Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Onlar (evlərində) oturub, (döyüşdə şəhid olan) qardaşları haqqında, 'Əgər bizi dinləsədilər öldürülməzdilər' deyənlərdir." Ayədə haqqında danışılan qardaşlıqdan məqsəd soy qardaşlığıdır ki, bunlar Uhud Döyüşü şəhidləridir. "Qardaşlar" vurğulaması, "evlərində oturub" ifadəsi ilə bir araya gəlincə daha təsirli bir qınama və ayıblama mənas(n)ı versin deyə edildi. Çünki onlar evlərində oturub qardaşlarının köməyinə qaçmadıqları üçün döyüşə qatılan qardaşları o acı/ağrılı öldürülmələrə məruz qaldılar. "Də ki: Əgər doğru söyləyirsinizsə, ölümü öz başınızdan sovun baxaq!" ifadəsi münafiqlərin az əvvəlki sözlərinə istiqamətli bir cavabdır. İfadədəki "idreu" sözü "deyər" kökündən "başdan sovmaq, rədd etmək" mənasını verər.

"Allah yolunda öldürülənləri əsla/çəkin ölü sanma..." Bu ayədə möminlərə xitab etməkdən imtina edilərək Peyğəmbərimizə (s. a. a) xitab etməyə yönəlmə vardır. Bunun səbəbini dəfələrlə, oxuduğumuz ayələrin təfsiri əsnasında açıqlamışdıq. Lakin bu xitabın, "Əgər doğru söyləyirsinizsə ölümü öz başınızdan sovun baxaq!" xitabının tamamlayıcısı olması da olabiləcəkdir.

Ölmək demək, şüurun və hərəkətin yox olması deməkdir. Buna görə "Əksinə onlar diridirlər... sevinc içindədirlər..." ifadəsində hər iki anlayış da zikr edilir. Çünki birinci ayədə iştirak edən "ruzi verilmə" bir hərəkət və ikinci ayədə iştirak edən "özlərinə verilənlərdən ötəri se-vinç içində olma və yenə digərlərinə qorxu və kədər ol/tapılmadığı müjdəsinin sevinci içində olma", şüurluluq tələb edən ruhi hallardır.

"Belə ki onlar Allahın lütf və kərəmindən özlərinə verdiklərindən ötəri sevinc içindədirlər..." Ayədəki "ferihi-ne=sevinç içindədirlər" sözünün kökü olan "fereh" sözü, kədərin əleyhdarıdır. "Yestebşirune" hərəkətinin kökləri olan "beşaret, buşra" kökləri, "insanı sevindirən xəbər" deməkdir. Yenə bu hərəkətin kökü olduğu "istibşar" sözü, "müjdə vasitəçiliyi ilə sevinmə istəyi" mənasını daşıyar. Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: Onlar hazır tapdıqları, qarşılarında gördükləri ilahi lütf üzündən sevinc içindədirlər. Ayrıca arxalarından gələcək və hələ özlərinə qatılmamış olan qardaşlarının yaxşı vəziyyətləri mövzusunda özlərinə çatan müjdə səbəbi ilə də sevinc axtarırlar. Bu müjdə özlərinə qatılacaq qardaşları üçün heç bir qorxunun və kədərlənmənin söz mövzusu olmayacağıdır.

Bu ayədən iki gerçək ortaya çıxır. Birincisi; bu Allah yolunda öldürülənlərə, dünyada qalan seçmə möminlərin xəbərləri çatmaqda, gəlməkdədir.

İkincisi; söz mövzusu müjdə möminlərin əməllərinə veriləcək savab və mükafatdır. Ki bu da onlar üçün heç bir qorxunun və kədərlənmənin ol/tapılmamasıdır. Bu müjdə, onların bu mükafatı, içində iqamət etdikləri yurdlarında görmələriylə reallaşır. Çünki bu mövzuda o şəhidlər, dəlillər vasitəçiliyi ilə nəticəyə çatma [şəhidlik mövqesindən yola çıxaraq qiyamətdə onlara qorxu və kədər olmayacağı nəticəsinə çatma] mövqesində deyil, (mükafat və mükafatı) gözlə görmə mövqesindədirlər. Buna görə bu ayə, insanın ölümdən sonra qiyamət gününə qədər bir axtar/ara yerdə (Boğaz aləmində) qaldığı yolunda dəlil meydana gətirir. "Allah yolunda öldürülənlərə ölü deməyin..." (Bəqərə, 154) ayəsini araşdırarkən, Boğaz anlayışını gündəmə gətirərək bu mövzuda detallı bir şərh etmişdik.