Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

İkincisi; insan, fitrəti gərəyi bu ya da bu şəkildə xarici dünya qaynaqlı və obyektiv olaraq tapdığı şeyə xəbərdar et. Beləcə o fitrəti uyğun olaraq haqqa xəbərdar et. Hətta qəti məlumatın varlığını inkar edən bir kimsəyə, içində tərəddüd oyandırmayan bir məlumat təqdim edildiyi təqdirdə bu məlumatı etiraz etmədən qəbul edər.

Üçüncüsü; öyrəndiyin kimi haqq, insanın inanclarında qəbul etdiyi ya da davranışlarında uyğun gəldiyi xarici dünya qaynaqlı bir xüsusdur. İnsanın fikiri və idrakı isə, yalnız haqqa çatmağa yarayan bir vasitədir. Ayna ilə aynaya əks olunan cisim arasındakı əlaqə kimi.

Bu üç nöqtəni qavrayınca açıqca anlarsan ki, təbiətdə davamlı və ya -davamlılıq və dəyişməzlik qanunlarına söykənən olan- əksəriyyətlə meydana gəlmə halı demək olan həqiqət, davamlı olaraq və ya əksəriyyətlə meydana gələn xarici qaynaqlı hadisənin xüsusiyyətidir, yoxsa bu hadisəyə bağlı məlumatın və idrakın sifəti deyil.

Başqa bir ifadə ilə həqiqət məlumatın deyil bilinən şeyin sifətidir. Xarici dünyadakı davamlı olaraq və əksəriyyətlə meydana gəlmə halı da bir istiqaməti ilə haqq əhatəsinə girər. Əksəriyyətin fikirlərinə, inanclarına və qənaətlərinə gəlincə, bunlar azlıqdakılar qarşısında hər vaxt haqq olmazlar. Xarici dünyaya uyğun gəldikləri zaman haqq olarlar, uyğun gəlmədikləri zaman isə haqq olmazlar. O zaman insanın onlara boyun əyməsi yerində olmaz. Onsuz da/zatən əgər insan xarici dünyada olanın fərqində olsa, bununla uyğun gəlməyən əksəriyyət fikirinə uyğun gəlməz.

Məsələn sən əgər bir şeyin doğru olduğundan əmin olsan da bütün insanlar sənə o mövzuda tərs düşsə, təbii olaraq insanların fikirlərinə boyun əyməzsən. Əgər belə bir mövzuda insanlara xəbərdar et kimi görünsən qorxduğun üçün, utandığın üçün və ya başqa bir səbəbdən ötəri onlara xəbərdar et görünərsən. Yoxsa insanların o fikiri, uyğun gəlilməsi lazım olan haqq bir görüş olduğu üçün ona xəbərdar et görünməzsən. Əksəriyyətin görüşünün uyğun gəlilməsi lazımlı bir haqq olmasının lazımlı olmadığına bağlı ən gözəl şərh uca Allahın "Xeyr; o (Peyğəmbər) özlərinə haqqı gətirmişdir. Lakin onların çoxu, haqqdan xoşlanmamaqdadır." (Mu'minun, 70) buyruğudur. Əgər əksəriyyətin bütün fikirləri haqq olsaydı, ayədə haqqında danışılan əksəriyyətin haqqı məmnunsuzluqla qarşılamaları, ona qarşı çıxmaları mümkün olmazdı.

Bu şərh, əksəriyyətə uyğun gəlməyi təbii sistemə söykəmənin səhvini ortaya qoyur. Çünki bu sistem məlumatın və düşüncənin özündə deyil, məlumatın əlaqəli olduğu xarici dünyada etibarlıdır. İnsanın bu sistemdən iradəsində və davranışlarında uyğun gəldiyi xüsus, əksəriyyətin inandığı şey deyil, xarici dünyadakı meydana gəlməyə bağlı əksəriyyətdir. Yəni insan davranışlarını və hərəkətlərini "ümumiyyətlə yaxşı olan" qanununa söykəyər.

Quran qanuni hökmlərində və bu hökmlərlə əlaqədar məsləhətlərdə bu qanunu güdər. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Allah sizi çətinə qaçmaq istəmir. Yalnız sizi təmizləmək, sizə istiqamətli nemətini tamama çatdırmaq istəyir ki, şükr edəsiniz." (Maidə, 6) "Oruc sizə fərz qılındı. Eynilə sizdən əvvəlkilərə fərz qılındığı kimi. Ümid edilər ki çəkinərsiniz." (Bəqərə, 183) Bunlar xaricində də ortaya qoyulan hökmlərin əksəriyyətlə tətbiq oluna gəlmişlik səbəbinə söykən/dözdüyünü ehtiva edən başqa ayələr vardır.

"Mövcud sivilizasiya inkişaf etmiş ölkələrə ictimai xoşbəxtlik təmin etdi. Fərdləri cəmiyyətin təsdiqləmədiyi çirkinliklərdən təmizləyib təmizlədi." iddiasına gəlincə, bu söz doğru olmayan və yanılmalarla qarışıq bir sözdür.

Elə sanıram ki, belə deyənlərin ictimai xoşbəxtlikdən nəzərdə tutduqları şey cəmiyyətin insan sayı, güc və maddi qaynaqlardan faydalanma sahəsindəki inkişaf baxımından üstün oluşudur. Halbuki bir çox dəfə etdiyimiz təkrarlardan öyrənmiş olmalısan ki, İslam belə bir inkişaf etmişliyi xoşbəxtlik saymaz.

Açıq dəlillərə söykənən araşdırmalar da, İslamiyyətin bu yanaşmasını təsdiq edər. İnsana xas xoşbəxtlik, ruh və bədənin birlikdə xoşbəxtliyindən meydana gəlir. Bu xoşbəxtlik, insanı maddi nemətlərlə nemətləndirər və onu əxlaqi ərdəmlərlə və gerçək ilahi bacarıqla təchiz edər. İnsanın həm dünya həyatındakı, həm axirət həyatındakı xoşbəxtliyini ancaq belə bir düstur zəmanətə bağlaya bilər. Ruh xoşbəxtliyini göz ardı edərək yalnız maddi həzzlərə dalmağa gəlincə bu, İslamın gözü ilə yalnız bədbəxtlikdir.

Bizdəki mütəfəkkirlərin inkişaf etmiş millətlərin fərdlərində gördükləri düzgünlük, dürüstlük, etibarlılıq, mərdlik kimi yaxşılıqlara duy/eşitdikləri heyranlığa gəlincə, bu mövzuda onlara həqiqətən uzaq bir yanılma içindədirlər. Çünki bizim şərqli araşdırmaçıların mütəfəkkirlərinin böyük əksəriyyəti ictimai düşünməyi reallaşdıra bilmir. Onlar fərdi düşünürlər. Belə ki, əgər içimizdən biri özünü israrla hər şeydən müstəqil bir varlıq olaraq görsə, gerçək bunun tərsi olduğu halda şəxsinin müstəqilliyini ortadan qaldıracaq obyektiv əlaqələrdən özünü mücərrədlənmiş fərz etsə, sonra da həyatında yalnız özünə çıxar təmin etməyi və özünə gələ biləcək zərəri başından sovmağı düşünsə və tək özü ilə məşğul olsa, başqasını özü ilə müqayisə edər və onun haqqında da özü üçün etibarlı gördüyü növdən bir müstəqilliyin varlığına hökm edər.

Adamın verdiyi bu hökm -əgər doğru olsa- yalnız bu cür bir düşüncə tərzini mənimsəmiş kəslər haqqında doğru ola bilər. Buna qarşılıq ictimai düşüncə tərzini mənimsəyən kəslər də vardır. Bu düşüncə tərzini mənimsəyən kimsə sırf özünü göz önünə al/götürməz. Özünü cəmiyyətin asılı və ayrılmaz parçası görər. Öz mənfəətlərini ictimai mənfəətlərin bir parçası qəbul edər. Cəmiyyətin yaxşılığını öz yaxşılığı və cəmiyyətin pisliyini öz pisliyi sayar. Cəmiyyətin hər halını və xüsusiyyətini öz halı və xüsusiyyəti bilər. Belə bir insanın düşüncə tərzi dəminki nümunədən fərqlidir. Onun başqaları ilə əlaqəsi yalnız cəmiyyətinin xaricindəkilər ilə söz mövzusudur. Öz cəmiyyətinin parçaları ilə məşğul olmaq onun əhəmiyyət və dəyər verdiyi bir iş deyil.

Verəcəyimiz örnəklə bu söylədiklərimizi açıqlığa qovuşdurmaq istəyirik: İnsan müxtəlif orqanlardan və güclərdən meydana gəlmiş bir bütündür. Bunların hamısının meydana gətirdiyi bütün ona gerçək bir-birlik qazandırar ki, biz bu bütünə insan adını veririk. Bu bütün, parçaların bütününün şəxsən və hərəkəti olaraq insan müstəqilliyi altında yox olmalarını təmin edər. Məsələn göz, qulaq, əl və ayaq insan üçün görər, eşidər, məbləğ və gedər. Bunların hamısı hərəkətlərindən insanın o hərəkətdən al/götürdüyü həzz çərçivəsində həzz alarlar. Bu orqanların və güclərin hər birinin məqsədi, bu orqanların sahibi olan insanın əlaqə yaratmaq istədiyi xarici dünya ilə əlaqə yaratmaqdır. Bu əlaqə istər yaxşılıq, istər pislik olsun. Məsələn göz və ya qulaq ya da əl və ya ayaq yalnız bu orqanların sahibi olan insanın yaxşılıq və ya pislik etmək istədiyi insana yaxşılıq ya da pislik etmək istəyərlər. Bu orqanların və güclərin tək insanlıq bayrağı altında olmalarıyla birlikdə bir-birlərinə pislik etdikləri ya da bir-birlərinə zərər verdikləri nadir olaraq görülər.

Bu nümunə, ictimai tək bir seyr izləyən insanın parçalarının vəziyyətidir. İnsanların meydana gətirdiyi cəmiyyətin fərdləri ictimai düşüncəyə sahib olduqları təqdirdə o fərdlərin vəziyyəti də bu nümunədəki kimidir. O fərdlərin saleh olmaları, muttaki olmaları, təxribatçı olmaları, günahkar olmaları, yaxşı ya da pis olmaları cəmiyyətlərinin bu sifətlərlə əlaqədar vəziyyətlərinə bağlıdır. Əgər cəmiyyətlərinin tək şəxsiyyət sahibi olduğu fərz edilsə, bu belədir.

Məzhəb ya da irq fanatizminin ictimai düşüncə tərzini mənimsəməyə sürüdüyü millətlər və qövmlər haqqında, Quranın verdiyi hökm bu qanun istiqamətindədir. Yəhudilər, Ərəblər və keçmişdə yaşamış başqa bəzi millətlər kimi. Quranın bu millətlərin yeni nəsillərini, köhnə atalarının cinayətlər/günahları səbəbi ilə hesaba çəkdiyini, yaşayan qurşaqları bu səbəb ilə danladığını, köhnələrin və ölülərin davranışları üzündən indikiləri qınadığını görərsən. Bütün bunların səbəbi budur: İctimai düşüncəni mənimsəmiş fərdlər haqqında bu hökm haqlıdır. Quranda bu xüsusiyyətdə çox sayda ayə vardır. Onları köçürməyi lazımlı görmürük.

Bəli; insaflı tutum bunu tələb edir: Əgər belə bir cəmiyyətdə yaxşı fərdlər varsa bunların haqqını tapdalamamaq lazımdır. Belə yaxşı kəslər pis cəmiyyətin fərdləri arasında yaşayırlar və onlarla ictimai əlaqələrdə ol/tapılırlarsa da, ürəkləri xarab düşüncələr ilə çirklənməmiş və bu cür cəmiyyətlərin içinə işləyən məşhur xəstəliklərə qapılmamış və şəxsləri o cəmiyyətin skeletində və bünyəsində çoxluq kimi dayanır. Onsuz da/zatən Quran da hər kəsi danlayan ayələrində bu qanunu güdərək salehləri və yaxşıları ümumidən xaric tutur.

Bu izah etdiklərimizdən ortaya çıxır ki, inkişaf etmiş və mədəni cəmiyyətlərin fərdləri haqqında digər millətlərin fərdləri ilə müqayisə edərək verəcəyimiz yaxşı və ya pis hökmləri, o fərdlərin aralarındakı əlaqələrə, qarşılıqlı tutumlarına və iç həyatlarına söykəmək doğru deyil. Tərsinə bu fərdlərə bağlı hökmləri, digər zəif millətlərə istiqamətli tutumlarında və dünyadakı o biri ictimai şəxsiyyətlər ilə olan canlı əlaqələrində ortaya çıxan ictimai şəxsiyyətlərinə görə vermək lazımdır.

Bir cəmiyyətin yaxşı və ya pis, xoşbəxt və ya bədbəxt olduğu mövzusunda hökm verərkən güdülməsi və ölçü qəbul edilməsi lazım olan qanun işdə budur. Araşdırmaçılarımız bu yolu izləməlidirlər. Sonra istəyərlərsə, o cəmiyyətlərə heyran olsunlar, istəyərlərsə də onların etdiklərinə heyrətlənsinlər.

Həyatım haqqı üçün söyləyirəm ki, əgər dərin düşüncəli bir araşdırmaçı Avropalıların sənaye inqilabından günümüzə qədər uzanan ictimai həyatlarının tarixini araşdırsa, onların özləri xaricindəki zəif millətlərə və qurşaqlara qarşı tətbiq etdikləri siyasətləri dərinliyinə irdələsə, heç tərəddüd etmədən bunları görər: Bu qərbli cəmiyyətlər insanlıq üçün mərhəmət və yaxşı niyyətlə dolu kimi görünərlər. İnsanlığa xidmət yolunda, onlara azadlıq vermək üçün, haqqı tapdalanan məzlumların əlindən tutmaq, köləlik və məhbusluq sistemini qaldırmaq üçün canlarını və mallarını fəda etdiklərini söyləyərlər.

Lakin diqqətli araşdırıcı görər ki, onlar yer üzünün yazıq, zəif millətlərini özlərinə kölə etməkdən başqa bir məqsədləri yoxdur. Tapa bildikləri hər yolu istifadə edərək əllərindən gəldiyi hər yerə əl ataraq bu məqsədlərini reallaşdırmağa çalışarlar. Bir gün silah çətini ilə, bir gün müstəmləkələşdirmə yolu ilə, bir gün müstəmləkə əldə edərək, bir gün rəhbərliyi idarə altına alaraq, bir gün ortaq mənfəətləri qoruma adına, bir gün müstəqilliyi qoruma adına, bir gün barışı qoruma və ona istiqamətli təhdidlərə etiraz etmə adına, bir gün yox olma təhlükəsi ilə qarşı-qarşıya qalan yoxsul zümrələrin haqqlarını müdafiə etmə adına, qısacası hər gün bir adla hamı/həmişə o məqsədlərini reallaşdırmağa çalışarlar.

Sağlam insan fitrəti, vəziyyəti belə olan cəmiyyətlərə yaxşı deməyə, onlara xoşbəxtlik sifətini yaraşdırmağa razı ola bilməz. Dinin hökmünə, vəhyin və peyğəmbərliyin mühakiməsinə görə xoşbəxtlik anlayışının daşıdığı məna göz ardı edilsə belə söz mövzusu cəmiyyətlərə yaxşı gözlə baxılmaz.

İnsan təbiəti bütün fərdlərini, bəzi imkanlarla bərabər şəkildə təchiz etdikdən sonra bu fərdlərində, bəzilərinə digərləri üzərində onların qanlarını, mallarını və namuslarını mübah sayacaq şəkildə suverenlik qurmalarına necə icazə verə bilər? Bu fərdlərin digərlərinin həyatları və varlıqları ilə oyun oynamalarına, köhnə çağ insanlarının belə qarşılaşmadığı və dözmədiyi şəkildə idrakları və iradələri üzərində qənaətdə ol/tapılmalarına necə zəmin hazırlayar?

Bütün bu izah etdiklərimizdə, bu təcavüzkar millətlərin tarixləri ilə mövcud nəsillərin onların əllərindən gördükləri əziyyətlərin sənədli isbatlarına söykən/dözürük. Əgər bu cəmiyyətlərin vəziyyəti xoşbəxtlik və yaxşılıq isə, bu yaxşılığın və xoşbəxtliyin mənas(n)ı tahakküm və sərhədsiz sərbəstlik olmalıdır.

6- İslam Cəmiyyətinin Meydana gəlməs(n)i və Yaşaması Neyə Söykən/dözər?

Heç şübhəsiz xüsusiyyəti nə olursa olsun hər cəmiyyət dağınıq fərdləri arasında ortaq olan bir məqsədin varlığı ilə reallaşar, ortaya çıxar. Bu məqsəd, cəmiyyətin hər tərəfinə yayılaraq ona bir növ birlik qazandıran tək ruhdur. Bu ortaq məqsəd, ortaq məqsəd, dini olmayan təməllər üzərində qurulmuş cəmiyyət növlərində, yalnız insanın dünya həyatı məqsədidir. Lakin bu həyat ortaq şəkildə bir həyat olmalı, fərdiliyə söykənən olmamalıdır. Ortaq şəkildə həyat, maddi həyatın imtiyazlarından toplu halda faydalanmaq deməkdir.

İctimai faydalanma ilə fərdi faydalanma arasında xüsusiyyət baxımından bu fərq vardır: İnsan əgər tək başına yaşaya bilsə, hər növ yaralanmada tamamilə sərbəst olar. Qarşısına nə qarşı çıxan və nə nəzarət edici ol/tapılar. Yalnız bəzi orqanik sistemlərinin digər bəzilərinə etiraz etdiyi məhdudlaşdırmalarla qarşı-qarşıya qalar. Məsələn belə bir adam içində yaşadığı havanın bütününü tənəffüs edə bilməz. Çünki istəsə belə bu hava ağciyərlərinə sığmaz. Yenə bu adam sərhədsiz miqdarda qida maddəsi yeyə bilməz. Çünki həzm sistemi buna söykən/dözə bilməz. Adamın bəzi orqanları və gücləri digərləri ilə müqayisə edildiyində vəziyyəti budur. Özü kimi bir başqa insana görə vəziyyətinə gəlincə, əgər faydalandığı maddi imkanlar üzərində bir ortağı olmadığını fərz etsək, iş sahəsinin daralmasını, hər hansı bir hərəkətinin ya da davranışının daralmasını tələb edən bir səbəb olmaz.

Bu vəziyyət cəmiyyət içində, cəmiyyət sahəsində yaşayan insan üçün belə deyil. Çünki cəmiyyət içində yaşayan insan əgər iradəsində və hərəkətlərində tamamilə sərbəst olsa, bu vəziyyət həyat qarışıqlığına və insan növünün həlak olması ilə nəticələnəcək qarşılıqlı bir itələyiciliyə və qarşıdurmaya gətirib çıxarar. Bu mövzuda peyğəmbərlik ilə əlaqədar araşdırmamızda geniş şərh etmişdik.

İşdə cəmiyyətdə qanun hökumətinin iş başında olmasını tələb edən yeganə səbəb budur. Lakin barbar cəmiyyətlər bu qanun hökumətini ortaya çıxarma gərəyinin düşüncəsinə və fikirinə çata bilməzlər. O növ cəmiyyətlərin fərdləri arasında qarşıdurma və vuruşma ənənələri etibarlı olar. Bunlar nəticəsində bu cür cəmiyyətlərin bütün fərdləri, cəmiyyətlərini bir dərəcəyə qədər qoruyacaq bəzi tədbirlərə uyğun gəlmək məcburiyyətində qalarlar. Lakin bu tədbirlər möhkəm bir təmələ söykən/dözmədikləri üçün tapdalanmağa və ortadan qalxmağa məruzdurlar. Tez-tez dəyişərlər və qüvvədən qalxarlar.

Lakin mədəni cəmiyyətlər sivilizasiya və mədəniyyət dərəcələri nisbətində möhkəm təməllərə söykən/dözərlər. Bu cür cəmiyyətlər bu möhkəm strukturları sayəsində cəmiyyətdəki iradələr və davranışlar arasındakı ziddiyyətləri və qarşıdurmaları ortadan qaldırarlar. Bunun üçün iradələri və davranışları məhdudlaşdırmalara və qeydlərə bağlayaraq aralarında tarazlıq qurarlar. Sonra da qanunun sözünü qüvvəyə qoyma təminatı ilə təchiz edilən gücü və iqtidarı bir mərkəzdə sıxlaşdırarlar.

Buradan bu üç nəticə çıxır.