Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

İslamda cəmiyyət və ictimai əlaqələr

1- İnsan və Cəmiyyət

İnsan növünün ictimai bir növ olduğunu isbat etmək üçün çox araşdırma etməyə ehtiyac yoxdur. Çünki bu növün hər fərdi bu fitrət üzərinə doğular. [Yəni ictimai yaşayış garizesi, hər insanın fitrətində yatmaqdadır.] Tarixin və insanın yaşadığı və yer üzündə suverenlik qurduğu ən köhnə çağların hekayəsini əks etdirən əlimizdəki qalıqların izah etdikləri üzrə insan hər vaxt cəmiyyət halında yaşayagelmiştir.

Bunu bizə ən gözəl şəkildə Quran xəbər verir. Uca Allah belə buyurur: "Ey insanlar! Doğrusu biz sizi bir kişi ilə bir dişidən yaratdıq və bir-birinizlə tanış olmanız üçün sizi qövmlərə və qəbilələrə ayırdıq..." (Hucurat, 13) "Dünya həyatında onların dolanışıqlıqlarını aralarında biz paylaşdırdıq və bir qisimi, digər bir qisimi işlətməsi üçün bir hissəsini bir hissəs(n)i üzrə dərəcələrlə yüksəltdik." (Zuxruf, 32) "Bəziniz bəzinizdən meydana gəlmədiyər." (Al/götürü İmran, 195) "Və insanı sudan (spermadan) yaradıb da ona, (ana-ata tərəfindən) soy-sop, (ər-arvad tərəfindən) qohumluq verən Odur." (Furqan, 54) Bu mövzuda daha bir çox ayə vardır. [12]

2- İnsan və Cəmiyyətdəki İnkişafı

İnsan cəmiyyəti, onun digər ruhi (psixoloji) xüsusiyyətləri və bu xüsusiyyətlərlə əlaqəli qabiliyyətləri kimi, ilk ortaya çıxışında inkişaf və artma qəbul etməz bir əskiksizlikdə və yetkinluqda ortaya çıxmamışdır. Tərsinə insan cəmiyyəti, insan qəbul etməsi ilə əlaqədar digər ruhi xüsusiyyətləri kimi maddi və mənəvi sahələrdəki yetkinləşmələrinə paralel bir şəkildə inkişaf edib yetkinləşməkdədir. Həqiqətən bu insani xüsusiyyətin digər xüsusiyyətlərindən ayrılaraq daha ilk ortaya çıxışında ola biləcəyi qədər yetkin və ən inkişaf etmiş səviyyədə olması gözlənilə bilməzdi. Tərsinə bu xüsusiyyət, elm və iradə ilə əlaqəli digər insani xüsusiyyətlər kimi tədrici bir inkişaf halında olmuşdur [və zaman müddəti içərisində inkişaf edib kamilləşmişdir].

İnsan növünün inkişaf/gəlişim tarixi araşdırıldığında, ilk görülən cəmiyyət vahidinin evlilik nəticəs(n)i ibarət olan/yaranan ailə cəmiyyəti olduğu ortaya çıxar. Çünki bu cəmiyyət vahidinin təbii faktoru olan artıma və çoxalma sistemi [yemə, içmə və bənzəri işlərin əksinə] cəmiyyətləşməyi təmin edən ən güclü faktordur. Çünki bu cəmiyyət vahidi təməldə ancaq birdən çox fərdin varlığı halında reallaşa bilər. Halbuki bəslənmə və bənzəri insani fəaliyyətlərdə belə bir zərurət yoxdur.

Arxasından, bu kitabda daha əvvəl etdiyimiz araşdırmalarda məşğulluq (=diğerlerini xidmətə al/götürmə və üstünlük göstərmə) adını verdiyimiz insani xüsusiyyət özünü göstərdi. Məşğulluq; insanın, ehtiyaclarını aradan qaldırma mövzusunda başqa insanları vasitəs(n)i etməsi deməkdir. İnsan bunu suverenlik sahəsini genişlədərək, iradəsini digər insanlara söykəyərək reallaşdırar. Sonraları bu insani xüsusiyyət, rəislik formasında özünü göstərdi. Ailə rəisliyi, tayfa rəisliyi, qəbilə rəisliyi, millət rəisliyi kimi. Təbii olaraq ilk zamanlar önə çıxan rəislər, o cəmiyyət vahidi içindəki ən güclü və ən igid kəslər oldu. Sonraları ən igid, ən zəngin və ən çox uşaqlı fərdlər cəmiyyətlərinin rəisləri oldu. Ən sonunda hikmət və siyasət budaqlarındakı ən/en məlumatlı fərdlərin rəis olduqları bir mərhələyə çatıldı. Bütpərəstliyin ortaya çıxmasının və günümüzə qədər ayaqda qalmasının təməl və ilk səbəbi işdə bu vəziyyətdir. İnşallah irəlidə bu mövzunu geniş bir şəkildə araşdıracağıq.

Sözünü etdiyimiz çağlarda hər nə qədər insanlıq, cəmiyyət halında həyata xüsusiyyətindən -bütün qisimləri ilə; həm evliliyə söykənən bir ailə birliyi, həm də digər birlik hallarından- hər nə qədər qısa bir dövr üçün belə ayrı düşmədi isə, insan o zamanlar bunun detallı formada şüurunda deyildi. Tərsinə bu dövrlərdə insan məşğulluq, müdafiə etmə və bənzəri motivlər kimi özü ilə əlaqədar digər xüsusiyyətlərə bağlı olaraq yaşayıb inkişaf edir, yetkinləşməsini davam etdirirdi.

Quran bizə xəbər verir ki, insanın diqqətini cəmiyyət üzərinə detallı şəkildə çəkən və müstəqil bir şəkildə onun qorunmasına maraq/əlaqə göstərən ilk mesaj, peyğəmbərlik mesajı [yəni peyğəmbərlər] olmuşdur. Uca Allah belə buyurur: "İnsanlar yalnız bir tək ümmət idi, sonradan ayrılığa düşdülər." (Yunus, 19) "İnsanlar bir tək ümmət idi. Sonra Allah, müjdələyici və xəbərdarlıqçı olaraq peyğəmbərləri göndərdi. İnsanlar arsında anlaşılmazlığa düşdükləri mövzularda hökm vermələri üçün onlarla birlikdə haqq məzmunlu kitabları da endirdi." (Bəqərə, 213)

Uca Allah bu ayələrdə xəbər verir ki, insan ən köhnə çağlarda sadə quruluşlu bir tək ümmət idi, fərdləri arasında ixtilaf yox idi. Zamanla ixtilaflar baş göstərdi, qarşıdurmalar ortaya çıxdı. Bunun üzərinə uca Allah peyğəmbərlər göndərdi və insanlar arasındakı anlaşılmazlığı aradan qaldırmaq, onları ictimai birliyə yönəltmək və bu birliyi, teşri etdiyi yaslarla qoruma altına almaq üçün də bu peyğəmbərlərlə birlikdə kitablar da endirdi.

Uca Allah Qurani Kərimin bir başqa yerində də belə buyurur: "O; 'Dini dəstək olun və onda ayrılığa düşməyin' deyə dindən Nuha tövsiyə etdiyini, sənə vəhy etdiyimizi; İbrahimə, Musaya və İsaya tövsiyə etdiyimizi sizin üçün də (din olaraq) qanuniləşdirdi." (Şura, 13) Uca Allah bu ayədə xəbər verir ki, insanlar arasındakı ixtilafı aradan qaldırma və aralarında görüş birliyi meydana gətirmə cəhdi, dini dəstək olma və onda ayrılığa düşməmə çağırışı şəklində ortaya çıxmışdır. [Yəni; xalqın arasından ixtilafı qaldırıb yerinə birlik və həmrəyliyi icad etmək, ancaq ictimai əlaqələrin dinlə təşkil edilməsi və dində birliyin təmin edilməsi ilə müyesserdir.] Çünki din o insanlara sağlam cəmiyyəti zəmanət edirdi.

Görülür ki, bu ayədə bu ictimailəşmə və birlik çağırışını, şəriət və kitab sahibi peyğəmbərlərin ilki olan Hz. Nuha söykəyərək nəql edir. Sonra bu çağırış sıra ilə Hz. İbrahimə, Hz. Musaya və Hz. İsaya söykənilir. Hz. Nuh ilə Hz. İbrahimin şəriətlərində çox az sayda hökm vardı. Bu dörd şəriətin ən geniş əhatəlisi -Quranın bildirdiyinə görə- Hz. Musanın şəriəti idi. Onu əhatə zənginliyi baxımından Hz. İsanın şəriəti izləyirdi. Əldəki İncillər də bunu ortaya qoyur. Deyildiyinə görə Hz. Musanın şəriətində təxminən olaraq yalnız altı yüz/üz hökm vardı.

[Bu nəticəyə çatırıq ki:] İctimailəşməyə bağlı açıq və müstəqil çağırış peyğəmbərlik qaynaqlı olaraq din formasında başladı. [Belə ki Qurani Kərim, peyğəmbərlərin dinə dəvət etmələrini ictimai birliyə dəvət etməklə eyni saymışdır. Bu səbəbdən ictimai həyatın təsisi üçün, insanlığa ilk açıq dəvət peyğəmbərlər tərəfindən təqdim edilmişdir.] Bunu Quran açıqca ifadə etdiyi kimi, irəlidə toxunulacağı üzrə tarix də təsdiqləməkdədir.

3- İslamın Cəmiyyətə İstiqamətli Maraq/əlaqəsi

Heç şübhəsiz İslam dini, quruluşunu (təməlini) açıq bir şəkildə cəmiyyət təməli (cəmiyyət həyatı) üzərinə quran və heç bir ananında cəmiyyət mövzusunu göz ardı etməyən tək dindir. Əgər bu mövzuda ətraflıca məlumat əldə etmək və bu gerçəyi daha dəqiq olaraq görmək istəyirsənsə, insan düşüncəsinin saymaqdan aciz qalacağı insani fəaliyyətlərin genişliyinə, bu fəaliyyətlərin hissələrinə, cinslərinə, növlərinə və növlərinə bax. Arxasından bu ilahi şəriətin söz mövzusu fəaliyyətləri necə saydığına, əhatəsinə al/götürdüyünə və hər birinə istiqamətli hökmlər qoyduğuna bax. Çaşar qalarsan. Sonra da bu fəaliyyətləri necə cəmiyyət çərçivəsinə al/götürdüyünə bax. O zaman bu dinin ictimai ruhu bütün insan fəaliyyətlərinə mümkün olan ən yüksək səviyyədə işlədiyini görərsən.

Sonra da əldə etdiyin tapıntıları Quranın maraq/əlaqə sahəsinə girən digər haqq şəriətlərlə müqayisə et, ki bu şəriətlər Hz. Nuhun, Hz. İbrahimin, Hz. Musanın və Hz. İsanın şəriətləridir. Bu müqayisə etməyi quruluşun tərəfindən İslam ilə onlar arasındakı nisbət fərqini və bu dinin cəmiyyətə verdiyi əhəmiyyəti yaxından görərsən.

Quranın maraq/əlaqə sahəsinə girməyən bütpərəstlik, Sabisilik, Manelik və Senevilik (Atəşpərəstlik) kimi dinlərin şəriətlərində bu vəziyyət daha açıq və daha diqqətə çarpandır.

İndi də mədəni və mədəni olmayan millətlərin bu mövzuya bağlı vəziyyətlərinə gələk. Bu mövzuda tarixin bizə izah etdiyi yalnız budur: Bu millətlər, cəmiyyəti məşğulluq əsasına məzmuna və fərdləri monarjik bir hökumətin suverenliyi və kralların sultası altında tutma qanununa söykən/dözmə formasında yekunlaşdıra biləcəyimiz insanlıq tarixinin primitiv mirasına bağlı qalmışlar. Qövm, yurd və bölgə əsasına söykən/dözən cəmiyyətlər, öz ictimai yaşayışına müstəqil bir maraq/əlaqə göstərərək bunu araşdırma və tətbiq mövzusu etmədən krallıq və rəislik bayrağı altında yaşayırdılar; varislik (ənənə), bölgə və bezeri faktorlar ilə istiqamətləndirilirdilər. Belə ki din (İslam) günəşi doğulub da işıqlığını yaymağa başlayınca, o günün dünyanı suverenliyi altında tutan böyük millətləri, yəni Roma və Fars (İran) imperatorluqları belə, millətlərini krallıq və sultanlıq bayrağı altında yığan bir Sürüşsəyər və Kisra cəmiyyətindən başqa bir xüsusiyyət daşımırdılar. Cəmiyyət, inkişaf və irəliləməsində bu krallara və sultanlara bağlı idi və onların ağır tempinə uyğun gələrək yerində sayırdı. [Yəni cəmiyyətdəki irəliləmə, inkişaf; geriləmə, dayanma və çöküş, kral olan tək bir adamın iradəsinə bağlı idi.]

Bəli, o millətlərin götürdükləri mirasda Sokrates, Aristoteles və Əflatun (Platon) kimi filosofların yazılarında iştirak edən ictimai araşdırmalar vardır; tək bunlar tətbiq imkanına sahib ola bilməyən səhifələr və kağızlar, konkret hadisələrlə xarici dünyaya əks olunmayan zehini nümunələr və kuramsal=teorik ilişmələrdən ibarət idi. Varisi olduğumuz tarix, sözümüzün doğruluğuna ən ədalətli şahiddir.

İnsan növünün qulağını cırmaqlayaraq bu növü cəmiyyət mövzusu ilə maraqlanmağa çağıran, bu mövzunu səhlənkarlıq və asılılıq hökmü xaricində müstəqil bir mövzu etməyi təklif edən ilk səs, İslam Peyğəmbərinin yəni Hz. Məhəmmədin -ki onun üzərinə ən üstün salam və salat olsun- çağırışıdır. Peyğəmbər Əfəndimizin (s. a. a) özünə Rəbbindən enən ayələrlə insanları birlik halında xoşbəxt həyata və təmiz dolanma formasına çağırdı.

Necə ki uca Allah belə buyurur: "Bu, mənim dümdüz yolum; topluca ona yatıl. Sizi Onun yolundan ayıracaq (başqa) yollara uyğun gəlməyin." (Ən'am, 153) "Və topluca Allahın ipinə sıx sarılın. Dağılıb ayrılmayın... Sizdən; xeyirə çağıran, yaxşılığı əmr edən və pislikdən çəkindirən bir birlik olsun. (Bu əmr, cəmiyyəti bölünmə və parçalanmaqdan qorumağa işarə edir.) İşdə onlar qurtuluşa çatanlardır. Özlərinə açıq-aşkar dəlillər gəldikdən sonra, parçalanıb ayrılan və anlaşılmazlığa düşənlər kimi olmayın." (Al/götürü İmran, 103-105) "Dinlərini parça parça edib qruplara ayrılanlar (var ya), sənin onlarla heç bir bağlı yoxdur." (Ən'am, 159) Quranda bunlar kimi insanları cəmiyyət və birlik qanununa çağıran bir çox mütləq mənalı ayə vardır.

Yenə uca Allah buyurur ki. "Möminlər ancaq qardaşdırlar. O halda qardaşlarınızın arasını tapıb düzəldin." (Hucurat, 10) "Bir-birinizlə çəkişməyin; sonra həll edilib yılgınlaşırsınız və gücünüz gedər." (Ənfal, 46) "Sizdən; xeyirə çağıran, yaxşılığı əmr edən və pislikdən çəkindirən bir birlik olsun." (Al/götürü İmran, 104) Quranda bunlar kimi ittifaq və birliyə söykənən bir İslam cəmiyyəti meydana gətirməyi əmr edən və bu cəmiyyətin mənfəətlərini, maddi və mənəvi imtiyazlarını güdərək onu müdafiə etməyə çağıran başqa bir çox ayə vardır. İrəlidə bu mövzunu bir az daha geniş bir şəkildə araşdıracağıq.

4- İslam Baxımından Fərd və Cəmiyyət Əlaqəsi

Xilqət (yaratma) və icad mexanizmi, əvvəl bəzi əsərləri və xüsusiyyətləri olan bəzi təməl elementlər var edər. Sonra aralarındakı ayrılıqlara baxmayaraq onları bir-birləri ilə keyidib birləşdirər. Bu sintez nəticəsində təməl elementlərdəki görünən faydalara əlavə olaraq, bu ünsürlər yeni faydalar (qabiliyyətlər) qazanar. Məsələn, insanın bir çox maddi və mənəvi qabiliyyətləri olan ünsürləri, bədən hissələri, orqanları və gücləri vardır. Bunlar bəzən uyğun bir şəkildə birləşsələr, güclənər və böyüklük qazanarlar. [Belə ki, birləşərək daha güclü və yeni bir qabiliyyət mərkəzinin meydana gəlməsinə səbəb təşkil edərlər.] Söz mövzusu parçaların ağırlığı ilə bu parçaların meydana gətirdiyi bütünün ağırlığı, bədən tarazlığını möhkəmə, bir tərəfdən başqa bir tərəfə dönmə və bənzəri qabiliyyətlər kimi.

[Bu səbəbdən ünsürlərin hər birinin tək başına ağırlığıyla bütünün şəbəkəsiliyi, elementlərdən birinin örtdüyü yerlə bütünün örtdüyü yer/yeyər və ya bunların inkişaf və kamala çatma üçün daşıdıqları qabiliyyətlər, istedadlar tamamilə bir-birindən fərqlidir.] Bəzən də uyğun olaraq bir araya gəlməzlər; razılaşmazlıq və fərqlilik vəziyyətində qalarlar. Eşitmə, görmə, dadma, iradə və hərəkət kimi.

Tək bunların hamısı sintez birliyi baxımından bir tək varlığın, yəni insanın idarəs(n)i altındadırlar. O zaman insan bədənini meydana gətirən elementlərin hər birində ayrı-ayrı ol/tapılmayan faydalar (qabiliyyətlər) əldə edilər. [Yəni bu ünsürlər (elementlər), ayrı haldaykən sahib olmadıqları bir çox yeni qabiliyyətlərə sahib olarlar.]

Bu faydalar hərəkət, reaksiya növündən faydalar ilə mənəvi və maddi faydalar kimi ədəd tərəfindən bir çoxdur. Bu faydalardan biri bədən azalarının bu uyğunlaşmas(n)ı sayəsində tək bir faydadan, çaşılacaq qədər çox faydanın meydana gəlməsidir. Məsələn, insanın ana maddəsi olan və onu meydana gətirən sperma; inkişafı kamala çatınca, özündən bir hissəsini çölə salmağa (çıxarmağa) və onu başqa bir əskiksiz insan olaraq yetişdirməyə qədr olar. Bu yeni çat/yetişən insan, əslinin və artıma qaynağının etdiyi maddi və mənəvi hərəkətlərin bənzərlərini edər. [Yəni insanı meydana gətirən nütfe, maddə olaraq eyni maddəni çıxarmaq surətiylə inkişaf edər. Getdikcə inkişaf edən bu maddədən, maddi və mənəvi istiqamətə sahib mükəmməl bir insan meydana gəlir.]

Buna görə insan fərdləri, çoxluqlarına baxmayaraq insandırlar. İnsan birdir [və bir növün adıdır]. Bu fərdlərin hərəkətləri ədəd tərəfindən çox olmaqla birlikdə növ olaraq birdir. Buna görə, bu hərəkətlər (hərəkətlər) bir yerə toplanılıb birləşə bilərlər. Birləşən və aralarında uyğunlaşma olan bu hərəkətlər, dəyişik qablara bölüşdürülən sulara bənzər. Bu sular eyni növün xüsusiyyətlərini daşıyan çox miqdarda sulardır. Onların çox xüsusiyyətləri var, amma növləri birdir. Bu sular bir yerdə toplanınca xüsusiyyətləri güclənər və təsirləri daha böyük olar.

İslam, bu növün fərdlərinin təhsilində, yetişdirilməsində və gerçək xoşbəxtliyinə yönəldilməsində onda mövcud olan bu gerçək mənas(n)ı göz qarşısında saxlamışdır. Ki bunu göz qarşısında saxlamaq qaçınılmaz bir lazımlılıqdır da. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Və insanı sudan yaradıb da ona, (ana-ata tərəfindən) soy-sop, (ər-arvad tərəfindən) qohumluq verən Odur." (Furqan, 54) "Ey insanlar! Doğrusu biz sizi bir kişi ilə bir dişidən yaratdıq." (Hucurat, 13) "Bəziniz bəzinizdən meydana gəlmədiyər." (Al/götürü İmran, 195)

Fərd ilə cəmiyyət arasındakı bu gerçək əlaqə, qaçınılmaz şəkildə cəmiyyətdə başqa və yeni bir meydana gəlməyə gətirib çıxarar. Ancaq bu meydana gəlmə fərdlərin varlıqları, gücləri, xüsusiyyətləri və [ictimai həyatdakı] təsirləri ilə mütənasibdir. [Yəni cəmiyyət deyə adlandırdığımız bu meydana gəlmə, fərdlərin onu dəstəklədiyi nisbətdə inkişaf edər.]

Beləcə cəmiyyət üçün də fərdlərin varlığından və bu varlığın xüsusiyyətlərindən çox olan əlavə bir meydana gəlmə meydana gəlir. Bu müşahidə edilə bilən açıq bir gerçəkdir. Bundan ötəri Quran ümmətlər (cəmiyyətlər) üçün fərdlərdən ayrı bir varlıq, həyata müddəti, kitab, şüur, anlayışa qabiliyyəti, hərəkət, ibadət və itaətsizlik qəbul etmişdir.

Necə ki uca Allah aşağıdakı ayələrdə belə buyurur: "Hər ümmət üçün bir əcəl (təyin olunmuş bir müddət) vardır. Əcəlləri gəlincə, nə bir an gecikə bilərlər və nə önə keçə bilərlər." (Ə'raf, 34) "Hər ümmət öz kitabına çağırılar." (Casiyə, 28) "İşdə belə, biz hər ümmətə etdiklərini bəzəkli (cazibədar) göstərdik." (Ən'am, 108) "Onlardan həddindən artıqlığa qaçmayan (münasib) bir ümmət (cəmiyyət) var." (Maidə, 66) "Kitab əhlindən bir birlik var ki, gecə vaxtında ayaqda dayanıb Allahın ayələrini oxuyaraq səcdəyə bağlanarlar." (Al/götürü İmran, 113) "Hər ümmət öz peyğəmbərini tutmağa cürət etdi. Haqqı batil ilə yox etmək üçün batilə söykən/dözərək mübarizə etdilər. Mən də onları yakalayıverdim. Mənim cəzalandırmam necə olarmış (görsünlər)!" (Gafir, 5) "Hər ümmətin bir peyğəmbəri vardır. Peyğəmbərləri gəldiyi zaman, aralarında ədalətlə hökm verilər." (Yunus, 47)

İşdə biz bu ayələr işığında Quranın fərdlərin hekayələri ilə maraqlandığı qədər, hətta ondan daha çox millətlərin tarixləri ilə maraqlandığını görürük. Quran bu maraq/əlaqəni tarixçilərin yalnız məşhur kralların və liderlərin vəziyyətlərini qeydə keçirməklə məşğul olduqları dövrlərdə göstərmişdir. Tarixçilər ancaq Quran endikdən sonra millətlərin və cəmiyyətlərin tarixləri ilə məşğul olmağa başladılar. Bu maraq/əlaqəni də bir dərəcəyə qədər Məsudu və İbni Hal idin kimi tək-tək tarixçilərdə görürük. Nəhayət nəqlə söykənən tarix anlayışında son zamanlarda şəxslərin yerinə millətləri qoyan bir dəyişiklik meydana gəldi. Deyildiyinə görə bu cığırın bucaqçısı, miladı 1857-ci ildə ölən Fransız mənşəli Auguste Şüşədə (Ogust Qraf) olmuşdur.

Bu söylədiklərimizin qaçınılmaz etdiyi nəticə budur: Daha əvvəl işarə edildiyi üzrə ictimai güclər və xüsusiyyətlər güclüdürlər və qarşıdurma, ziddləşmə vəziyyətində fərdi gücləri və xüsusiyyətləri uduzmaya uğradarlar.

Üstəlik müşahidə və təcrübə həm aksiyoner, həm də reaksiyoner güclər və xüsusiyyətlərdə bunun belə olduğuna şahiddirlər. Məsələn, döyüşlərdə, ictimai qiyamlarda və ictimai hücumlarda görüldüyü kimi hər hansı bir mövzuda cəmiyyətin səyi və iradəsi hərəkətə keçincə, o cəmiyyətin şəxslərindən ya da alt qruplarından qaynaqlanan heç bir əleyhdar ya da zidd iradə ona qarşı dayana bilməz. Buna görə parçanın (alt qrupun) bütününə uyğun gəlməsi və onun hərəkətlərinə uyğunlaşması qaçınılmazdır. Belə ki, belə vəziyyətlərdə cəmiyyət [və ictimai ənənələr], fərdlərinin və alt qruplarının şüurunu aradan qaldırar [onların idrak və anlama güclərini təsir etməklə birlikdə bu ərdəmlərini tamamilə itirmələrinə səbəb olar].

Necə ki ümumi qorxu və dəhşət vəziyyətləri də belədir. Ordunun uduzması, etibarsızlıq, zəlzələ, qıtlıq, vəba kimi. Hətta bunlardan daha alt səviyyədə olan ənənəvi adətlər, milli modalar və bunlara bənzər ictimai iradə hərəkətləri, fərdləri özlərinə uyğun gəlmək məcburiyyətində buraxar, onların idrak və düşünmə qabiliyyətini ortadan qaldırar.

İşdə İslamın, heç bir başqa dində və heç bir mədəni millətin ənənə sistemində bərabər/yoldaşına rast gələ bilməyəcəyimiz bir ciddiliklə cəmiyyətin mövqesinə əhəmiyyət verməsinin səbəbi budur. -Ki bəlkə sən bu əhəmiyyətin diametrini qəbul etməzsən.- [Cəmiyyətə elə əhəmiyyət vermənin səbəbi də açıqdır.] Çünki cəmiyyətin təməli olan, onu meydana gətirən fərdin əxlaqını və instinktlərini tərbiyə edə bilərik. Lakin cəmiyyət içərisində əleyhdar və zidd ah-lak anlayışı və meyllərin varlığı halında bu fərdi tərbiyə səyinin müvəffəqiyyət şansı yoxdur. Ancaq çox az bir müvəffəqiyyət qazana bilər ki, müqayisə etməyə və qiymətləndirməyə təbii/tabe tutulduğunda heç bir dəyəri olmadığı, yox deyiləcək qədər az olduğu görülər.

Bundan ötəri İslamiyyət həcc, namaz, cihad, infak və xülasəylə dini təqva qaydaları kimi ən əhəmiyyətli hökmlərini və qanunlarını ictimai həyatı əsas al/götürərək ortaya qoymuşdur. İslam dini, [ictimai həyatın konsistensiyasını qorumaq və cəmiyyəti çatması lazım olan ərdəmlərə yönəltmək üçün] dinin ümumi qanunlarını və sərhədlərini qorumaqla vəzifəli olan İslami hökumət güclərinin (İslam dövlətinin), ayrıca bütün ümmətin çiyinlərinə yüklənmiş bir fərz olan yaxşılığa çağırma, bilinəni əmr edib pislikdən çəkindirmə vəzifəsinin yanında, gerçək xoşbəxtliyi, Allaha yaxın olmağı və Onun qatında dərəcə qazanmağı İslam cəmiyyətinin (ortaq) hədəfi edərək qoymuş olduğu bu qaydaların qoruyucusu olmuşdur. Ki hər cəmiyyətin ortaq bir hədəfə sahib olması da imtina edilməz bir lazımlılıqdır.

Söz mövzusu ortaq və ictimai hədəf [cəmiyyətin bütün fərdlərində olan] bir iç nəzarət edicidir. Belə ki, insanın görünən yanları bir tərəfə içində sirr olaraq saxladığı xüsuslar belə, yaxşılığa çağıran qruplardan və bilinəni əmr edib pislikdən çəkindirən birliklərdən gizli tutulsa da ondan gizli tutula bilməz. İşdə bizim daha əvvəl vurğuladığımız İslamın cəmiyyətə istiqamətli əhəmiyyətini digər ənənə və axınların (məktəblərin) bu mövzuya verdikləri əhəmiyyətdən daha üstün və irəli olduğu formasındakı gerçək budur.