Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Onlarla yaxşı dolanın. Əgər onlardan xoşlanmırsınızsa, (bilin ki) bir şeydən xoşlanmağa bilərsiniz də, Allah onda bir çox xeyr qoymuş ola bilər."

Ayənin orijinalında keçən "bilinən" deyimi cəmiyyətdə yaşayan insanların bildikləri, yadırğamadıqları, xəbərsiz olmadıqları tərz deməkdir. Dolanma əmrinin maruf=iyilik deyimi ilə qeydlənmiş olması bunun, qadınlarla dolanmanın bu əmrə həmsöhbət olanların bildikləri bir tərzdə dolanma mənasında olduğunu ifadə etmək üçündür.

Kişilərin bildikləri və aralarında tanışları yaxşı dolanma budur: Hər biri cəmiyyətə iştirak edən bir təməl parçadır. Bu parça, növ arasında ümumi həmrəyliyi təmin etmək məqsədiylə qurulan insan cəmiyyətinin meydana gəlməsində digər parçalarla bərabər mövqedədir. Bu müddətdə hər kəsin üzərində öhdəçilik vardır. Hər kəs əlindən gələn səyi göstərərək cəmiyyətin ehtiyac duyduğu sahələrdə işləməli/çalışmalıdır. Əldə etdiyi şeyin lazımlı olan miqdarını özü üçün ayırmalı və sahib olduğu çoxluqları cəmiyyətə verməli və möhtac olduğu şeyləri ondan al/götürməlidir. Elə isə əgər cəmiyyətin hər hansı bir parçasına bunun xaricində bir tutum geyinilsə, -ki bu ancaq o parçanın müstəqilliyi ortadan qaldırılaraq nəşr/təzyiq altına alınmasıyla olar- o zaman bu parça, özündən faydalanılan lakin qarşılığında özünün heç bir fayda təmin etmədiyi asılı bir ünsür halına gəlir ki bu bir istisna olar.

Halbuki uca Allah, qadın-kişi bütün insanların eyni insan kökünün budaqları, eyni bəşəri təbiətin elementləri olduğunu açıqlamışdır. Cəmiyyət; meydana gəlməs(n)i baxımından buna olduğu kimi, eyni və bərabər şəkildə o birisinə də möhtacdır. Necə ki uca Allah "Hamınız bir-birinizdənsiniz." (Nisa, 25) buyurur. Bu vəziyyət hər iki cinsin fərqli xüsusiyyətlərə sahib olması ilə ziddiyyət təşkil etməz. Məsələn, kişilər ümumiyyətlə şiddət və güc xüsusiyyətinə sahibkən, qadınlar təbii olaraq incəlik və romantiklik xüsusiyyətlərinə sahibdirlər. Çünki insan təbiəti gərək təbii, gərəksə ictimai həyatında həm şiddətin və gücün ortaya çıxmasına, həm də sevginin və mərhəmətin məşhurluğuna möhtacdır. Hər iki növ xüsusiyyət, insan cəmiyyətində ümumi çəkiliş və itələnəm əməliyyatının məzhərləridir.

Bu səbəbdən cəmiyyətdə hər iki zümrə ağırlıq və təsir baxımından tarazlıqdadır. Necə ki kişi zümrəsinin fərdləri bu meydana gəlmiş quruluş içində ağırlıq və təsir baxımından bərabərdirlər; halbuki güclülük-zəiflik, müdriklik-cahillik, ağıllılıq-axmaqlıq, kiçiklik-böyüklük, idarə edənlik-idarə olunanlıq, xidmət edilənlik-xidmət edənlik, şərəflilik-şərəfsizlik kimi təbii və ictimai xüsusiyyətlərdə bir-birlərindən fərqlidirlər.

İşdə bu hökm, heç çaşmadan fitrət ənənəs(n)i üzrə hərəkət edən balanslı cəmiyyətin anlayışından qaynaqlanan hökmdür. İslam da cəmiyyətin belini istiqamətləndirmiş, donqarını xərcmişdir. Bu səbəbdən İslam cəmiyyətində yaxşı dolanma barəsində bərabərlilik hökmünün etibarlılığı qaçınılmazdır. Bizim ictimai azadlıq, qadınlar eynilə kişilər kimi azaddırlar dediyimiz, işdə budur. Bunun mahiyyəti budur: İnsan, insan olması hasebi ilə düşüncə və iradə sahibidir. Müstəqil iradəsi ilə özünə faydalı olanı, zərərli olana seçim edə bilmə haqqına malikdir. Sonra topluma girincə də -cəmiyyətin xoşbəxtliyi ilə zidd düşmədiyi müddətcə- sərbəst şəkildə istədiyi seçimləri edə bilər. Bunun üçün nə bir maneə törətməyə uğrayar, nə də iradəsi xaricində başqalarına asılı olar.

Bu vəziyyət, daha əvvəl ifadə edildiyi kimi, zümrələrdən birinin və ya bir zümrənin bəzi fərdlərinin bəzi imtiyazlara sahib olmaları və ya bəzi im-tiyazlardan məhrum olmaları ilə ziddiyyət təşkil etməz. Məsələn İslama görə mühakimə, hökumət etmə, cihad və qadınların dolanışığını boynuna götürmə kimi vəzifələrin kişilərə məxsus olmaları və yenə buluğa çatmamış uşaqların etiraflarının etibarsızlığı, alış-vermə müqavilələrinin etibarsızlığı və heç bir öhdəçiliklə həmsöhbət sayılmamaları kimi... Bunların hamısı cəmiyyətdə fərqli ağırlığı olan zümrələrin və fərdlərin bu fərqliliklərinə bağlı olaraq həmsöhbət olduqları xüsusi hökmlərdir. Amma bunun əvvəlində hamısı insan olma baxımından cəmiyyətdə bərabər ağırlığa sahibdirlər. Bu bərabər ağırlığın təməl dayağı hər kəsin düşüncə və iradə sahibi olmasıdır.

Bu fərqli xüsusiyyətlərin varlığı sırf İslam şəriətinə məxsus deyil. Bu fərqli xüsusiyyətlərə bütün mədəni qanunlarda, bütün ictimai ənənələrdə, hətta primitiv cəmiyyətlərin ənənələrində az ya da çox rast gəlinər. Tək fərqli olarlar. Bütün bu xüsusiyyətləri bir yerdə ifadə edən söz, izah edildiyi üzrə "Onlarla yaxşı dolanın" ayəsidir.

"Əgər onlardan xoşlanmırsınızsa (bilin ki,) bir şeydən xoşlanmağa bilərsiniz də, Allah onda bir çox xeyr qoymuş ola bilər." Bu ayə, bilinən bir şeyi şübhəli və olabiləcək bir şey şəklində izah etmə üsuluna nümunə meydana gətirər. Bu üslub, həmsöhbətin fanatizm duyğusunu oyandırmaqdan qaçınmaq üçün istifadə edilər. Bu ayədə olduğu kimi: "Müşriklərə 'Göylərdən enən və yerdən çıxan ruziləri sizə təqdim edən kimdir?' deyə soruş. Sonra da ki, 'Allah təqdim edir. Elə isə biz və ya siz, ikimizdən biri doğru yol üzərində və ya açıq bir pozğunluq içindədir.' Də ki: 'Nə bizim cinayətlər/günahlarımız sizə soruşulacaq və nə sizin etdikləriniz bizə soruşulacaq." (Səba, 24-25)

O günlərdə, yəni Quranın endiyi dövrdə cəmiyyət, qadını gerçək yerinə qoymur, onun qatqı sahibi bir təməl parça olaraq cəmiyyətə gir-mesini istəmirdi. Hətta o günün suveren cəmiyyətləri qadın mövzusunda ikiyə ayrılırdılar. Qadını ya cəmiyyət xarici, varlığından yaralanılacaq, qəza və parazit bir varlıq qəbul edirdilər və ya onu uşaqlar və dəlilər kimi insanlıq xüsusiyyətləri baxımından əskik bir varlıq sayırdılar. Üstəlik bu əskik varlıq heç bir zaman insanlıq səviyyəsinə çıkamayaca-ğı üçün davamlı asılılıq və suverenlik altında yaşamalı idi. Uca Allahın "əgər onlardan xoşlanmırsınızsa" deyə buyuraraq xoşlanma-mayı onları evləndirməklə deyil də birbaşa özləri ilə irti-batlandırması, o günün cəmiyyətindəki bu anlayışa işarə etmək üçün ola bilər.

"Əgər bir bərabər/yoldaşınızı buraxıb yerinə başqa bir bərabər/yoldaş al/götürmək istəsəniz..." Ayənin orijinalında keçən "istibdal" sözü, sözün "istif'al" qəlibinə uyğunlaşdırılmış şəkli və "əvəz istəmək" deməkdir. Ayə içindəki mənas(n)ı "bir bərabər/yoldaşı başqa bir bərabər/yoldaşın yerinə qoymaq" ola bilər. Ya da kompensasiya [sözə müsbət bir məna yükləmək] qabilindən əvəzi olsun deyə bir qadının yerinə başqa bir qadını qoymaq kimi bir mənanı verir. Buna görə həm "eredtum=isterseniz" deyilir, həm də istəyə və diləmə mənas(n)ı ehtiva edən "istibdal" sözü istifadə edilir. Buna görə bu ifadənin mənas(n)ı "əgər istibdal yolu ilə (əvəzi olsun deyə) bir bərabər/yoldaşın yerinə başqa bir bərabər/yoldaş qoymaq istəsəniz" formasındadır.

Ayənin orijinalında keçən "buhtan" sözü, insanı çaşdıran, heyrətə salan şey deməkdir. Daha çox yalan söz üçün istifadə edilər. Halbuki bu söz əslində məsdərdir və ayədə mihrin bir hissəsini al/götürmə hərəkəti ilə əlaqədar olaraq istifadə edilmişdir. Bu söz, "adla" sözü kimi "te'huzu-ne=alma" hərəkətinin halıdır. Ayədəki "al/götürərsinizmi?" şəklindəki sual olamsızlama və inkar məqsədli sualdır [yəni siz bu işi etməzsənin deyilmək istənir].

Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı belədir: Əgər bir bərabər/yoldaşınızı boşayıb yerinə başqa bir qadın ilə evlənmək istəyirsinizsə, boşamaq istədiyiniz qadına evlənərkən verdiyiniz mehirden heç bir şey geri al/götürməyin. Verdiyiniz mehir nə qədər çox və geri al/götürəcəyiniz hissə nə qədər az olursa olsun belə bir yola baş vurmayın.