Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Ey özlərinə kitab verilənlər!... endirdiyimizə (Qurana) inanın..." Ayənin orijinalında keçən "dəqiqmisə" sözü, "tams" kökündən "bir obyektin icazəs(n)i silmək, təsirini ortadan qaldırmaq" deməkdir. Yenə ayədəki "vucuhen" sözünün təki olan "vəch" sözü, "bir şeyin sənə dönük olan və görünən tərəfi" deməkdir. İnsan üçün istifadə edildiyində "onun başının görünən və sənə dönük olan ön hissəs(n)i" mənasını verər. Bu söz hissi=somut məsələlərdə olduğu kimi mənəvi məsələlərdə də istifadə edilər. Yenə ayədəki "edbar" sözünün təki olan "dubur" sözü, "peysər" deməkdir.

Ayədə haqqında danışılan "Şənbə adamları"ndan məqsəd, Şənbə gününə hörmətsizlik göstərib həddi aşan bir qrup Yəhudidir. Uca Allah onları bu davranışlarından ötəri lənətləmiş və meymun şəklinə çevirmişdir. Onların vəziyyətləri bu ayələrdə izah edilir: "Onlara, dəniz sahilində olan qəsəbənin xalqının vəziyyətini soruş. Hanı onlar Şənbə gününə hörmətsizlik göstərib həddi aşırdılar. Çünki Cu-martesi tətil etdikləri gün, balıqlar meydana çıxaraq axın axın onlara gəlir idi, Şənbə tətili etmədikləri gün də gəlməzdilər." (A-rəf, 163) "İçinizdən Şənbə günü azğınlıq edib də, buna görə özlərinə, 'Alçaq meymunlar olun!' dediklərimizi əlbəttə bilməkdəsiniz. Biz bunu, hadisəni şəxsən görənlərə və sonradan gələnlərə bir ibrət dərsi etdik..." (Bəqərə, 66)

Bilindiyi kimi, bir əvvəlki ayədə Yəhudilərin və ya onların bir hissəsinin vəziyyətinə toxunulurdu. O ayədə sözün gəlib söykən/dözdüyü nöqtə bu oldu: Bu qrup Yəhudilər, Allaha və Peyğəmbərə xəyanət etdikləri, Allahın doğru dinini təhrif etdikləri üçün Allahın lənətinə uğradılar. Bu lənət də onların bütününə endi və onları -çox azı müstəsna- iman etmə müvəffəqiyyətindən saxladı. Daha sonra, "Ey özlərinə kitab verilənlər!" ifadəsindən aydın olacağı üzrə, xitab bütün Əhli Kitaba yönəldildi və hamısı, yanlarındakı kitabı təsdiqləyici olaraq endirilən Qurana inanmağa çağırıldı. Arxasından azğınlıq və böyüklük göstərməklə bəhanəsiz olaraq iman etmədikləri təqdirdə, Allahın qəzəbinə uğrayacaqları və bu qəzəbin də onların ortadan qaldırılması (silinib arxalarına çevirilməsi) və ya lənətlənməsi şəklində olduğu vurğulandı.

İşdə, "Biz, bəzi üzləri silib arxalarına çevirmədən" ifadəsində izah edilən budur. Üzləri silmək demək, insanlıq üçün gözlənilən və ümid edilən xoşbəxtliyin ol/tapıldığı həyati məqsədlərə yönəlmək üçün insanların istifadə etdiyi üzlərini silmək deməkdir. Tək bu silmə, üzlərin yox olmasını, ortadan qalxmasını, izlərinin tamamilə naməlumlaşmasını tələb edəcək bir silmə növündən deyil; bu, üzlərin arxalarına doğru dönməsini tələb edən bir silmə növüdür. Bu vəziyyətdə üzlər hərçənd öz fitri məqsədlərinə yönəlməyi istər; lakin peysər üzərində olduqları və geriyə dönük ol/tapıldıqları üçün arxada buraxdıqlarına yönəlməkdən və onlara doğru gerisən geriyə getməkdən başqa bir şey edə bilməzlər.

Belə bir insan, təbii quruluşu və fitrəti lazımınca özü üçün yaxşılıq və xoşbəxtlik gördüyü nöqtələrə istiqamətli olmasına baxmayaraq öz yaxşılığına, dininin və dünyasının faydasına gördüyü hədəfə hər yönelişinde pislikdən və pozuqluqdan başqa heç bir şeyə çatmaz; hər nə qədər irəliləməyə çalışsa, bir o qədər geriyə gedər və əsla iflah olmaz.

Söz mövzusu kəslərin Şənbə adamları kimi lənətə uğramalarına gəlincə, aydın olduğu qədəriylə bu, onların heyvana çevrilməsidir. Necə ki Şənbə adamları ilə əlaqədar ayələrdə (Bəqərə, 65-66) bunların meymun halına çevrildikləri bildirilmişdi.

Buna görə "ev nel'anehum" ibaresinin başındakı "və ya" mənasını verən "ev" ədatı zahiri mənas(n)ı olan iki qəşəngliliyi ifadə edər. İki təhdid arasındakı fərqə gəlincə, bunlardan birincisi -yəni silmə hadisəs(n)i- qəzəbə uğrayanların məqsədlərinin və hədəflərinin dəyişdirilməsini tələb edir. Bu təhrif edilmədə bəzi vəziyyət və xüsusiyyət dəyişiklikləri xaricində orqanizmin (yaradılış şəklinin) dəyişdirilməsi söz mövzusu deyil. Ancaq ikinci təhdid -yəni Şənbə adamlarının lənəti kimi lənətlənmə hadisəs(n)i- insan quruluşunu heyvan quruluşuna, məsələn meymuna çevirmək surətiylə reallaşan bir məqsəd dəyişməsini tələb edir.

Söz mövzusu özlərinə kitab verilənlər, əgər Allahın əmrinə itaət etməkdən qaçınsalar -ki, ayənin sonunda bildirildiyinə görə israr edəcəklər- iki ilahi qəzəbdən biri ilə qarşılaşacaqlar. Ya üzləri silinəcək və yaxud Şənbə adamlarının uğradığı kimi bir lənətə uğrayacaqlar.

Tək ayədən aydın olduğuna görə bu ilahi qəzəb hamısını əhatə etmir. Bunu, ayədəki "vucuhen=yüzler" sözündən anlayırıq. Çünki bu söz naməlum çoxluq olaraq istifadə edilmişdir. Əgər hamısının qəzəbə uğrayacağı nəzərdə tutulsaydı bu çoxluq, naməlum olaraq istifadə edilməzdi. Bu çoxluğun müəyyən deyil də naməlum istifadə edilməsində bir başqa nöqtə daha vardır ki, o da budur: Bilindiyi kimi bu mövqe təhdid və qorxutma mövqesidir. Yəni bir birlik yalnız bəzi fərdlərinin başına gələcək bir pis aqibətlə təhdid edilir. Bu vəziyyətdə ilahi qəzəbə uğrayacaq fərdlərin naməlum buraxılması, daha təsirli bir qorxutma və qorxdurma üsuludur. Çünki qəzəbə uğrayan kəslər üçün bildirilən xüsusiyyətlər, naməlum olmalarıyla birlikdə o cəmiyyətin tək-tək bütün fərdlərinə uyğunlaşar. Buna görə, heç biri bu kriminala çarpılmaqdan əmin ola bilməz. Bu üslub, təhdid və qorxdurma vəziyyətində məşhur şəkildə istifadə edilən bir üslubdur.

"ev nel'anehum" ibaresindeki ağıl sahibi kəslər üçün istifadə edilən "hum=onlar" əvəzliyi "vucuhen=yüzler" sözünə dönükdür. Bundan işarə yolu ilə və ya açıqca aydın olur ki, buradakı "üzlər"dən, məqsədlərinə yönəlmələri etibarı ilə insanların özü nəzərdə tutulmaqdadır. Beləcə üzlərin silinib arxa tərəflərinə çevirilmələri ilə bəzilərinin dediyi kimi bədəndəki konkret üzlərin peysərə çevirildiklərinin nəzərdə tutulmuş olduğu ehtimalı zəifləməkdədir. Bunun yanında üzlərin geri çevirilməsi ilə insanların doğru düşünmə və gerçəkləri olduqları kimi idrak etmə vəziyyətindən, düşüncə əyriliyinə və geriləməsinə çevirilməsinin nəzərdə tutulmuş olması ehtimalı güclənir. Belə ki, bu kəslər gördükləri hər gerçəyə üz çevirərlər, ondan iyrənərlər və gördükləri hər batilə meyl edərək ona balıqlama dalayarlar.

Bu, uca Allahın cəza və bəla xüsusiyyətli bir növ qənaətidir və bu ayənin məzmunu ilə bənzərlik ifadə etməkdədir: "Yenə ONA inanmadıqları ilk vəziyyətdəki kimi könüllərini və gözlərini tərs çevirərik. Və onları çaşmış olaraq azğınlıqları içərisində buraxarıq." (Ən'am, 110)

Etdiyimiz şərhlərdən aydın olur ki, ayədəki üzlərin silinməsindən məqsəd, nəfslərə istiqamətli bir növ ilahi qənaətdir. Bu qənaət, Allaha və ONun ayələrinə inanma mövzusunda insanların təbiətlərində olan haqqa boyun əymə və batildən qaçınmanın, batilə uyğun gəlmə və haqqdan qaçınmağa doğru dəyişikliyini tələb edir. Necə ki bu ayənin baş tərəfini meydana gətirən "Ey özlərinə kitab verilənlər! Biz bəzi üzləri silib arxalarına çevirmədən... əvvəl, yanınızda ol/tapılanı təsdiqləyici olaraq endirdiyimizə (Qurana) inanın..." ifadəsi etdiyimiz şərhi dəstəkləyir. Yenə aydın olur ki, burada haqqında danışılan lənətdən məqsəd insanın heyvana çevrilməsidir.

Bəzi təfsirçilər buradakı silmədən (təhrif etmədən) bir qövmün üzlərinin peysərlərinə çevrilməsinin nəzərdə tutulduğunu və bu hadisənin axır zamanda və ya qiyamət günündə meydana gələcəyini irəli sürmüşlər.

Buna veriləcək cavab budur: Yuxarıda açıqlandığı üzrə ayədəki "və ya... onları da lənətləmədən əvvəl" ifadəsi bu şərhə tərs düşər. [Çünki burada haqqında danışılan lənətdən, insanların Şənbə adamları kimi heyvana çevrilmələri nəzərdə tutulmuşdur.]

Bəzi təfsirçilər də buradakı silmənin dünyəvi bir pərişanlıq olduğunu, bu cəzaya çarpılanların (Yəhudilərin) davamlı zillətə və nəsibsizliyə məruz qalacaqlarını, xoşbəxtlik məqsədli bütün cəhdlərinin Allah tərəfindən xeyr təmin etməyən bir ilğıma çevriləcəyini söyləmişlər.

Bu şərh et əlaqədar olaraq söyləyəcəyimiz söz budur: Bu görüş gerçəyə tamamilə uzaq olmamaqla birlikdə daha əvvəl açıqlandığı kimi ayənin başlanğıc qisimi ilə ziddiyyət təşkil edər.

Bir başqa təfsirçiyə görə də buradakı silmədən məqsəd, Yəhudilərin köçə çətinlik çək/məcbur edilmələri və qovulduqları yurdlarına təkrar çevirilmələridir. Bilindiyi kimi Yəhudilər Hicazdan çıxarılaraq daha əvvəlki yurdları olan Suriyaya və Fələstinə sürtüldülər.

Bu şərhə istiqamətli etirazımız budur: Daha əvvəl ifadə edildiyi kimi ayənin axışı bundan fərqli bir şərhi təsdiq etməkdədir.

Bəli, burada [bütün bu fikirləri əhatə edən] bir başqa ehtimala da yer vermək mümkündür; o da budur ki: Üzlərin silinməsindən (təhrif edilməsindən) məqsəd, onların ürəklərinin tərsinə çevrilməsi və qərbi üzlərinin haqqdan batilə doğru çevirilməsidir. Beləcə onlar Allaha və ONun ayələrinə iman etməyə müvəffəq ola bilmir və nəticədə qurtuluşa çata bilmirlər. Bunun yanında haqq din elə bir doğru yoldur ki, insan dünya xoşbəxtliyini ancaq bu yola girmək və onu sapmadan izləməklə əldə edə bilər. Bu yoldan sapan kimsənin fəsadın qaynağına diyirlənməsi, həlak bataqlığına düşməsi qaçınılmazdır.

Necə ki uca Allah belə buyurur: "İnsanların öz əlləri ilə işlədikləri (pisliklər) üzündən quruda və dənizdə nizam pozuldu, ki Allah etdiklərinin bir qisimini onlara daddırsan." (Rum, 41) "Əgər o ölkələrin xalqı iman edib (pisliklərdən) çəkinsədilər, əlbəttə onların üstünə göydən və yerdən nə qədər bərəkət qapıları açardıq. Lakin (ayələrimizi) yalanladılar, biz də etdikləri üzündən onları yakalayıverdik." (Ə'RAF, 96)

Bu gerçəyin qaçınılmaz nəticəs(n)i budur ki, üzlərin gerçək dini bacarıqlardan silinməsi (yəni dini gerçəklərə kürəyi dönük olması), dünya həyatı ilə əlaqədar bütün xoşbəxtlik növlərindən silinməsi (yəni onlara xarici qalması) deməkdir. Belə ki, dini xoşbəxtlikdən məhrum olan kimsə, dünya xoşbəxtliyinin ünsürlərini meydana gətirən sabitlikli həyatdan, güvən duyğusundan, müstəqillik və suverenlik imtiyazından; ayrıca həyatı sevimli və cazibədar edən hər şeydən və əməyinin qarşılığını tam olaraq al/götürməkdən də məhrumdur. Belə bir kimsə yalnız dini ünsürlərin cəmiyyətlərində yaşayan qırıntıları qədər bu dünya nemətlərindən pay ala bilər. Buna görə yuxarıdakı şərhlərin çoxunu və ya hamısını bir araya gətirib etibarlı saymanın heç bir qorxusu yoxdur.

"Allahın əmri mütləq yerinə gələcəkdir." Bu ifadə, Allahın əmrinin qətiliklə yerinə gələcəyinə istiqamətli bir işarədir. Necə ki uca Allahın Quranda söylədiyi uyğun olaraq, Yəhudilərin lənətlənmələrinə, Allahın qəzəbinə uğramalarına, qiyamət gününə qədər aralarında kinin və düşmənliyin suveren olmasına bağlı aqibətlər reallaşmışdır. Ayrıca digər ayələrdə xəbər verilən başqa acı/ağrılı aqibətlər də başlarına gəlmişdir.