin yanında qaldıqları irəli sürülmüş, hətta bu ədəd otuz adama qədər çıxarılmışdır. Lakin bu rəvayətlərin verdikləri məlumatlar bir-biri ilə ziddiyyət təşkil etməkdədir. Əgər gerçəyi öyrənmək istəyirsənsə, Uhud Döyüşünün əslini və inkişaflarını açıqlığa qovuşduracaq ipuclarını yaxşıca araşdırmalısan. Çünki bu hekayələr və rəvayətlər bizə ulaşana qədər bir çox müvafiq və müxalif tutumlarla qarşılaşmış, bir çox işıqlıq və qaranlıq mühitlərdən keçmişdir.

O yerlərdən bir başqası da budur: Yuxarıdakı rəvayətdə, uca Allahın bir mələk göndərdiyi və o mələyin Hz. Həmzənin ciyərini al/götürüb apararaq yerinə qoyduğu bildirilmişdir. Bu məlumat rəvayətlərin bir çoxunda yoxdur. Lakin et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Əbu Şeybe, Əhməd və İbni Münzirin İbni Məsuda söykədikləri bir rəvayətdə İbni Məsud belə deyər: "Sonra Əbu Süfyan dedi ki: Müsəlmanlara müsle (orqan sahilmi) edildi, amma bu bizim irəli gələnlərimiz tərəfindən edilmədi. Mən belə bir işi nə əmr etdim, nə qadağan etdim. Bu iş nə xoşuma və nə ağırıma getdi. Mən kədərlənmədim də, sevinmədim də." İbni Məsud deyər ki: "Hz. Həmzəyə baxdıqlarında qarını deşilmişti. Hind ciyərini çıxarıb ağızına al/götürdü və tapdaladı, lakin onu uda bilmədi. Peyğəmbərimiz; 'Ondan bir şey yeddimi?' deyə soruşdu. Səhabələr; 'Xeyr' dedilər. Peyğəmbərimiz; 'Uca Allah, Həmzənin bədəninin hər hansı bir parçasını cəhənnəmə soxacaq deyildi.' dedi." (c. 2, s. 84)

Şiə ravilerin və başqalarının rəvayətlərinə görə, Peyğəmbərimiz (s. a. a) o gün alınından yaralandı, iki ön dişinin yanındakı bir dişi qırıldı. Muğirenin rəvayətinə görə ön dişləri də ağrıdı.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni İshak, ABŞ b. Hamid, İbni Ce-rir və İbni Münzirin, İbni Şihab, Məhəmməd b. Yəhya b. Hay-yan, Asam b. Əmr b. Katade, Husayn b. Əbdürrəhman b. Əmr b. Sad b. Muaza və başqalarından Uhud Döyüşü haqqında rəvayət etdikləri iştirak edər. Onların rəvayətlərində bu məlumatlar köçürülər:

"Bədir günü Qureyşlilər və ya onlardan o günün ağrısını dadanlar zərbə yeyib topluca Məkkəyə döndüklərində və Əbu Süfyan da ticarət karvanı ilə geri döndüyündə Abdullah b. Əbu Rəbiyə, İkrime b. Əbu Cahillik və Safvan b. Ümeyye, yanlarına Bədir Döyüşündə ataları, oğulları və qardaşları zərbə al/götürmüş olan digər bəzi Qureyşliləri də al/götürərək Əbu Süfyana getdilər. Əbu Süfyan və söz mövzusu karvanda ticarət malı olanlarla danışıb belə dedilər: 'Ey Kureyişliler! Məhəmməd, ən yaxşılarınızı öldürərək sizi tək buraxdı. Ona döyüş açmaq üçün əlinizdəki malla bizə köməkçi olun ki, zərbə yeyənlərimizin qisasını ondan al/götürək.' Onlar da istənəni etdilər. Bunun üzərinə Qureyşlilər Peyğəmbərimizlə döyüşmək üzrə toplandılar. Yaşlıları və gəncləri ilə səfərə çıxışlar. Qadınlarını da yanlarına al/götürdülər ki, namuslarını buraxıb da döyüşdən qaça bilməsinlər. Əbu Süfyanın əmrində yola çıxdılar. Gedişləri sonunda Sebha səhra/çölündəki bir dağın ətəyində, vadinin Mədinə tərəfindəki ağızı üzərindəki bir su kanalındakı iki bulağın yanında yerləşdilər."

"Peyğəmbərimiz və Müsəlmanlar, müşriklərin Mədinə yaxınlarında yerləşdiklərini eşitdiklərində Rəsulullah (s. a. a) dedi ki: 'Yuxumda boğazlanılan bir inək və qılıncımın ağızında qırıqlar gördüm. Yenə gördüm ki, əllərimi möhkəm bir zirehin içinə qoydum. Bu möhkəm zirehi Mədinə olaraq şərh etdim. Əgər istəsəniz, Mədinədə qalar və onları yerləşdikləri yerdə buraxarsınız. Əgər orada qalsalar, ora özləri üçün pis bir qalma yeri olar. Əgər üzərimizə gəlib şəhərimizə girsələr, burada onlarla döyüşərik.'

"Qureyşlilər Uhuddakı evlərinə bir çərşənbə günü endilər. O gün, cümə axşamı günü və cümə günü orada qaldılar. Peyğəmbərimiz cümə namazından sonra yola çıxaraq Uhud dağının bir keçidinə vardı. Hicrətin 3. ilinin Şevval ayının yarısına rast gələn şənbə günü iki tərəf döyüşə alovlandı."

"Abdullah b. Übeyyin fikiri Peyğəmbərimizin görüşünün eynisi idi. O Qureyşlilər üzərinə gedilməməsi fikirini daşıyırdı. Peyğəmbərimiz Mədinədən çıxmaq istəmirdi. Lakin Uhud Döyüşündə Allahın özlərinə şəhidlik lütf etdiyi kəslər ilə Bədir Döyüşünə qatıla bilməmiş kəslərdən ibarət olan/yaranan bir qrup Müsəlman Peyğəmbərimizə; 'Ya Resulal-lah! Bizi düşmənimizə qarşı çıxar, bizi özlərindən qorxmuş və zəifliyə düşmüş görməsinlər.' dedilər. Abdullah b. Übey isə belə dedi: 'Ya Rəsulullah! Mədinədə qal, qarşılarına çıxma. Vallah indiyə qədər buradan ayrılaraq üzərinə getdiyimiz bütün düşmənlərimizdən hamı/həmişə zərbə yedik. Buna qarşılıq üzərimizə gələn bütün düşmənlərimiz bizdən zərbə yeddilər. Ya Rəsulullah! Burax onları. Əgər olduqları yerdə qalsalar, bu onlar hesabına pis olar. Əgər şəhərimizə girsələr, qadınlar, uşaqlar və kişilər onlarla yüksək yerlərdən daşlarla döyüşərlər. Əgər geri dönsələr, xəyal qırxılığına uğramış olaraq, gəldikləri kimi dönərlər.'

"Qureyşlilər ilə qarşılaşmaq üçün can təyin edillər isə, davamlı şəkildə Peyğəmbərimizə israr edirdilər. Sonunda Peyğəmbərimiz evinə gedərək döyüş paltarını geydi. Bu, cümə günü namazı etdikdən sonra olmuş idi. Döyüş paltarını geydikdən sonra Müsəlmanların qarşısına çıxdı. Müsəlmanlar, Rəsulullahı xoşlanmadığı bir qərarı almağa məcbur etdikləri üçün peşman olmuşlar idi. 'Bunu etməməliydik' deyə deyilərək 'Ya Re-sulallah! Əgər istəyirsənsə, burada qal.' dedilər. Buna qarşılıq Peyğəmbərimiz; 'Bir peyğəmbər döyüş paltarını geyincə döyüşmədikcə onu çıxarması yaraşıq al/götürməz.' dedi."

"Peyğəmbərimiz (s. a. a) min səhabədən ibarət olan/yaranan bir ordunun başında səfərə çıxdı. Ordu Mədinə ilə Uhud arasında Şavt deyilən yerə çatdığında Abdullah b. Übey ordunun üçdə biriylə birlikdə Müsəlmanlardan ayrılaraq geri döndü. Peyğəmbərimiz geriyə qalan səhabələrin başında yoluna davam edərək Hərisə Oğullarına aid daşlıq bir yerə vardı. O sırada quyruğunu yelləyən bir atın quyruq tükləri, sahibinin örtüklü qılıncına dəyərək onu qınından çıxardı. Falihayrı, yaxşıya yormağı sevən Peyğəmbərimiz (s. a. a), qılıncın sahibinə; 'Qılıncını qınına soxma. Bu gün qılıncların çəkiləcəyini görürəm.' dedi. Arxasından yoluna davam edərək Uhud dağındakı bir keçidə endi. Qonaq qalma yeri olaraq seçdiyi bu keçid, vadi döşəməsindən dağın təpəsinə qədər uzanırdı. Ordusunun və qərargahının arxasını Uhud dağına verərək yeddi yüz/üz adamdan ibarət olan/yaranan əsgərlərini döyüş nizamına soxdu."

"Peyğəmbərimiz Abdullah b. Cübeyri əlli adamdan ibarət olan/yaranan bir oxçu birliyinin başına keçirdi və ona belə dedi: 'Oxlarınla düşməni dağdan uzaq tut. Arxamızdan hücum etməsinlər. Vəziyyət əleyhimizdə də olsa, lehimizdə də olsa, sən yerindən tərpənmə. Əgər hücuma uğrasaq, bu qətiliklə sənin mevzilendiğin tərəfdən olar.' Peyğəmbərimiz o gün iki qat zirehə bürünmüşdü." (c. 2, s. 68)

Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində iştirak etdiyinə görə, İbni Cəririn Süddidən rəvayət etdiyi bir hədisdə belə deyilir: "Peyğəmbərimiz min şəxsiyyət bir-birliyin başında Uhuda doğru səfərə çıxdı. Əsgərlərinə, səbr etmələri şərti ilə zəfər vəd etdi. Yolda Abdullah b. Übey üç yüz/üz adam ilə geri döndü. Əbu Cabir Seləmi onları geri çağırmaq üzrə arxalarından getdi. Lakin onu boşuna yordular və özünə; 'Biz döyüşməyi bilmirik. Əgər sözümüzü dinlərsənsə, sən də bizimlə birlikdə geri dönərsən.' dedilər."

Süddi davamla demişdir ki: "Hanı sizdən iki qrup qorxub həll edilməyə üz tutmuşdu." ayəsində Sələmə Oğulları ilə Hərisə Oğulları nəzərdə tutulmuşdur. Abdullah b. Übey geri dönüncə onlar da geri dönməyə cəhd etdilər. Lakin Allah onları qorudu. Peyğəmbərimizin yanında yeddi yüz/üz adam qaldı." (c. 2, s. 69)