Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz; bundan başqasını dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr." Mətn/mətin axışından aydın olduğuna görə bu ayə, bir əvvəlki ayədə yəni "Biz bəzi üzləri silib arxalarına çevirmədən... əvvəl, yanınızda ol/tapılanları təsdiqləyici olaraq endirdiyimizə inanın..." ayəsində ifadə edilən hökmü səbəbləndirməkdədir.

Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı belə olar: Siz əgər Allaha inanmasanız, bu səbəblə müşrik olarsınız. Allah isə özünə şirk qaçılmasını bağışlamaz. Buna görə ONun hirsinə və cəzasına məruz qalarsınız. Bunun nəticəs(n)i olaraq Allah ya üzlərinizi geriyə çevirməklə silər, təsirini ortadan qaldırar və ya sizə lənət edər. Bu səbəbdən bu bağışlamazlığın nəticəs(n)i olaraq, üzlərinizin silinməsi (təhrif edilməsi) və ya lənətə uğramanız kimi şiryin dünyəvi nəticələndirərinin tətbiq olunması lazımdır.

Bu şərh, bu ayə ilə "Allah özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz; bundan başqasını dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr. Kim Allaha ortaq qaçsa, həqiqətən tünd bir pozğunluğa düşmüşdür." (Nisa, 116) ayəsinin məzmunu arasındakı fərqi meydana gətirər. Çünki araşdırmaqda olduğumuz ayə şiryin dünyadakı nəticələrinə bağlı bir təhdidkən, az əvvəl köçürdüyümüz ayə, şiryin axirətdəki nəticələrinə bağlı bir təhdiddir. Bu fərq, ayələri ilə aralarındakı uyğunlaşma nəticəsidir. Yoxsa bu ayələr ol/tapıldıqları yerlərdən müstəqil olaraq qiymətləndirildiklərində hər ikisi də şiryin dünyəvi və ührəvi nəticələrini əhatə etməkdədirlər.

[Bu ayələ əlaqədar diqqət yetirilməsi lazım olan bir başqa xüsus da budur:] Allahın bağışlaması və bağışlamaması təsadüfi və ölçüsüz deyil, tərsinə hikmət uyğun olaraq reallaşar. Çünki o üstün iradəli və hikmət sahibidir. Allahın şiryi bağışlamamasının hikmətinə gəlincə, xilqət aləmi, ehtiva etdiyi bütün rəhmətlə "ubudiyet=kulluk" və "rübubiyet=yöneticilik" əsaslarına söykən/dözər. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Mən cinləri və insanları ancaq mənə qulluq etsinlər deyə yaratdım." (Zariyat, 56) Halbuki şirk olunca qulluq olmaz. Allahın şirk xaricində qalan o biri günahları bağışlaması isə peyğəmbərlər, vəlilər və mələklər kimi şəfaət səlahiyyəti olan kəslərin şəfaət etməsi və insanın öz işlədiyi yaxşı əməllər sayəsində reallaşar. Şəfaətlə əlaqədar mövzunu bu kitabın birinci dərisindəki şəfaət bəhsində [Bəqərə, 47-48] detallı şəkildə açıqlamışdıq.

Tövbə mövzusuna gəlincə, bu ayənin mövzusu xüsusi olduğundan ötəri burada tövbənin funksiyasına heç toxunulmur. Çünki ayənin mövzusu iman etməməkdir, ki o varkən tövbənin mənas(n)ı yoxdur [və bu səbəblə tövbədən söz edilə bilməz]. Ayrıca tövbə, şirk də daxil olmaq üzrə bütün günahların bağışlanılmasını təmin edər. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Də ki: Ey öz(lerine pislik edib) nəfslərinə zülmətmiş olan qullarım! Allahın rəhmətindən ümid kəsməyin! Çünki Allah bütün günahları bağışlayar/hədiyyələr. Şübhəsiz ki O, çox bağışlayan və çox əsirgəyəndir. Rəbbinizə dönün..." (Zumər, 53-54)

Ayədə haqqında danışılan şirk şübhəsiz küfrü də ehtiva edər. Çünki kafir, ona müşrik adı verilməsə də qətiliklə bağışlanılmaz. Bu [şiryin küfrü ehtiva etməsi xüsusu], onların Quranı və Peyğəmbərimizin (s. a. a) gətirdiyi ilahi mesajı inkar etmələri, onların bununla Allaha ortaq qaçdıqları bir şirk olmasına baxmayaraq Quranda Əhli Kitaba müşrik adı verilməməsi fikirinə söykən/dözər. Halbuki. (Bəqərə surəsinin 221. ayəsinin təfsirinə müraciət edilə bilər.) Əhli Kitab əllərindəki kitabı təsdiqləyici olaraq endirilən Qurana inanmadıqları zaman Allahı inkar etmiş və əllərindəkini ONA ortaq qaçmış olarlar. Çünki onların əllərindəki inanc objesi, Allahın istəmədiyi bir mahiyyətə büründürülmüşdür. Məsələn Hz. Musaya (ə.s) inanan kimsə əgər Hz. İsanı (ə.s) inkar etsə, Allaha qarşı kafir olmuş və Musanı (ə.s) ONA ortaq qoşmuş olar. Bu söylədiklərimiz, bəlkə də ayədə "müşriki" və ya "müşrikləri" deyil də "özünə ortaq qaçılmasını" deyilməsinin altında yatan nöqtədir.

Ayədə iştirak edən "dilədiyi kimsə üçün" qeydi bir səhv sanıyı önləmək üçündür. Yəni hər hansı bir kimsənin Allaha bağışlamağı söykəyə biləcəyi, hər hansı bir suverenin onu istiqamətləndirə biləcəyi, hər hansı bir güclünün onu bağışlamağa məcbur edə biləcəyi sanılmasın deyə "dilədiyi kimsə üçün" qeydinə yer verilmişdir. Yalnız bu deyil; Quranda sabit olan işlər çoxu dəfə Allahın diləyinə bağlanar. Bunların hamısının və ya çoxunun səbəbi, sözünün etdiyimiz səhv anlamanın aradan qaldırılmasıdır. Eynilə bu ayədə olduğu kimi: "Rəbbinin diləyi xaric, göylər və yer/yeyər dayandıqca onlar da orada əbədi qalacaqlar. Bu (nemətlər) bitməz tükənməz bir lütfdür." (Hud, 108)

Bu da var ki, hikmət gərəyi hər günahkarın günahı bağışlanılmamalıdır. Əks halda əmrlər və qadağan edər boşa gedər, teşri=yasama mənasız olar və ilahi tərbiyə müddəti işləməz olar. İşdə "dilədiyi kimsə üçün" qeydi bu gerçəyə işarədir. Bundan ortaya çıxır ki, hər günahın bəzi fərdlərinin mütləq bağışlanılmaması lazımdır. Yoxsa bunlarla əlaqədar qadağan boş və mənasız olar. Bu vəziyyət bağışlamanın (əfvin) səbəbləri haqqındakı ayələrin ümumi ifadələri ilə ziddiyyət təşkil etməz. Çünki o ayələrdə əfvin meydana gələcəyindən danışılır, yoxsa qeydsiz-şərtsiz bir vəd edilmir. Çünki elə günahlar var ki, bağışlanılması söz mövzusu olmayan kəslər tərəfindən işlənərlər. Bunun səbəbi şirk və ya onun kimi bir mane olar.

Buna görə ayənin mənas(n)ı budur: Allah, kafirin də müşrikin də şirk cinayət/günahını bağışlamaz. Şirkdən başqası digər günahları ya şəfaət səlahiyyəti ilə təchiz etdiyi qullarının şəfaəti və ya özlərinin yaxşı əməlləri sayəsində bağışlayar. Amma bu günahların hamısını hökmən hər günahkara bağışlamaq məcburiyyətində deyil. Tərsinə bağışlamaq və bağışlamamaq ONun əlindədir; hər ikisi də bir hikmətə söykən/dözər.