Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

Üçüncüsü: Bu yol qətiliklə əskiklikdən və axsaqlıqdan xilas ola bilməz. Çünki hərçənd qanunun icra zəmanəti bir ya da bir neçə fərddə mərkəzləşən iqtidara yüklənmişdir; amma nəticə etibarı ilə onun icra edilmə zəmanəti yoxdur. Bu mənada icra zəmanəti yox ki, əgər iqtidar və suverenlik qaynağı haqqdan sapar da növün növə qarşı suverenliyini şəxsinin növə qarşı suverenliyinə çevirsə və qanun sistemi alt-üst olsa, ortada belə bir zorbanı zorla/məcbur et dayandıracaq və özünü təkrar ədalət yoluna qoyacaq bir güc yoxdur.

Bu söylədiklərimizin zamanımızda gördüyümüz bir çox nümunələri vardır. Zamanımız mədəniyyət və sivilizasiya zamanı olduğu halda bu mənfi nümunələr görülür. Tarixdə yaşanan bu cür nümunələr isə saysızdır. Bu axsaqlığa bir başqa axsaqlığı da əlavə etmək lazımdır ki, o da zaman zaman qanunun icra gücündən gizli olaraq tapdalanması və ya qanunun tapdalanması hadisəsinin icranın güc sahəs(n)i xaricinə çıxmasıdır. (Sözümüzün başına dönək.)

Sözün qisası, mədəni cəmiyyətləri tək bir məqsəd birləşdirər. Bu məqsəd dünya həyatının imtiyazlarından faydalanmaqdır. Onlara görə xoşbəxtlik budur. Lakin İslama gəlincə, onun fikirinə görə insanlığın həyatı, maddi dünya həyatından daha geniş çərçivəlidir. Onun həyat çərçivəsinə əsl həyat olan axirət həyatı da daxildir. Yenə İslamın fikirinə görə bu həyatda yalnız ilahi bacarıq işə yarayar ki bu, bütünü ilə tövhid qanununa həvalə edilmişdir. Yenə İslama görə bu ilahi bacarıq yalnız yaxşı əxlaqla və insan mənliyinin hər cür alçaqlıqdan təmizlənilməsi ilə qoruna bilər.

Yenə İslama görə bu yaxşı əxlaqın tam və kamil mənada reallaşması, Allaha qulluq etməyə, ONun rübubiyetinin gərəklərinə boyun əyilməsinə və insanlar arası əlaqələrin ictimai ədalət qanununa söykənilməsinə bağlıdır. İslam bu fikirdə olduğu üçün insan cəmiyyətinin meydana gəlmə təməli olan və tövhid dininin inteqrasiya olunmasını təmin edən məqsədi ələ aldı, sonra da tövhid əsasına söykənən olan qanunu ortaya qoydu. Bunları edərkən yalnız fərdlərin iradələri və hərəkətləri arasında tarazlıq qurmaqla kifayətlənmədi. Bu tarazlıqlama səyini ibadətlərlə tamama çatdırdı və bunlara haqq məlumatlarla ərdəmli əxlaqı əlavə etdi.

Sonra bunların icra etmə zəmanətini, birinci dərəcədə İslam hökumətinin çiyinlərinə, ikinci dərəcədə də cəmiyyətin çiyinlərinə yüklədi. Cəmiyyət bu öhdəçiliyini, elm və davranış baxımından sağlam təhsil verərək və yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirərək yerinə yetirəcək.

Bu dinin gözə dəyən ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri, bütün ünsürləri arasında tam bir-birliyə çatan bir əlaqənin ol/tapılmasıdır. Bu mənada ki, tövhid ruhu bu dinin mənimsəməyə çağırdığı yaxşı əxlaqa yayılmış və əxlaqın ruhu, cəmiyyətdəki fərdlərin etməklə öhdəçilikli olduqları hərəkətlərə dağılmışdır. İslam dininin bütün ünsürləri təhlil yolu ilə tövhid qanununa çatıb söykən/dözər. Tövhid qanunu da sintez yolu ilə əxlaq və əməl (hərəkət) olar. Əgər tövhid aşağı ensə, əxlaq və əməl olar; əxlaq və əməl də yuxarı çıxdığında tövhid olar. "Gözəl söz ONA yüksələr və yaxşı əməl də onu yüksəldər." (Fatır, 10)