Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Onlar elə kəslərdir ki, insanlar özlərinə, "(Düşmənləriniz olan) bütün insanlar sizə qarşı əsgər yığdılar..." Ayədə keçən "nas" sözü, 'insan fərdləri' deməkdir. Bu söz, fərdləri bir-birindən ayırt edən xüsusiyyətləri ifadə etməz; sıravi insan fərdləri mənasını daşıyar. Bu söz, oxuduğumuz ayənin iki yerində keçir. Lakin hər ikisi də məzmun baxımından bir-birindən fərqlidir. İkincisi, əsgər yığan düşmən mənasındadır. Birincisi isə Müsəlmanlara kömək etməkdən qaçınan, möminlərin əzmlərini qırmağa çalışan və bəzi sözlərlə başlarını qarışdıraraq onları müşriklərə qarşı döyüşməkdən imtina etdirmək istəyən pis məqsədli təxribatçılardır. Buna görə ikinci "nas=insanlar" sözü ilə müşriklər nəzərdə tutulur. Birincilər isə müşriklərin möminlər içindəki əlləri (köməkçiləri) və onlar arasındakı casuslardır.

Ayədən aydın olduğuna görə bunlar bir kütlə, bir birlik idilər; bir tək adam deyillər idi. Bu da bu ayələrin Kiçik Bədir hadisəs(n)i haqqında deyil; Uhud təxribatından sonra Peyğəmbərimizin (s. a. a) yanında qalaraq müşriklərin arxasına düşən az ədəddəki mömin kəslər haqqında endiyini təsdiq edər. Ayələrin hədislər işığında şərhini edərkən bu hadisələrin hər ikisinə də toxunulacaq.

"Sizə qarşı əsgər yığdılar." Yəni sizinlə ikinci dəfə döyüşmək üçün əsgər yığdılar. Yenə də Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər.

"Bu, onların imanlarını artırdı." Çünki bu insan təbiətinin bir xüsusiyyətidir. Belə ki, insan etmək istədiyi və qərar verdiyi bir işdən alıkonunca əgər bu qadağan etməyi edənə qarşı hüsnüzan bəsləmirsə, bu qadağan etmə onun üçün bir qışqırtma olar. Bu isə, güclərinin hərəkətə keçməsini tələb edir və buna görə dayanıqlılığı bərkiyər. Qadağan edən tərəf qadağan etməsində israr etdikcə, insan da istədiyi və başına qoyduğu işə davam etməkdə israr edər. Bunun yanında qadağan etməyə məruz qalan insan özünü haqlı və hərəkətində üzrlü hesab etdiyi təqdirdə, bu qadağan etmədən başqalarına görə daha çox təsirlənər və əzmi daha da güclənər. İşdə bundan ötəri ilk dövr möminlər Allah yolunda qınandıqca və ya etmək istədiklərini etmələrinə mane olunduqca imanlarının qüvvəti, dayanıqlılıqlarının və təşəbbüs güclərinin şiddəti artmışdır.

Möminlərin imanlarının artmasının səbəbi, bu cür xəbərlərin daha əvvəldən özlərinə vəhy yolu ilə bildirilən xəbəri dəstəkləməsi də ola bilər. Bu vəhy qaynaqlı xəbər isə budur: Onlar Allah yolunda əziyyət çəkəcəklər və sonunda Allahın icazəs(n)i ilə işləri reallaşacaq. Uca Allah özlərinə zəfər vəd etdi və zəfər ancaq döyüşdə, vuruşmada olar.

"Allah bizə yetər, o nə də gözəl vəkildir, dedilər." Ayənin orijinalında keçən "hasbunellah" cümləsi, 'Allah bizə kafi gəldi' mənasınadır. "Hasb" sözünün əsli, hesaba söykən/dözər. Çünki kafilik ehtiyac hesabına görədir. Buradakı Allah ilə kifayətlənmə, ilahi qanunda qüvvədə olan xarici səbəblərə görə deyil; iman hasebi ilədir. Ayədə keçən "vəkil" sözü isə, 'insanın işlərini onun hesabına təşkil edən, idarə edən' deməkdir.

Bu səbəbdən bu ayənin məzmunu bu ayənin mənas(n)ı ilə ortaq bir nöqtədə birləşər: "Kim Allaha təvəkkül etsə (güvənsə), O ona yetər. Şübhəsiz Allah edəcəyi işi mütləq yerinə yetirər." (Talaq, 3) Bundan ötəri uca Allah verdiyi vədin təsdiqlənməsini vurğulamaq məqsədiylə "Allah bizə yetər, o nə də gözəl vəkildir, dedilər." ifadəsinin arxasından dərhal belə buyurmuşdur: "Bunun üzərinə özlərinə heç bir pislik toxunmadan Allahın nemət və kərəmiylə geri döndülər..." Daha sonra uca Allah bunun arxasından razılığına uyğun gəldikləri səbəbi ilə möminləri tərifləyərək belə buyurur: "Allahın razılığına da uyğun gəlmiş oldular. Allah böyük lütf və kərəm sahibidir."