Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Ey inananlar! Qadınların mallarını zorla/məcbur et miras almanıq sizə halal deyil."

Tarixdən və rəvayətlərdən əldə etdiyimiz məlumata görə cahiliyyə dövrü Ərəbləri, ölən kimsənin varislərin anası olmayan dul bərabər/yoldaşını miras malının bir parçası sayarlar və onu miras malı ilə birlikdə miras olaraq al/götürərdilər. Varislərdən biri bu dul qadının yüzünə bir paltar örtərək ona varis olardı. Arxasından əgər istəsə, mehir vermədən miras yolu ilə onunla evlənərdi. Əgər evlənmək istəməz isə, onu yanında alıkordu. İstəsə onu başqası ilə evləndirər, mihrinden faydalanardı. İstəsə nəşr/təzyiq ilə evlənməsini maneə törədərək özünü ölənə qədər yanında məbləğ və əgər varsa malına varis olardı.

Hərçənd ayə, zahirindən aydın olduğu qədəriylə cahiliyyə dövründə etibarlı olan bu ənənəs(n)i qadağan edir. Yəni qadınların miras malı kimi sayıldıqları və az əvvəl sözünü etdiyimiz ənənədən bəhs edirik. O halda bəzi təfsir alimlərinin söylədiyinə görə, ayə bu pis ənənəs(n)i məhrum etmək üçün enmişdir. Tək cümlənin sonunda iştirak edən "zorla/məcbur et" qeydi, bu qeyd istər şərh məqsədli, istər ihtirazi [nəzərdə tutulmayan xüsusları xaricləyici qeyd] qəbul edilsən, bu təfsir tərzi ilə uyğunlaşmaz.

Çünki əgər bu qeyd şərh məqsədli isə, bu miras qəbul edilmə ənənəs(n)i hər vaxt qadınların istəməməsinə baxmayaraq reallaşar mənasını verər ki, bunun belə olmadığı açıqdır. [Bəzi qadınlar, ərinin varislərinə olan maraq/əlaqə vs. səbəblərdən ötəri, bərabər/yoldaşının evindən ayrılmağı istəməyə bilərlər.] Əgər bu qeyd ihtirazi isə, bu mənanı verər: Əgər qadın istəmədiyi halda miras malı kimi icra olunursa, bu ənənə qadağandır; amma əgər qadının razılığı ilə olsa qadağan deyil. Halbuki vəziyyət belə də deyil; ayədən bu nəzərdə tutulmamışdır.

Bəli; söz mövzusu dul qadınlara miras yolu ilə əl mövzun tərəfindən, mallarına göz tikildiyi üçün evliliklərinə mane olma hərəkəti, hər vaxt və ya əksəriyyətlə onların istəklərinə baxmayaraq reallaşar. Ayənin zahirindən aydın olduğuna görə bu ayə, qadınların istəməmələrinə baxmayaraq onlardan miras al/götürməkdən nəhy etmə məqsədini daşıyır. Bu dul qadınların miras yolu ilə evlənmələrinə gəlincə, bu ənənə "Atalarınızın evləndiyi qadınlarla evlənməyin..." ayəs(n)i ilə qadağan edilir. Onları başqaları ilə evləndirib mehirlerine əl qoyma ənənəsini isə "Qadınlara öz qazandıqlarından bir nəsib vardır." (Nisa, 32) ayəs(n)i ilə bu mənas(n)ı verən digər ayələr qadağan edir. "...öz haqqlarında bilinən bir şəkildə etdiklərindən ötəri sizə bir günah yoxdur." (Bəqərə, 234) ayəs(n)i isə, bu əməliyyatların hamısının qadağan olduğuna dəlalət edər.

"...Qadınlara nəşr/təzyiq etməyin." cümləsində haqqında danışılan nəşr/təzyiq, qadının malına əl qoyma məqsədiylə evlilik etməsini maneə törədici nəşr/təzyiqdən başqa bir şeydir. Çünki bu ayədə iştirak edən "verdiyinizin bir qisimini ələ keçərmək üçün" ifadəsi göstərir ki buradakı məqsəd, nəşr/təzyiq edən böyük/ər tərəfindən vaxtilə verilmiş olan mihrin bir hissəsini geri al/götürməkdir; yoxsa qadının bu mehir yolu xaricində başqa yoldan malik olduğu mala əl qoymaq deyil. Qısacası bu ayə qadının özlərinin deyil, mallarının miras yolu ilə alınmasını qadağan edir. Bu səbəbdən ayədə mirasın qadınlara izafə edilmiş olması ya "emval=mallar" sözü təqdir edilərək reallaşmışdır və ya bu ifadə ağılı bir məcazdır.

"Açıq-aşkar bir ədəbsizlik etmədikcə, onlara verdiyiniz mihrin bir qisimini ələ keçərmək üçün qadınlara nəşr/təzyiq etməyin." Ayənin orijinalında keçən "la te'zuluhunne" ifadəsi, ya ayədə keçən "terisu=miras almanıq" hərəkətinə matuftur ki, təqdiri bucaqlımı belə olar: "Vela ən/en te'zuluhunne" [Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı belə olar: ...Qadınların mallarını zorla/məcbur et miras almanıq və onlara verdiyinizin bir qisimini ələ keçərməniz üçün nəşr/təzyiq etməniz sizə halal deyil.] Və ya bu ifadə "la yehillu lekum=size halal olmaz" ifadəsinə matuf bir qadağan və nəhydir. Çünki "la yehillu=helal olmaz" ifadəsi də qadağan mənasını daşıyır. Ayədəki "te'zuluhunne" sözünün kökü olan "azl" mane olma, nəşr/təzyiq etmə, sıxışdırma mənasını verər. Yenə ayədə keçən "fahişə", çox çirkin yol deməkdir və daha çox zina mənasında istifadə edilər.

Ayədə keçən "mubeyyine" sözü, "mutebeyyine" yəni açıq-aşkar mənasını verər. [Ayədə "mubeyyine" sözünün keçişli mənas(n)ı nəzərdə tutulmamışdır.] Necə ki Zəif elmi məlumatı Sibeveyhdən "batıra" sözündən if'al, tef'il, tefe'ul və istif'al qəliblərinə uyğunlaşdırılmış törəmələrin həm keçişli (işıqlandırmaq, açıq-aşkar etmək) həm də keçişsiz (aydın və açıq-aşkar olmaq) mənada istifadə edildiyi nəql edilmişdir. Ərəblər, "Eban'eş- şeyi, istebane, beyyene və tebeyyene" deyərlər və onunla mövzunun işıqlığa qovuşduğunu nəzərdə tutarlar və yenə "Ebentu'ş-şey'e, istebentuhu, beyyentuhu və tebeyyentuhu" deyərlər və onunla "mövzunu işıqlandırdım" mənasını nəzərdə tutarlar.

Ayə, nikah bağını həll edib çətinlikdən xilas ola bilmələri üçün mihrin bir hissəsini geri verməyə məcbur olsunlar deyə qadınlara hər hansı bir şəkildə nəşr/təzyiq edilməsini qadağan edir. Bu səbəbdən ərin bu məqsədlə bərabər/yoldaşına nəşr/təzyiq etməsi haramdır. Tək əgər qadın, açıq-aşkar bir ədəbsizlik etmişsə, o zaman əri bərabər/yoldaşına mihrin bir hissəsini geri verərək onu boşaması məqsədi ilə nəşr/təzyiq edə bilər. Bu ayə ilə mihrin bir hissəsini geri al/götürməyə bağlı bu ayə arasında ziddiyyət yoxdur: "Qadınlara verdiyiniz şeyin bir hissəsini geri almanıq sizə halal deyil. Amma əgər kişi və qadın, Allahın qoyduğu sərhədləri güdə bilməyəcəklərindən qorxsalar o başqa. Əgər qadın ilə ərin, Allahın qoyduğu sərhədləri güdə bilməyəcəklərindən qorxsanız, bu vəziyyətdə qadının boşanmaq üçün ərinə fidyə verməsində hər iki tərəf üçün də bir günah yoxdur." (Bəqərə, 229) Bu iki ayə arasında ziddiyyət deyil, məhdudlaşdırma vardır. Bu ayə, Bəqərə surəsindəki ayəs(n)i ədəbsizlik etmə vəziyyətiylə məhdudlaşdırır. Bəqərə surəsində haqqında danışılan mihrin bir qisimini geri vermə əməliyyatı, ər-arvad arasında qarşılıqlı razılıq ilə reallaşması vəziyyətinə aiddir. Bu səbəbdən o ayəyə bu ayə vasitəsilə sərhəd gətirilə bilməz.