Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

5- İslamın İctimai Sistemi Tətbiq oluna bilər və Qalıcımı?

Əgər belə bir söz deyə bilərsən: Əgər deyildiyi kimi İslamın sağlam cəmiyyət meydana gətirməyə istiqamətli fikiri, həqiqətən inkişaf etmiş mədəni millətlərin meydana gətirdiyi cəmiyyətlərinkindən daha irəli quruluşda və daha vasvası əsaslı isə, niyə çox qısa bir dövr xaricində tətbiqə qon/qoyula bilməmiş, o qısa dövrün arxasından varlığını qoruya bilməyərək Sürüşsəyər və Kisra cəmiyyətlərinə çevrilmiş, özündən əvvəlkilərdən daha pis tətbiqlər edən bir imperatorluq halına gəlmişdir. Halbuki varlığını davam etdirən Qərb sivilizasiyasının meydana gətirdiyi cəmiyyətdə bu çevrilmələr söz mövzusu deyil.

Bu vəziyyət qərblilərin mədəniyyətlərinin daha irəli və ictimai sistemlərinin daha qüsursuz və daha möhkəm əsaslı olduğunun dəlilidir. Qərblilər, ictimai sistemlərini və qüvvədəki qanunlarını millət iradəsi, insanların təbii meyllərinin təklifi əsasına söykəmişlər. Sonra da bu mövzuda əksəriyyətin iradəsini və təklifini etibarlı saymışlar. Çünki normalda bütünün iradəsi bir nöqtədə birləşməz. Əksəriyyətin üstünlüyü, təbiətdə etibarlı və müşahidə edilən bir qanundur. Biz maddi səbəblərin və təbii səbəblərin davamlı olaraq deyil, ancaq çox vaxt təsirli ola bildiklərini görürük. Bir-birləri ilə zidd düşən dəyişik faktorlarda da vəziyyət belədir. Onların da bütünü və ya azlığı deyil, əksəriyyəti təsirli ola bilir. Buna görə cəmiyyət skeletinin, məqsədi, etibarlı sistemləri və qanunları baxımından əksəriyyətin iradəsinə söykənilməsi ən uyğun seçimdir.

Dinin fərziyyəsinə gəlincə, günümüzün dünyasında bu, fərziyyə mərhələsinin kənarına keçməmiş bir həsrətdən və çatılmaz bir düşüncə idealından başqa bir şey deyil.

Buna qarşı, müasir sivilizasiya hansı ölkəyə mədaxildirsə, cəmiyyətə güc və xoşbəxtlik, fərdlərə gözəl əxlaq qazandırdı və onları cəmiyyətin bəyənmədiyi, xoş qarşılamadığı faktlardan ibarət olan yalan, xəyanət, zülm, sərtlik vs. rüsvayçılıqlardan təmizlədi.

İzah etdiyimiz bu görüş, Şərqli araşdırmaçılarımızın bir seqmentinin, xüsusilə ictimai və psixoloji araşdırmalar sahəsində fikir icra edən seçmə şagirdlərimizin könüllərində yatan görüşlərin xülasəsidir. Lakin onlar bu araşdırmaya səhv bir yerdən girdikləri üçün doğru dünyagörüşünü seçə bilməmişlər. Bu dediyimizi açıqlamaq üçün deyirik ki:

Onların, "İslamın ictimai sistemi, mövcud şərtlərin meydana gətirdiyi mühitdə günümüz dünyasında tətbiq oluna bilməz. Amma müasir sivilizasiyanın qaydaları və ənənələri belə bir qeyri-mümkünlüklə qarşı-qarşıya deyil. Bunun mənas(n)ı budur: Günümüz dünyasının şərtləri İslamın ortaya qoyduğu hökmlərlə uyğun deyil." sözləri doğrudur və bunu qəbul edirik. Lakin bu insanı bir nəticəyə çatdırmaz. Çünki insanlıq aləmində qüvvədə olan bütün sistemlər bir zamanlar yoxkən sonradan ortaya çıxdı.

Üstəlik, bu ortaya çıxışları əsnasında etibarlı olan şərtlər və tətbiqlər bu sistemlərə əleyhdar, onları xaricləyici xüsusiyyətdə idi. Buna baxmayaraq bu yeni sistemlər ortaya çıxmışdır; köhnə, kökləşmiş və davamlılıq qazanmış ənənələr ilə zidd düşmüşlər. Bəzən ilk ortaya çıxışlarında basdırılmışlar, təxribata uğradılmışlar. Lakin ikinci və üçüncü dəfə ortaya çıxmışlar. Sonunda üstün gələrək yerləşmiş və suverenliklərini əldə etmişlər. Bəzən də itmişlər, kökləri qazılmışdır. Çünki şərtlər və faktorlar inkişaflarına köməkçi olmamışdır. Tarix, bütün dini və dünyəvi sistemlər mövzusunda bu qaydanın şahididir. [13] <file:///Z:\com_caislabs_ebk\Al_Mizan_Cilt_4.htm> Bu qayda demokratiya və sosializm sistemləri haqqında da hökmünü icra etmişdir. Uca Allah bu ayədə buna bənzər bir vəziyyətə işarə edir: "Sizdən əvvəl ilahi qanunların dəyişməzliyini sübut edən bir çox hadisələr gəldi keçdi. O halda yer üzünü gəziş də Allahın ayələrini yalan sayanların aqibətini görün." (Al/götürü İmran, 137) Bu ayə, uca Allahın ayələrini inkar etmə tutumuna yoldaşlıq edən ənənənin gözəl və təriflənəcək bir aqibətlə noktalanamayacağına işarə edir.

Buna görə hər hansı bir sistemin insanlığın mövcud şərtlərinə uyğun gəlməyişi, onun etibarsızlığını və pozuqluğunu ortaya qoymaz. Tərsinə bu uyğunlaşmazlıq hərəkət, reaksiya və müxtəlif faktorların qarşıdurması nəticəsində yeni hadisələrin meydana gəlməsini reallaşdırmaq və tamamlamaq məqsədiylə aləmdə cərəyan edən təbii sistemlərdən biridir.

İslam, təbii və ictimai baxış baxımından digər sistemlər kimidir. Bu bütündən qopuq və ayrı deyil. Onun inkişaf, geridə qalma, faktorlara və şərtlərə qarşı üstün gəlmə baxımlarından vəziyyəti digər sistemlərin vəziyyəti kimidir.

Dörd yüz milyondan fazla[14] insanın vicdanında yer tutmuş və ürəklərinə yerləşmiş bir sistem olaraq İslamın günümüz dünyasındakı vəziyyəti, Hz. Nuhun, Hz. İbrahimin və Hz. Məhəmmədin (hamısına salam olsun) dinin çağırışını səsləndirdikləri dövrdəkindən daha zəif deyil. Bu peyğəmbərlərdən hər birinin çağırışı bir adam ilə başladı. O günün dünyası fəsaddan başqa bir şey tanımırdı. Sonra o çağırış yayıldı, kökləşdi, həyat tapdı, suverenlik dövrləri bir-birinə əlavə olundu və günümüzə qədər varlığını kəsilməz bir şəkildə davam etdirdi.

Peyğəmbərimizin (s. a. a) bu çağırışı eşitdirməyə girişdiyi günlərdə bir tək kişi ilə bir tək qadından başqa yanında heç bir dəstəkləyicisi yox idi. Sonra bunlara bir-bir davamlı qatılanlar oldu. O günlər tam mənas(n)ı ilə çətinlikli günlər idi. Sonunda Allahın köməyi imdadlarına çat/yetişdi. Bu ilahi kömək sayəsində şəxsiyyətlərində salahın və təqvanın suveren olduğu fərdlərdən meydana gəlmiş sağlam bir cəmiyyət meydana gətirdilər. Müsəlmanlar bir müddət bu ictimai salah halında yaşadıqdan sonra Peyğəmbərimizin (s. a. a) arxasından bilinən fitnələr ortaya çıxdı.

Bu qısa davamlı nümunə, ömürünün azlığına və sahəsinin darlığına baxmayaraq yarım yüz/üz ildən az bir zaman ərzində davamlı şəkildə təsir sahəsini genişlədərək yer üzünün şərqinə və qərbinə yayıldı və tarixin seyrini, köklü şəkildə dəyişdirdi. Bu köklü dəyişikliyin əhəmiyyətli nəticələri günümüzə qədər görüldüyü kimi irəlidə də hamı/həmişə görülməyə davam edəcək.

Sosioloji və psixoloji araşdırmalar, nəzəri tarixə bağlı şərhlərində dünyada görülən müasir inkişafın ana faktorunun və yaxın qaynağının İslam sisteminin doğuşu və ortaya çıxışı olduğunu etiraf etməkdən qaçına bilməzlər. İslamın insanlıq ictimaiyyəti üzərindəki təsirini göz ardı edən bütün Avropalı araşdırmaçıların bu tutumunun səbəbi, yalnız dini fanatizm və siyasi səbəblərdir. Hadisələrə insafla baxan/nazir bir mütəxəssis araşdırıcı, müasir sivilizasiya hərəkətinə necə bir Xristianlı hərəkəti adını və bu hərəkətin liderinin və bayraktarının necə Hz. İsa olduğunu irəli müddət bilər? O Hz. İsa ki, yalnız ruh ilə maraqlandığını, bədənlərlə məşğul olmadığını, dövlət və siyasətlə işi olmadığını açıqca söyləyir. [15]

Amma İslama gəlincə, o insanları birlik içində yaşamağa, həmrəyliyə çağırır; insan cəmiyyətinin və bu cəmiyyəti meydana gətirən fərdlərin bütün istiqamətlərini qənaət sahəs(n)i içinə al/götürür. Görəsən qərbli araşdırmaçıların bu görməməzlikdən gəlmələri, bu səhlənkarlıqları, sırf İslamın nurunu söndürmək (halbuki uca Allah mütləq nurunu tamama çatdıracaq), onun ürəklərdə yanan atəşini zülm və düşmənlik tutumu ilə söndürərək onu parçalanmış, bir-birindən qopuq nəsillərdən başqa heç bir əsəri olmayan quru bir şəxsiyyət nişanına çevirmək üçün deyilmi?

Qısacası İslam, insanları xoşbəxtliyə və təmiz həyata yönəltməyə əlverişli olduğunu isbat etmişdir. Vəziyyəti bu olan bir sistem, insanlıq həyatına uyğunlaşdırılması mümkün olmayan bir fərziyyə deyə adlandırılamaz. Günün birində dünyanın rəhbərlik düzümünlərini ələ keçərməkdən ümidini kəsdiyi də irəli sürtülə bilməz. Məqsədi gerçək insan xoşbəxtliyi olmasına baxmayaraq onun haqqında belə bir hökm verilə bilməz. "İnsanlar bir tək ümmət idi..." (Bəqərə, 213) ayəsinin şərhi əsnasında bunları söyləmişdik: Universal varlıqların vəziyyətlərinə bağlı dərininə araşdırmalar bizi bu nəticəyə çatdırır: İnsan növü məqsədinə çatacaq, çata biləcəyi son nöqtəyə çatacaq. Bu son nöqtə dünyada İslamın gerçək veçhesi ilə kamil mənada ortaya çıxması və insan cəmiyyətinin rəhbərlik düzümünlərini tam olaraq ələ keçərməsidir.

Uca Allah Qurani Kərimdə bu görüşün tətbiqə əks olunacağını İslama vəd etmişdir. O belə buyurur: "Allah elə bir birlik ortaya çıxaracaq ki, Allah onları sevdiyi kimi onlar da ONU sevərlər; bunlar möminlərə qarşı təvazökar, kafirlərə qarşı şərəflidirlər. Allah yolunda cihad edərlər və Allah yolunda heç bir qınayanın qınamasından çəkinməzlər..." (Maidə, 54)

Başqa bir ayədə də belə buyurur: "Allah, aranızdakı iman edib saleh əməllər işləyənlərə, özlərini eynilə daha əvvəlki möminlər kimi yer üzündə suveren edəcəyini, özləri üçün seçdiyi dinlərini məskun edib sağlamlaştıracağını və onları qorxularından sonra təhlükəsizliyə çevirəcəyini vəd etdi. Çünki onlar mənə qulluq edərlər, heç bir şeyi mənə ortaq qaçmazlar..." (Nur, 55)

Başqa bir ayədə də belə buyurur: "...ancaq saleh qullarım yer üzünün varisləri ola bilərlər..." (Ənbiya, 55) Bu mənas(n)ı daşıyan başqa ayələr də vardır.

Ortada bu araşdırmaçıların araşdırmalarında göz ardı etdikləri başqa bir nöqtə var ki, o da budur: İslam cəmiyyətinin yeganə prinsipi, nəzəriyyatda və praktik davranışlarda haqqa uyğun gəlməkdir. Müasir sivilizasiyas(n)ı mənimsəmiş cəmiyyətin prinsipi isə, əksəriyyətin fikirinə və istəyinə uyğun gəl-maktır. Bu iki prinsip, meydana gəlmiş cəmiyyətlərdə məqsəd fərqliliyi tələb edir. Buna görə, İslami cəmiyyətin məqsədi ağla söykənən gerçək xoşbəxtlikdir. Bunun mənas(n)ı budur:

İnsan, güclərinin ehtiyacları mövzusunda balanslı bir tutum mənimsəyərək cisimin arzularına, onu Allahı ibadət yolu ilə bilməkdən və tanımaqdan saxlamayacaq miqdarda cavab verəcək. Cisimin arzularına verdiyi cavab, özünü Allaha çatdırmağa hazırlayıcı bir keçiş olacaq. İnsan xoşbəxtliyi, bütün güclərinin xoşbəxtliyini təmin edən bu məqsədə çatmaqla mümkündür. Böyük hüzur/dinclik də bundadır. (Hərçənd biz bunu bu gün tam olaraq qavraya bilmirik. Çünki tutarlı bir İslami tərbiyəyə sahib deyilik.)

Bundan ötəri İslam, qanunlarını haqqa bağlılıq fitrəti üzərinə yaradılmış olan ağılın gərəklərini güdmə əsası uyğun olaraq ortaya qoymuşdur. Sağlam fikiri pozacaq şeyləri israrla qadağan etmişdir. Davranışların, əxlaqın və təməl inancların, bunların hamısının tətbiq zəmanətini cəmiyyətin kürəyinə yükləmişdir. Bu öhdəçiliyi hökumətin və İslami rəhbərliyin güdəcəyi siyasi, cəzas(n)ı və başqa işlərə əlavə olaraq gətirmişdir.

Bu vəziyyət, insanların ümumi arzusuna heç bir şəkildə uyğun gəlməz. Həm zənginlər, həm də yoxsullar təbəqəsində görülən arzulara və ehtiraslara bu əcaib dalış, onların bu sistemə boğun əyməsini maneələr/mane olar. Bu sistem insanların həzz alma, əylənmə, təcavüzkarlıq və canavarlıq mövzusunda azadlıqlarını məhdudlaşdırar. Bu sistem ancaq israrlı bir məşğul olmadan sonra insanların ümumi arzusuyla uyğunlaşma təmin edə bilər. Bu məşğuliyyət çağırışı yayma və tərbiyəni yayma mövzularında verilməlidir. Eyni zamanda bu məşğuliyyət, əldə edilmələri üçün insanın qəti səyinə, kafi mütəxəssisliyinə və davamlı diqqətinə möhtac olduğu yüksək səviyyəli işlər üçün göstərilən səy ölçüsündə olmalıdır.

Mövcud mədəni cəmiyyətin məqsədi isə, maddi fayda təmin etməkdir. Açıqdır ki, bundan instinktlərin meylli olduğu romantik həyat ortaya çıxar. Bu həyat ağılın haqq gördüyü ilə istər uyğunlaşsın, istər uyğunlaşmasın. Daha doğrusu bu həyat məqsədində, yalnız məqsədinə tərs düşmədiyi vəziyyətlərdə ağla uyğun gəlilər.

Bundan ötəri qanunların qon/qoyulması və icra edilməsi, cəmiyyət əksəriyyətinin və bu əksəriyyətin içgüdüsel meyllərinin istəklərinə yatır və yalnız hərəkətlərə bağlı qanun maddələrinin işləməsi zəmanət olur. Əxlaq və təməl inancların isə, heç bir işlədilmə zəmanəti olmur. İnsanlar istəyərlərsə bunları mənimsəyib onlara yatır, istəyərlərsə onlara uyğun gəlmir. Tək əgər qanun ilə tətbiqdə üst üstə üst-üstə düşsələr, o zaman sanksiya gücü qazanarlar.

Bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i, vəziyyəti belə olan bir cəmiyyətin arzusuna uyğun düşən şəhvani alçaqlıqları vərdiş halına gətirməsi və nəticədə dinin çirkin gördüyü şeylərin bir çoxunu gözəl sayması, qanuni azadlığı qoz al/götürərək əxlaqi ərdəmlərlə və uca inanc qanunları ilə ala bildiyinə oynamaqdır.

Belə bir vəziyyətin qaçınılmaz nəticəs(n)i də düşüncə növünün ağıl yolundan çıxaraq duyğu və instinkt məcrasına girməsidir. Beləcə ağıl yolundaykən pis və iyrənc olan kimi davranışlar instinktlərin və duyğuların məcrasına girilincə təqva olarlar; cavanlıq, mərdlik və yaxşı əxlaq adını alarlar. Avropada cavanlar arasında, kişilər ilə evli və bakirə qadınlar arasında, qadınlar ilə itlər arasında, kişilər ilə övladları və yaxınları arasındakı çoxu əlaqələr ilə mərasimlərdə, rəqs partiyalarında və digər yerlərdə edilən və din tərbiyəsi al/götürmüş bir kimsənin ağıza al/götürə bilməyəcəyi əxlaqsızlıqlar kimi.

Belə kəslərə din yolunun adətləri qəribə, əcaib və gülünc gəlirkən dinin dünyagörüşü ilə qəribə, əcaib və gülünc olan şeylər onlara normal gələ bilər. Bütün bunlar fərqli yola tündlən düşüncə və idrak növünün fərqliliyindən qaynaqlanar. Sənin də anladığın kimi bu romantik sistemdə ağıl və düşüncədən ancaq, maddədən faydalanma və həzz duy/eşitmə yolunu aşdığı qədər yaralanılar. Bu, heç bir şeyin qarşı dayana bilməyəcəyi, heç bir şeyin maneə törədə bilməyəcəyi tək məqsəddir. Bu məqsədi ancaq onun növündən olan bir başqa məqsəd maneə törədə bilər. Buna görə sən qüvvədəki qanun maddələri arasında intihar, duel və bənzəri tətbiqlərə rast gələrsən. Yəni cəmiyyətin arzuları və motivləri ilə qarşıdurmaydıq tərəfindən, insan nəfsi istədiyini, arzu etdiyini edə bilər!

Bu fərqliliyi yaxşı düşündüyün təqdirdə, qərbdəki cəmiyyət sisteminin niyə/səbəb insanlıq ictimaiyyətinin zövqünə dini cəmiyyət sistemindən daha uyğun gəldiyini açıqca anlarsan. Tək xatırlatmaq lazımdır ki, insanın instinktlərinə uyğun sistem yalnız qərb sivilizasiyasının sistemi deyil ki, sırf buna görə seçilsən. Köhnə çağlardan zamanımıza qədər müntesipleri arasında tətbiq olunan bütün ənənəvi sistemlər primitiv olan köçərilik sistemindən mədəni olanına qədər hamısı, ilk dəfə haqq dinin çağırışına həmsöhbət olan insanlar tərəfindən dinə seçilməkdə ortaq xüsusiyyətə sahib olmuşlar. Çünki o insanlar maddə bütpərəstliyinə boyun əymişlər.

Əgər yaxşı irdələsən görərsən ki, mövcud qərb sivilizasiyas(n)ı köhnə bütpərəstlik sistemlərinin qarışığından başqa bir şey deyil. Tək bu müasir bütpərəstlik fərdilikdən ictimailiyə və sadəlik mərhələsindən sanatsal incəliyə çevrilmişdir.

Az əvvəl İslam sisteminin instinktlərə uyğun gəlməyə deyil, haqqa uyğun gəlməyə söykən/dözdüyünü söyləmişdik. Bu qanun, Quranın açıqladığı mesajların ən/en be-lirginlerinden biridir. Uca Allah belə buyurur. "Peyğəmbərini hidayət və haqq din ilə göndərən Odur." (Tövbə, 33) "Allah haqq ilə hökm verər." (Mömin, 20) Uca Allah möminləri "Onlar haqqı bir-birlərinə tövsiyə edərlər." (Əsr, 3) deyə tanıdır. Başqa bir ayədə belə buyurur: "Biz sizə haqq ilə gəldik. Lakin çoxunuz haqqdan xoşlanmırsınız." (Zuxruf, 78) Uca Allah, bu ayədə haqqın əksəriyyətin instinktləri və arzuları ilə uyğunlaşmadığını açıqca ifadə edir.

Başqa bir ayədə uca Allah, əksəriyyətin arzularına uyğun gəlmənin gərəyini rədd edərək və elə davranmanın fəsada səbəb olacağını vurğulayaraq belə buyurur: "Xeyr; o (Peyğəmbər) özlərinə haqqı gətirmişdir. Onların çoxu isə, haqqdan xoşlanmamaqdadırlar. Əgər haqq onların hava və həvəslərinə uyğun gəlmiş olsaydı, göylər, yer üzü və bu ikisində olan varlıqlar fəsada uğrayardı. Tərsinə biz onlara zikr (öyüd və ya şərəf)lerini gətirdik. Onlar isə, öz şərəflərindən üz çevirirlər." (Mu'minun, 70-71) Hadisələrin axışı və gündən günə fəsadın yığılması, uca Allahın bu ayədəki şərhini təsdiqləyir.

Uca Allah başqa bir ayədə də belə buyurur: "Artıq haqqdan sonra pozğunluqdan başqa nə var? Necə gerçəklərdən sapdırılırsınız?" (Yunus, 32) Bu və buna yaxın mənadakı ayələr bir çoxdur. Əgər bu mövzuda daha çox məlumat əldə etmək istəyirsinizsə, Yunus surəsinə müraciətiniz. Çünki uca Allah o surədə "haqq" sözünü iyirmi küsər dəfə zikr edir.

"Əksəriyyətə uyğun gəlmək, təbiətdə də etibarlı bir qanundur" sözünə gəlincə, heç şübhəsiz təbiət təsir baxımından əksəriyyətə xəbərdar et. Ancaq bu, haqqa uyğun gəlmək zəruriliyi ilə ziddiyyət təşkil edəcək və onu etibarsız edəcək xüsusiyyətdə deyil. Çünki bunun şəxsən özü haqqın bir konkret nümunəsidir. O halda özünü etibarsız etməsi necə düşünülə bilər?

Bunun açıqlanması üçün bu bir neçə nöqtənin işıqlandırılması lazımdır: