Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

3- Mədəni Millətlərdə Miras

Romalıların bir xüsusiyyətləri ailəyə müstəqillik tanımaları idi. Bu müstəqillik ailəni cəmiyyətin ümumisindən ayırır, fərdlərinə bağlı ictimai haqqların çoxunda onu hökumətin nüfuzundan qoruyurdu. Beləcə ailə əmrlər, qadağan edər, cəzalar və siyasət kimi sahələrdə müstəqil yaşayırdı. Ailə rəisinə bərabər/yoldaşdan, uşaqlardan və kölələrdən ibarət olan/yaranan ev xalqı tapınardı. Ev xalqı içində tək mülk sahibi oydu. O sağ olduqca ondan başqa heç bir ailə fərdi mülk sahibi ola bilməzdi. O ailə fərdlərinin vəlisi, həyatlarının təşkil edicisi idi. Onlara bağlı iradəsi mütləq mənada etibarlı idi. O da atası olan köhnə bir ailə rəisinə tapınardı.

Əgər varisi ailə olan bir mal əldə edilsə, məsələn ailə rəisinin icazəs(n)i ilə çöldə mal qazanan oğullardan biri ölsə və ya ailə rəisinin icazəs(n)i ilə evlənən qızlardan və ya qohumlardan biri ölər də başlıq olaraq geriyə mal buraxsa, bu miras ailəyə qalar və bu mirasın maliki ailə rəisi olardı. Çünki bu vəziyyət onun ailə rəisliyinin, ailə və ev xalqına istiqamətli mütləq mülkiyyətinin gərəyi sayılırdı.

Ailə rəisi ölüncə, oğullarından və ya qardaşlarından biri ona varis olardı. Bunun üçün yeni ailə rəisinin bu vəzifəyə layiq olması və ölən rəisin oğulları tərəfindən varisliyinin tanınması lazım idi. Əgər oğullar ailədən ayrılaraq yeni bir ailə qursalar, qurduqları ailənin rəisi olardılar. Əgər köhnə ailələrində qalsalar yeni ailə rəisi ilə (məsələn qardaşlarından biri ilə) aralarındakı münasibətləri, ataları ilə aralarındakı köhnə münasibətləri kimi olardı. Yəni yeni ailə rəisinin rəhbərliyi, mütləq vəliliyi altına girərdilər.

Romalı ailə rəislərinə ögey oğulları da varis ola bilərdi. Çünki ca-hiliye dövrü Ərəblərində olduğu kimi Romalılar arasında da övladlığa götürmə ənənəs(n)i etibarlı idi.

Qadınlara yəni bərabər/yoldaşlara, qızlara və analara gəlincə onlar varis ola bilməzdilər. Səbəb, onların evlənərək başqa bir ailəyə getmələri ilə ailə malının çölə getməməsi idi. Romalılar sərvətin bir ailədən başqa bir ailəyə keçməsini caiz görmürdülər. Araşdırmaçılardan biri bu faktı təyin etdikdən sonra "Romalılar fərdi mülkiyyəti deyil, sosialist mülkiyyəti mənimsəyirdilər." deyir. Qənaətimə görə bu mülkiyyət tərzinin qaynağı sosialist mülkiyyətdən fərqli bir şeydir. Çünki primitiv cəmiyyətlərdə ən köhnə çağlardan bəri sahibi olduqları meralara və məhsuldar torpaqlara başqa cəmiyyətlərin ortaq olmalarına qarşı çıxarlar, söz mövzusu ərazilərini qoruyardılar. Bu uğurda döyüşərlər, közülüklərinə başqalarını soxmazdılar. Bu mülkiyyət bir növ ictimai mülkiyyət idi. Söz mövzusu mülkün sahibi cəmiyyətin fərdləri deyil, cəmiyyətin özü idi. Bununla birlikdə bu mülkiyyət tərzi cəmiyyətdəki hər fərdin bu cəmiyyət mülkünün bir hissəsinə xüsusi olaraq sahib olmasına maneə sayılmırdı.

Bu mülkiyyət formas(n)ı sağlam bir etibarlılığa söykən/dözür. Lakin primitiv cəmiyyətlər onu balanslı və fayda təmin edici şəkildə istifadə edə bilmədilər. İslam bu mülkiyyət anlayışını daha əvvəl ifadə edildiyi kimi möhtərəm saydı. Uca Allah, "O yer üzündəki varlıqların bütününü sizin üçün yaratdı." (Bəqərə, 29) buyurur. Buna görə Müsəlmanlardan və tərəfi altında olan müsəlman olmayanlardan ibarət olan/yaranan insan cəmiyyəti bu mənada yer üzünün sərvətinin malikidir. Bundan ötəri İslam, kafirin Müsəlmana varis olmasını caiz görməz.

Bu dünyagörüşünün izlərini və nümunələrini günümüzün bəzi millətlərində görə bilərik. Bu millətlər torpaqlarının və qeyri daşınanlarının xaricilərin əlinə keçməsini və onların bunlara malik olmasını caiz görməzlər.

Köhnə Romalılarda ailə müstəqil və özünə kafi bir-birim qəbul edildiyi üçün müstəqil cəmiyyətlərdə və ölkələrdə etibarlı olan bu köhnə ənənə onlarda da etibarlı olmuşdur. Roma ailələrində bu ənənənin yaxınlarla evlənməyi qadağan edən ənənələ birlikdə tətbiq olunmasının nəticəsində iki qohumluq növü ortaya çıxdı. Biri qan ortaqlığına söykən/dözən təbii qohumluq idi. Bu qohumluğun tələb etdiyi nəticə, yaxınlar arasında evliliyin qadağan və yaxınların xaricində qalanlar arasında sərbəst olması idi. İkinci növ qohumluq rəsmi və qanuni qohumluq idi. Bu qohumluğun tələb etdiyi nəticə, varis olub olmama, aliment, vəlilik vs. şeylər idi. Oğlanlar ailə rəisinə və bir-birlərinə nisbətlə həm təbii həm də rəsmi qohumluğa sahib idilər. Bütün qadınlar isə yalnız təbii qohumluğa sahib idilər, qanuni qohumluğa sahib deyillər idi. Bunun nəticəs(n)i olaraq qadın nə atasının nə oğulunun nə qardaşının nə bərabər/yoldaşının və nə başqasının varisi ola bilirdi. Köhnə Romalıların ənənəs(n)i bu idi.

Köhnə Yunanlılardakı ailə quruluşunun vəziyyəti, təxminən olaraq köhnə Romalılardakı kimi idi. Köhnə Yunanlılarda ən böyük kişi övlad mirasın bütününü al/götürərdi. Qadınlar bərabər/yoldaş, qız və bacı olaraq mirasdan məhrum tutulardı. Kiçik kişi övladları ilə digər kiçiklər mirasdan pay al/götürə bilməzdilər. Lakin köhnə Yunanlılar eynilə Romalılar kimi kiçik yaşdakı kişi övladlarına, sevdikləri bərabər/yoldaşları ilə qızlarına və bacılarına miraslarından pay ayıra bilmək üçün hiyləli yollara baş vurarlar, onları miraslarından az ya da çox faydalandıra bilmək üçün vəsiyyət və bənzəri düsturları istifadə edərdilər. Vəsiyyət mövzusunu irəlidə ələ alacağıq.

Hindlilərə, Misirlilərə və Çinlilərə gəlincə, qadınları qeydsiz şərtsiz şəkildə mirasdan məhrum tutmalarına, kiçik yaşdakı oğlanlarının miras xarici tutulmalarına və ya vəlilik və qarovul altında tutulmalarına bağlı ənənə təxminən olaraq köhnə Yunanlılar ilə Romalılarda olduğu kimi idi.

Köhnə İranlılara (Farslara) gəlincə, onlar daha əvvəl ifadə edildiyi üzrə yaxınlar arasında evliliyi, çox bərabər/yoldaşlılığı və övladlığa götürməyi caiz görürdülər. Bəzən kişinin ən/en sevdiyi bərabər/yoldaş, kişi övlad yerinə keçər və bir kişi övladlıq kimi ərin mirasını al/götürərdi. Belə bir vəziyyətdə belə bir bərabər/yoldaş, ərin digər bərabər/yoldaşlarını miras xarici buraxardı. Ailənin malı çölə getməsin deyə evli qız, atasından miras al/götürə bilməzdi. Evlənməmiş qızlar isə, oğulların yarısı qədər miras payı al/götürərdilər. Yaşca kiçik bərabər/yoldaşlar ilə evli qızlar mirasdan məhrum tutularkən böyük yaşda olan bərabər/yoldaş, kişi övlad, övladlıq və evlənməmiş qız uşağı mirasdan pay alardı.

Ərəblərdə isə, qadınlar və kiçik yaşdakı kişi övladlar qətiliklə miras xarici tutulardı. Ata minməyi bacaran, tayfa və ailə müdafiə etməsində vəzifə edə bilən yetkin kişi övladlar varis olardılar. Yoxsa miras uzaq qohumlara keçərdi.

İşdə miras ayələri endiyində dünyanın vəziyyəti bu idi. Bu vəziyyət müxtəlif millətlərin adətlərini, ənənələrini ələ alan tarix kitabları ilə səyahət və hüquq əsərlərində izah edilir. Daha geniş məlumat əldə etmək istəyənlər bu qaynaqlara müraciət edə bilərlər.

Yuxarıdan bəri izah edilənlərin xülasəs(n)i budur: Ogünkü dünyanın məskun ənənəsinə görə qadınlar bərabər/yoldaş, ana, qız övlad və bacı sifəti ilə miras xarici tutulmuşdu. Qadınlar ancaq başqa dəyişik sifətlərlə varis ola bilirdilər. Kiçik yaşdakı oğlanlar ilə yetimlər də ancaq bəzi vəziyyətlərdə və bir vəlinin davamlı qarovulu altında tutulmaq qeydi ilə varis ola bilərdilər.

4- Bu Mühitdə İslam Nə Etdi?

Dəfələrlə təkrarladığımız kimi İslam qanunlarda və hökmlərdə haqqın təməlini fitrətə söykəyər. Allahın yaradışını heç kim dəyişdirə bilməz. İslam varis olmağı fitrət və dəyişməz xilqət olan qohumluq əsasına söykədi. Övladlıqlara varis olma haqqı tanımadı. Bu mövzuda uca Allah belə buyurur: "Allah övladlıqlarınızı öz oğullarınız kimi saymanızı qanuni etmədi. Bunlar sizin dillərinizə doladığınız boş sözlərdir. Allah gerçəyi söyləyər və O doğru yola çatdırar. Övladlıqları öz atalarına nisbət edərək çağırın. Bu Allah qatında ən doğru olanıdır. Əgər atalarının kim olduğunu bilmirsinizsə, onlar sizin din qardaşlarınız və dostlarınızdır." (Əhzab, 4-5)

İslam bunun arxasından vəsiyyəti miras əhatəs(n)i xaricinə çıxararaq mal al/götürüb verməyə səbəb olan müstəqil və ayrı bir hökm olaraq elan etdi. Hərçənd xalq arasında vəsiyyət yolu ilə əldə edilən mal miras olaraq adlandırılır. Bu tətbiq yalnız bir adlandırma fərqliliyindən ibarət deyil. Çünki miras ilə vəsiyyətin hər birinin ayrı bir meyarı, müstəqil bir fitri dayağı vardır. Mirasın meyarı qohumluqdur. Ölən kimsənin iradəsinin bunda heç bir rolu yoxdur. Vəsiyyətin dayağı isə, ölünün həyatdaykən sahibi olduğu mal üzərində öldükdən sonra (vəsiyyət etdiyi anda deyə bilərik) iradəsinin etibarlı olması və bu seçimin etibarlı sayılmasıdır. Vəsiyyəti miras əhatəs(n)i içinə al/götürmək, yalnız bir adlandırmadan ibarət qalar, təməl hökmdə dəyişikliyə gətirib çıxarmaz.

İnsanların, məsələn köhnə Romalıların miras adını verdikləri tətbiqə gəlincə, bu adlandırma miras ənənəsini qohumluqdan və ya ölünün iradəsindən birinə söykəmirdi. Əslində onlar mirasda iradə seçimini etibarlı sayırdılar. Yəni miras mövzusu malın ol/tapıldığı ailədə, o ailənin rəisinin əlində qalması və ya ailə rəisinin ölümündən sonra malının sevdiyi kimsəyə keçməsi yolundakı iradəsinə uyğun gəlilirdi. Bu iki qəşəngdən hansı reallaşsa reallaşsın miras, iradənin etibarlı sayılması əsasına söykən/dözmüş olurdu. Əgər qohumluğa və qan bağı ortaqlığına söykənilsəydi bir çox miras xarici buraxılanlar varis olarkən varis sayılanların bir çoxu mirasdan məhrum qalardı.

Bu iki meyarı bir-birindən ayırdıqdan sonra İslam mirasa yönəldi və bu mövzuda bu iki ana təməli ölçü olaraq al/götürdü:

Bu iki təməldən biri qohumluq təməlidir. Bu təməl insanın qohumları ilə arasında ortaq olan ünsürdür. Bu ünsür baxımından qadın-kişi arasında, kiçik-böyük arasında fərq yoxdur. Hətta ana rəhmindəki doğul-mamış uşaqlar belə bu ünsür baxımından digər qohumlar ilə eynidir. Tək bu ünsürün təsirləri fərqlidir. Bu fərqli təsir üzündən kimi qohum önə çıxarkən kimi qohum arxa planda qalar. Kimi qohum başqa bir qohumu miras xarici buraxar. Buna ölüyə yaxın və ya uzaq olma səbəbindən qohumluğun güclü ya da zəif olması gətirib çıxarar. Vasitəsilərin az ya da çox mövcudluqları ilə yox olmaları da bu mövzuda bir başqa səbəbdir. Ölünün oğulu, qardaşı və əmisi kimi. Bu ana dayaq varis olmağı həkk etmənin təməl səbəbidir. Tək qohumların ön dərəcədə və sonrakı dərəcədə iştirak edən seqmentlərini göz qarşısında saxlamaq lazımdır.

İslamın mirasdakı ikinci təməl qanunu, kişi və qadın fərqliliyidir. Bu fərqlilik bu növlərdən birinin ağılla, o birisinin duyğularla bəzənmiş olmalarının doğurduğu strukturca fərqlilikdən qaynaqlanar. Kişi, təbiəti lazımınca düşüncə və ağıl qabiliyyəti ağırlıq təşkil edən bir insankən qadın həyəcan və incə duyğulara məzhərdir. Bu təməl qanun qadın ilə kişinin həyatlarında aşkar bir təsirə malikdir. Onların mallarını idarə etmələrində, onun ehtiyaclar üçün istifadə edilməsində bu təsirin ağırlığı görülər. Bu təməl qanun qadın ilə kişinin miras paylarının fərqli olmasını tələb edir. Kişi övlad ilə qız övlad, qardaş ilə bacı kimi eyni dərəcədə qohumlar olsalar da/də/dahi bu fərqlilik etibarlıdır. İrəlidə bu mövzunu detallarıyla izah edəcəyik.

Birinci qanun, qohum seqmentlərinin dərəcələrini təyin edər. Bunun üçün ölüyə yaxınlıq və uzaqlıq faktoru ölçü olaraq alınar. Yaxınlığı və uzaqlığı təyin edərkən vasitəsilərin yoxluğuna, varsa azlığına və çoxluğuna baxılar. Buna görə ilk dərəcədən miras alan/sahə qohum təbəqəsi, ölünün vasitəsisiz yaxınlarıdır. Ölünün oğulu, qızı, atası, anası kimi. İkinci dərəcədən miras alan/sahə qohum təbəqəsi, qardaş, bacı, baba və nənədir. Bu təbəqə ilə ölü arasında əlaqə quran bir vasitəs(n)i vardır ki, o da ya ana ya ata və ya hər ikisidir. Üçüncü dərəcədən miras alan/sahə təbəqə, əmi, xala, dayı və bibi/hələdir. Bu təbəqəni ölüyə iki vasitəs(n)i bağlar. Bunlar ölünün anası, atası ilə babası və nənəsidir. Qısacası miras dərəcələrində ölçü bu şəkildədir. Bu ölçüyə görə hər təbəqədəki övladlar atalarının yerini məbləğlər və bir sonrakı təbəqənin miras al/götürməsinə mane olarlar. Qarı/qazancı/arvad ilə ərin qanları evlilik yolu ilə bir-birinə qarışdığı üçün hər təbəqə ilə birlikdə varis sayılmışlar. Heç bir təbəqə onları miras xarici buraxmadığı kimi onlar da heç bir təbəqəni miras xarici buraxmaz.

Sonra İslam ikinci qanundan, yəni qadın ilə kişinin fərqliliyi qanunsandan kişinin miras payının qadınınkının iki bərk/qatı olması nəticəsini çıxarmışdır. Tək ana ilə, ana yoluyla əlaqə qurulan kelale bu qaydanın xaricindədir.

İslamda təyin olunan miras hərçənd fərqlilik göstərər, amma altı şəkildə təyin olunar ki, bunlar yarım, üçdə iki, üçdə bir, dörddə bir, altıda bir və səkkizdə birdir. Eyni şəkildə varislərdən birinin əlinə keçən miras da elədir. Hərçənd bu varisin payı da qalanın özünə verilməsi və ya payının qırpılması surətiylə əksəriyyətlə fərqlilik göstərər. Ata, ana və ana yolu ilə əlaqəli kelale də belədir. Hərçənd bunların payları da kişiyə qadının iki misli qədər pay verilməsi qaydasına görə sapma göstərər. Buna görə miras mövzusunda ümumi və əhatəli bir araşdırma etmək çətindir. Tək bütün nümunələrdə kategorik olaraq əvvəlki təbəqənin (ölünün) arxadakı təbəqəni öz yerinə buraxması, bərabər/yoldaşlardan biri digərini yerinə keçirdiyi kimi doğuran qurşaq olan analar və atalar yerlərinə də doğan qurşaq olan övladları keçirməsi deməkdir. Hər iki seqmentin, yəni bərabər/yoldaşlar ilə övladların İslamdakı miras payları isə kişinin payının qadınınkının iki bərk/qatı olması qanununa görə təyin olunar.

Bu ümumi baxışdan bu nəticəyə çatırıq: İslam, dünyadakı mövcud sərvətin üçdə bir və üçdə ikiyə bölünməsini nəzərdə tutar. Sərvətin üçdə biri qadınlara, üçdə ikisi isə kişilər üçündür. Bu bölüşəm, mülkiyyət baxımından belədir. Lakin bu görüş sərvətin ehtiyaclar üçün istifadə edilməsi sahəsində etibarlı deyil. Çünki İslam qadının dolanışığını möhkəmə vəzifəsini kişinin çiyinlərinə yüklər və bu vəzifənin ədalətli bir şəkildə yerinə yetirilməsini əmr edər. Bu əmr xərcləmələrdə kişi ilə qadın arasında bərabərliyi tələb edir. Bunun yanında qadına sahib olduğu mal mövzusunda iradə müstəqilliyi tanıyar. Kişi, qadının malını istədiyi şəkildə istifadə etməsinə qarışa bilməz. Bu üç qanundan bu nəticə çıxar: Dünya sərvətinin üçdə ikisinə qadın qənaət edər. (Üçdə biri öz malı və digər üçdə biri isə kişinin üçdə ikilik payının yarısıdır.) Buna qarşılıq dünya malının yalnız üçdə biri kişinin qənaəti altındadır.