Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Özlərini tərifləyib ucaldanları görmədinmi? Rağıp əl-His-fahani, əl-Tədris planı adlı əsərində belə deyir: "Bu ayədə keçən 'yuzek-kune=övüp ucaldanlar' sözünün köklərindən biri olan 'zəkat' sözü, 'Allahın bərəkəti sayəsində meydana gələn artma və inkişaf' deməkdir..."

"İnsanın özünü tərifləməsi və təmizləməsi iki cür olar: Birincisi davranışlarla olar ki, bu təmizləmənin (tərifləmənin) təriflənmiş növüdür. 'Təmizlənən kimsə şübhəsiz qurtuluşa çatmışdır.' (AL/GÖTÜRə, 14) ayəsində nəzərdə tutulan budur. Təmizləmənin (tərifləmənin) ikinci növü isə sözlə olar. [Ədaləti şəri hakimin yanında sabit olmayan] bir kimsənin ədalətli olduğunu bildirmək, onu ədalət xüsusiyyətiylə tərifləmək kimi. Bu cür tərifləməyi insanın özü üçün etməsi qınanmışdır. Uca Allah, 'Özünüzü tərifləməyin.' deyə buyuraraq bunu qadağan etmişdir. Bunun qadağan edilməsi, insanın özünü tərifləməsinin ağla və şəriətə görə çirkin olduğu yolunda bir tərbiyəni yerləşdirməkdir. Necə ki hikmət sahibi bir düşünərə, 'Doğru olsa belə gözəl olmayan şey nədir?' deyə soruşmuşlar. Düşünər, 'İnsanın özünü tərifləməsidir.' deyə cavab vermişdir." el-Müfredatdan al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.

Bu ayə, Əhli Kitabın vəziyyətini izah edən ayələr arasında iştirak etdiyi üçün söz mövzusu özlərini tərifləyib ucaldanların, özlərinə kitab verilənlər və ya onların bir hissəs(n)i olduğu aydın olur. Amma bu ayədə kitab əhli sifəti ilə xatırlanmadılar. Çünki alimlərə yəni Allahı və ONun ayələrini bilən kəslərə bu cür alçaqlıqlara bulaşmış olmaq yaraşmaz. Bu alçaqlıqlarda israr etmək, kitabdan və onun içindəki məlumatdan uzaqlaşıb bunlara xariciləşməkdir.

Bu şərhi, uca Allahın nəql etdiyi Yəhudilərə aid bu sözlər, təsdiq edər: "Biz Allahın oğulları və sevgililəriyik." (Maidə, 18) "Saylı bir neçə gün xaricində bizə atəş toxunmayacaq." (Bəqərə, 80) Yəhudilərin özlərinin Allahın dostları olduqları yolundakı iddiaları da bu şərhi dəstəkləyən bir başqa dəlildir. Uca Allah belə buyurur: "Də ki: Ey Yəhudilər, bütün insanlar deyil də tək özünüzün Allahın dostları olduğunu iddia edirsinizsə..." (Cümə, 6) Buna görə bu ayədə bilvasitə şəkildə Yəhudilər nəzərdə tutulur. Daha əvvəlki ayələrdə Yəhudilərin böyüklük göstərərək gerçəyə boyun əyməyə, Allaha və ONun ayələrinə inanmağa yanaşmaydıqları və nəticə olaraq Allahın lənəti ilə əhatə edildikləri vurğulanmışdı. Bu ayə isə bütün bunların, onların özlərini bəyənmələrinin və təmizə çıxarmalarının qaçınılmaz nəticəs(n)i olduğunu ifadə edən bir dəlildir. [Yəni Yəhudilər haqqında sayılan xüsusların hamısı, onların bu ayədə zikr edilən əməllərindən (özlərini tərifləmələrindən) qaynaqlanmaqdadır.]

"Halbuki Allah, dilədiyini tərifləyib ucaldar və onlara et payı qədər belə zülm edilməz." Bu ayədə Yəhudilərin özlərini tərifləyib təmizə çıxarmaları etiraz edilir və etdikləri təmizə çıxarmanın etibarsızlığı ifadə edilərək bu əməliyyatın rübubiyet=yöneticilik mövqesinə aid vəzifələrdən və Allaha məxsus işlərdən olduğu vurğulanır. İnsanın bəzi fəzilətlərə sahib olması, müxtəlif mənəvi şərəflərlə və üstünlüklərlə bəzənmiş olması mümkündür. Tək bunlara əhəmiyyət verməsi və onlara söykən/dözüb güvənməsi, ancaq özünü Allaha möhtac saymaması və Allah qarşısında özünü müstəqil görməsi nəticəsində meydana gəlir ki, bu da Allahlıq və ya aləmlərin Rəbbinə ortaqlıq iddiası mənasını verər. Özünə nə zərər nə də fayda verə bilən, öldürməyə və həyat verməyə gücü çatmayan yazıq insan harada, xeyr və fəzilət mövzusunda Allaha möhtac olmamaq harada! İnsan öz mənliyində, mənliyinin bütün sahələrində, sahib olduğunu sandığı yaxşılıqlarda və bu yaxşılıqların bütün səbəblərində istisnasız bir şəkildə yalnız Allahın mülkündədir [bütün bunların mütləq maliki uca Allahdır]. O halda artıq insana nə kimi bir şey qala bilər ki?

İnsanı özünü tərifləməyə, ucaldıb təmizə çıxarmağa sürüyən bu qürur və özünü bəyənmişlik, əxlaqi alçaqlıqların başlıcalarından biridir. Üstəlik iş bu qədərlə qalmaz. Çünki söz mövzusu qürur və özünü bəyənmişlik digər insanlarla olan əlaqələri də təsirlər/təsir edər. Bu səbəbdən özünə güvənən bu məğrur insan, başqalarına toxunmadan edə bilməz. O zaman insanın bu alçaqlığından bir başqa alçaqlıq ortaya çıxar ki, o da tekebbür=kendini böyük görmə alçaqlığıdır. Bu böyüklük kompleksinə qapılan insan özü xaricindəki Allah qullarına təpədən baxar və onlara kölə rəftarı edər. Bunun nəticəsində insanlara hər cür zülmü, haqsız hücumu rəva görər. Allahın qadağanlarını pervasızca tapdalayaraq insanların qanları, namusları və malları üzərində suverenlik qurmaqda qorxu görməz.

Bu söylədiklərimiz, söz mövzusu xəstəliyin fərdi olması vəziyyətindəki nəticələndirərdir. Amma əgər xəstəlik fərdilik (=bireysellik) sərhədini aşaraq ictimai bir vərdiş və milli bir ənənə halına gəlirsə, işdə o zaman insan soyunu məhv edən və yer üzünü qarışıqlığa öküzün bir təhlükə olar. Aşağıdakı ayədə nəql edilən Yəhudilərin sözləri bu təhlükənin konkret bir nümunəsidir: "Ümmiler (kitab əhli olmayanlar) mövzusunda bizə bir günah yoxdur." (Al/götürü İmran, 75)

Heç bir kimsənin hər hansı bir fəzilətə sahib olduğunu irəli sürərək özünü tərifləməyə haqqı yoxdur. İstər bu söylədikləri doğru olsun, istər yalan əhəmiyyətli deyil. Çünki sözünü etdiyi fəzilətin maliki, özü deyil. Halbuki uca Allah, insanların sahib olduğu hər fəzilətin malikidir; istədiyi kimsəyə dilədiyi kimi fəzilət verəndir. Bu səbəb ilə istədiyini tərifləyib ucaltmaq ONun əlindədir. [Allahın tərifləməsi isə iki şəkildə təcəlli edə bilər.] Dilədiyini əməli bir şəkildə tərifləyib ucaldar. Bunun üçün o kimsəyə fəzilət (lütf və kərəmindən) verər, nemətini ona axıdar. Dilədiyini də sözlə tərifləyər. Bunun üçün onu öyünəcəyi sözlərlə xatırlayar, kamal sifətlərlə şərəfləndirər.

Necə ki, "Allah Adəmi, Nuhu... seçdi." (Al/götürü İmran, 33) deyə buyuraraq Hz. Adəm ilə Hz. Nuhu, "O son dərəcə doğru bir peyğəmbər idi." (Məryəm, 41 və 56) deyə buyuraraq Hz. İbrahim ilə Hz. İdrisi, "Şübhəsiz o, elm sahibi idi, çünki ona biz öyrətmişdik." (Yusuf, 68) deyə Hz. Yaqubu, "O bizim ixlaslı qullarımızdan idi." (Yusuf, 24) deyə buyuraraq Hz. Yusufu, "Həqiqətən o ixlas sahibi idi və həm rəsul, həm də nəbi idi." (Məryəm, 51) deyə buyuraraq Hz. Musanı, "Dünyada da, ahı-rədddə də şərəfli, hörmətli və (Allaha) yaxın olanlardandır." (Al/götürü İmran, 45) deyə buyuraraq Hz. İsanı, "O nə yaxşı bir qul idi! Daim Allaha yönələrdi." (Sad, 30 və 40) deyə buyuraraq Hz. Süleyman ilə Hz. Eyyubu, "Heç şübhəsiz mənim vəlim, kitabı endirən Allahdır. O yaxşıları idarə edər (qoruyar)." (Ə'RAF, 196) və "Sən əlbəttə uca bir əxlaq üzrəsən." (Qələm, 4) deyə buyuraraq Hz. Məhəmmədi (s. a. a) tərifləmişdir. Ən'am, Məryəm, Ənbiya, Saffat, Sad və digər surələrdəki bəzi peyğəmbərlərə bağlı ayələr də bu şifahi/sözlü tərifləmənin və ucaltmanın nümunələridir.

Qısacası tərifləyib ucaltma, yalnız uca Allaha məxsus bir səlahiyyətdir; ONun xaricində heç kim bu səlahiyyətdə ONA ortaq ola bilməz. Çünki Allahdan başqalarının edəcəyi tərif və ucaltma ya zülmdən qaynaqlanar və ya zülmlə nəticələnər. Halbuki Allah tərəfindən edilən tərif və ucaltma, haqq və ədalət üzrə reallaşar. O onu ölçüsünə görə edər; nə ifrata və nə təfritə meydan verər. Buna görə, "Halbuki Allah, dilədiyini tərifləyib ucaldar." ifadəsinin dərhal arxasından səbəb və səbəb mənas(n)ı daşıyan "Onlara et payı qədər belə zülm edilməz." ifadəsinə yer verilmişdir.

Etdiyimiz şərhlərdən uca Allahın tərifləyib ucaltmasının mütləq olduğu yəni, əməldə və sözdə tərifləyib ucaltmanın hər ikisini əhatə etdiyi ortaya çıxırsa da bu ayədəki ucaltmadan məqsəd şifahi/sözlü ucaltmadıyar. Çünki sözün axışı ilə uyğun gələn məna budur.

"Onlara et payı qədər belə zülm edilməz." Ayədə iştirak edən "fetil" sözü "fetl" kökündən mef'ul mənasını verən feil qəlibində sifəti müşebbehedir və "bükülmüş şey" mənasını verər. Bəzilərinə görə xurma nüvəsinin oyuğundakı (yivindəki), başqa bəzilərinə görə də xurma nüvəsinin içindəki incə tel kimi iplikdir. Əhli Beyt İmamlarından gələn rəvayətlərə görə isə xurma nüvəs(n)i üzərindəki nöqtədir. Bu nüvənin səthində olana "nakir" və üzərini örtən pərdəyə də "kıtmır" deyilir. Bir başqa görüşə görə iki barmaq arasındakı iplik kimi çirk yığını mənasını verər. Qısacası bu söz hesaba alınmayacaq qədər kiçik və dəyərsiz bir şey deməkdir.

Bu ayəs(n)i kərimə ilə bu iki xüsus açıqlığa qovuşmuş oldu: