Əlavə 5a xəzər suitisi haqqında hesabat



Yüklə 1,3 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/7
tarix28.04.2017
ölçüsü1,3 Mb.
#15881
1   2   3   4   5   6   7

 

V.  İ.  Krılov  və

 

başqa  müə



llifl

ə

r



ə

  gör


ə

 

(1990)  piy  toxumasında  pestisidlə



rin  (DDT  v

ə

  onun 



metabolitl

ə

ri, alfa- v



ə

 qamma- 


heksaxlorsikloheksan) akkumulyasiyası yaşdan, cinsdə

n v


ə

 tutulma 

sah

ə

sind



ən  asılı  olaraq  toxuma  kütlə

sind


ə

  6.05-64.3  mq/kq 

ətrafında  də

y

işir.  Ş



.  Tanabe  v

ə

  N.    



Kajivaraya  gör

ə

  (ECOTOX  2002,  2008)  2000  v



ə

  2001-ci  ill

ə

rd

ə



  qeyri-adi  d

ə

r



ə

c

ə



d

ə

  tez-



tez  baş 

ver


ə

n  kütl


əvi  ölüm  halları  ə

rzind


ə

  suyun  X

ə

z

ə



r  sahill

ə

rin



ə

 

çıxardığı  Xə



z

ə

r  sutil



ə

rinin  qara  ciy

ə



piyind



ə

  polixlorbifenill

ə

r,  dibenzo-p-dioksinl



ə

r  v


ə

  dibenzofuranlar,  xlororqanik  pestisidl

ə

r  v


ə

 

qalaylı 



üzvi birl

əşmə


l

ər aşkar olunmuşdur.

    

 

Lipid  ç



ə

ki  t


ədqiqatı  əsasında  tədqiq  olunmuş  üzvi  xlor  birləşmə

l

əri  arasında  3.1



-d

ə

n  560  nq/q-ya 



q

ə

d



ə

r  konsentrasiyalara  malik  DDT  çirkl

ə

ndiricil


ə

ri  üstünlük  t

əşkil  etmişdir.  Dalğaların  İran 

sahill


ə

rin


ə

 

çıxardığı  Xə



z

ə

r  suitil



ə

rind


ə

  üzvi  xlor  birl

əşmə

l

ərinin  miqdarı  suların  digə



r  regionlarda 

sahil


ə

 

çıxardığı  suitilə



r

ə

  nisb



ə

t

ən  daha  az  olmuşdur.  Bununla  belə,  dalğaların  İran  sahillə



rin

ə

 



çıxardığı  suitilə

rd

ə



  pi

y  qatı  ə

h

ə

miyy



ə

tli  d


ə

r

ə



c

ə

d



ə

 

daha  qalın  olmuş  və



  X

ə

z



ə

r  suitil

ə

rind


ə

 

çirkl



ə

ndiricil


ərin konsentrasiyası və

 

piy qatının qalınlığı arasında



 neqativ 

ə

laq



ə

 

müşahidə



 

edilmişdir.

      

 

Bu piy qatı yemlə



nm

ə

 v



ə

 tük tül


ə

m

ə



 mövsümünd

ə

n sonra nazikl



əşdiyinə

 gör


ə

 piy qa


tında mövsümi 

d

əyişiklik  aşkar  olmuşdur.  Nə



tic

ə

d



ə

  suitil


ə

rin  üzvi  xlor  birl

əşmə

l

ə



rinin  t

ə

siri  il



ə

 

ə



laq

ə

dar  olaraq 



yazda  daha  yüks

ə

k  risk



ə

  m


əruz  qalmaq  ehtimalı  çox  olmuşdur.  2000  və

  2001-ci  ill

ə

rd

ə



  X

ə

z



ə

suitil



ə

rind


ə

 

aşkar  edilmiş  üzvi  xlor  birləşmə



l

ə

rinin  s



ə

viyy


ə

l

ə



ri  epizootik  x

ə

st



ə

likl


ə

r

ə



 

tutulmuş  digə

d

ə



niz m

ə

m



əli heyvanlarındakı üzvi xlor birləşmə

l

ə



rinin s

ə

viyy



ə

l

ə



rin

ə

 



oxşar olmuşdur.

 X

ə



st

ə

 X



ə

z

ə



suitil


ə

rind


ə

  dibenzo-p-dioksinl

ər  /dibenzofuranlar  konsentrasiyaları  digə

r  regionlardan  olan 

suitil

ə

rd



ə

ki  ko


nsentrasiyalardan  daha  aşağı  olmuşdur  və

  bu  o  dem

ə

kdir  ki,  bu  çirkl



ə

ndiricil


ə

rin 


toksik  t

ə

sirl



ə

ri  daha  z

əif olmuş və

 

onların suitilə



rin  kütl

ə

vi  ölümü  il



ə

 

ə



laq

əsi olmamışdır. Suitilə

rd

ə

 



toksik  ekvivalent  (TE)  s

ə

viyy



ə

sinin  nisb

ə

t

ən  aşağı  olmasına  baxmayaraq 



X

ə

z



ə

r  suitil

ə

rind


ə

 



ə

yy

ə



nl

əşdirilmiş  polixlor  bifenillə

r  v

ə

  üzvi  xlorlu  pestisidl



ə

r  il


ə

  çirkl


ə

nm

ə



nin  cari  v

ə

ziyy



ə

ti 


immunitetin z

ə

ifl



ə

m

əsi riskini yaradır. Suitilə



rin qara ciy

ə

rind



ə

 butilin birl

əşmə

l

əri yaş çə



ki 

əsasında 

0.49-dan  17  nq/q-ya  q

ə

d



ə

r  d


əyişmiş

  v


ə

 

analiz  olunmuş  bütün  nümunə



l

ə

rd



ə

  oktiltin  (oktilqalay) 

birl

əşmə


l

ə

ri 



aşkarlanma  limitindən  aşağı  olmuş  və

  X


ə

z

ə



r  suitil

ə

rind



ə

  üzvi  qalay  birl

əşmə

l

ə



ri  il

ə

 



çirkl

ə

nm



ənin daha az olduğunu göstərmişdir.

     


 

Ovlanma  v

ə

  çirkl


ə

nm

ə



y

ə

 



ə

lav


ə

  olaraq  X

ə

z

ər  suitisi  başqa  faktorların  da  tə



sirin

ə

  m



əruz  qalır. 

Suitinin 

ə

sas  qida  m



ə

nb

ə



l

ə

rind



ə

n  biri  uzun  müdd

ə

t  kiçik  v



ə

  yüks


ə

k  d


ə

r

ə



c

ə

d



ə

  bol  kilk

ə

 

balığı 



(Clupeonella)  olmuşdur.  Son  onillik  ə

rzind


ə

  kilk


ə

 

ehtiyatı  müxtə



lif  s

ə

b



ə

bl

ə



r

ə

  gör



ə

 

ə



h

ə

miyy



ə

tli 


d

ə

r



ə

c

ə



d

ə

 



azalmışdır: 2001

-ci  ild


ə

  kütl


ə

vi  ölüm;  1990-2000-ci  ill

ə

rd

ə



  ovlanma  h

əcminin çoxalması; 

ktenoforun (Mnemiopsis leidyi) müdaxil

ə

si.    



Balalama v

ə

 balaya qulluq 



ə

rzind


ə

 

narahatlıq və



 h

ə

y



ə

can suitil

ə

r üçün dig



ə

r bir t


ə

hlük


ə

y

ə



 

çevrilmiş 

v

ə

 



bu, yalnız son illə

rd

ə



 qiym

ə

tl



əndirilmişdir. 

  

Suitil



ərin  sayında  eyni  kə

skin  azalma  X

ə

z

ə



rin  Türkm

ənistan  sektorunda  da  baş  vermişdir.  Bizim 

h

əmkarlarımıza  görə



  1980 

  1990-



cı  illə

rd

ə



 

V.  İ.  Krılov  bir  neçə

  t

ədqiqat  aparmış  (İstinad  25  –



 

1982, 


İstinad  27  –

 

1983,  İstinad  26  –



  1984,  1990)  v

ə

 



Oqurçinski  adasında  12,000

-

ə



  q

ə

d



ə

r  suiti 

saymışdır,  amma  P.  Yeroxinə

  gör


ə

  son  4  v

ə

  ya  5  il 



ə

rzind


ə

  bolluq  2,000  nümun

ə

d

ə



n  çox 

olmamışdır,  yəni  aydındır  ki,  yataq  yerlə

rind

ə

  suitil



ərin  populyasiyası  6  də

f

ə



  aza

lmışdır.


  T

ə

z



ə

 

doğulmuş küçüklərin sayı



nda da  k

əskin azalma olmuşdur.

   

Qazaxstanda  da  oxşar  tendensiya  vardır,  amma  bizim  Qazax  həmkarlarımız  yataq  yerlə



rind

ə

 



suitil

əri  yalnız  son  vaxtlar  tə

dqiq  etm

ə

y



ə

 

başlamışlar.  Odur  ki,  real  azalma  miqyası  aydın  deyil; 



amma 

ə

g



ə

ə



vv

ə

ll



ər Qazaxıstannın adaları və

 

süni adalarında suitilə



rin 

bolluğu on minlə

rl

ə

 növ kimi 



t

əsvir  olunurdusa  hazırda  onların  sayı  daha  azdır.  İran  sektoruna  gə

ldikd

ə

  orada  heç  vaxt  yataq 



yerl

əri  olmamışdır  və

  orada  yataq  yerl

əri  yaratmaq  üçün  hazırda  süni  adalar  inşa  etmə

layih


ə

l

ə



rin

ə

 



baxılır.  

 

1997-ci  ild



ə

n  2001-ci  il

ə

  q


ə

d

ə



r  X

ə

z



ə

r  suitil

ə

rinin  qeyri-adi  sayda  c



ə

s

ə



dl

ə

ri  X



ə

z

ə



r  sahilind

ə

 



müşahidə

 

olunmuşdur.  Halbuki  ə



vv

ə

ll



ə

r  mü


ə

yy

ə



n  sayda  suiti  c

ə

s



ə

dl

ərinin  yalnız  Abşeron 



Yarımadasının  şimal  sahilində

 

tapılmasına  rəğmə



n  bu  ill

ə

rd



ə

  çoxlu  sayda  suiti  c

ə

s

ə



dl

ə

ri 



Qazaxsta

nın sahilyanı sahə

sind

ə

,  y



ə

ni  bir 


ə

sr 


ə

rzind


ə

  bel


ə

 

halların qeyd olunmadığı  yerdə



  qeyd

ə

 



alınmışdır. Xə

z

ə



rin q

ə

rb sahill



ə

rind


ə

 d

ə



 qeyri-adi d

ə

r



ə

c

ə



d

ə

 çoxlu suiti c



ə

s

ə



dl

əri olmuşdur.

 1997-ci 

ild


ə

  bu  r


ə

q

əm  yalnız  bir ay (iyul)  ə



rzind

ə

  t



ə

xmin


ə

n  10  min  t

əşkil etmiş və

 

onların tə



qrib

ə

n  6  mini 



Az

ə

rbaycan  sahill



ə

rind


ə

 

olmuşdur  (İstinad  32  –



  T.  M.  Heyb

ə

tov,  1997).  2000-2001-ci  ill



ə

rd

ə



  suiti 

 

 

c



ə

s

ə



dl

ərinin sayı hə

tta daha qeyri-

adi olmuşdur.

 

Qısa müddə



ə

rzind



ə

 Qazaxstan 

ə

razisind


ə

 

yalnız 



r

əsmi  şə


kild

ə

  qeyd



ə

 

alınmış  ölmüş  suitilə



rin   

sayı  10  mində

n  çox  v

ə

  X



ə

z

ə



rin  h

ə

r  t



ə

r

ə



find

ə

  30 



mind

ən  çox  olmuşdur  (İstinad  30  –

  Heyb

ə

tov,  2010).  Suitil



ə

rin  kütl

ə

vi  ölümünün 



ə

sas  s


ə

b

ə



bi  ilk 

önc


ə

  it  taun  virusunün  tör

ətdiyi  epidemiya  olmuşdur.  Mümkündür  ki,  bu  virus  Xə

z

ə



r  suitil

ə

rind



ə

 

ə



vv

ə

ll



ə

r  d


ə

 

olmuşdur,  amma  kütlə



vi  epidemiya  bir  neç

ə

  v



ə

ziyy


ə

tin 


(balıq  ehtiyatlarının  kə

skin 


azalması,  Xə

z

əryanı  dövlə



tl

ə

rin  k



ə

nd  t


ə

s

ərrüfatında  geniş  şə



kild

ə

  istifad



ə

  olunan  DDT  il

ə

  kütl


ə

vi 


z

ə

h



ə

rl

ə



nm

ə

,  aktiv  neft-qaz  k



əşfiyyatı  və

 

hasilatı  ilə



 

ə

laq



ə

dar  olaraq  h

ə

m  d


ə

nizd


ə

,  h


ə

m  d


ə

  yataq 


yerl

ə

rind



ə

  suitil


ə

r  üçün  kütl

əvi  narahatlıqlar,  çoxlu  sayda  heyvanların  tora  düşdüyü  nə

zar


ə

olunmayan  balıq  ovu  və



  s.)  üst-üst

ə

 



düşmə

si  il


ə

 

bağlı  olaraq  bu  müddə



ə

rzind



ə

 

baş  vermişdir.



          

Şərq  sahilində  tapılmış  suiti  cəsədlərinə  gəldikdə  bu,  əvvəllər  orada  belə  tədqiqatların 

apar

ılmaması  faktı  ilə  izah  olunur.



 

Belə  tədqiqatlar  Neft  Şirkətinin

 

suitilərə  marağı  yarandıqdan 



sonr

a aparılmışdır

 (

Əlavə 1


-

ə də bax


). 



Xəzər suitisinin ekologiyası 

 

2.1 

Ekoloji monitorinq

 

Az

ə



rbaycanda heç bir t

əşkilat suitilə

rin sistemli t

ədqiqatlarını aparmır. Bizim qrupumuz (mə

rhum D. 

V.  Hajiyev 

  dünyaca  m



əşhur  paleontoloq  və

  antropoloq)  v

ə

  T.  M.  Heyb



ə

tov  öz


ə

l  t


əşə

bbüs 


əsasında (kompleks osteologiyanın inkişafı üçün) suitilə

ri  d


ə

niz  m


ə

m

ə



li  heyvanla

rının modeli kimi

 

t

ədqiq  etmişdir.  Bu  tə



dqiqatlar  heç  vaxt  dövl

ə

t  t



əşkilatları  tə

r

ə



find

ə

n  maliyy



ə

l

əşdirilməmişdir. 



   

Dostluq 


ə

laq


ə

l

ə



rind

ə

n  istifad



ə

  edil


ə

r

ə



k  m

əlumatlar  balıqçılardan,  neftçilə

rd

ə

n  v



ə

  vertolyot 

pilotlarından  ə

ld

ə



 

olunmuşdur.  Bizim  qrupumuz  tə

r

ə

find



ən  toplanmış  böyük  skeletlər  kolleksiyası 

(600-d


ə

n  çox)  v

ə

  X


ə

z

ə



r  suitil

ə

rinin  çoxlu  sayda  k



ə

ll

ə



  sümükl

ə

ri  Prof



essor  Hacıyevin  bir  çox  illə

ə



rzind

ə

  Biologiya  v



ə

 

Genetika  kafedrasının  müdiri  olduğu 



Az

ə

rbaycan  Tibbi  Universitetind



ə

 

saxlanır



. Biz suitil

ər haqqında havadan ə

sas m

əlumatları növbə



l

ə

r



ə

 ged


ə

n neftçil

əri Çilov Adası və

 

Neft Daşlarına daşıyan  vertolyot pilotlarından ə



ld

ə

 edirik.   



 

Bizim laboratoriyamızın ə

m

əkdaşları 1971



-ci ild

ə

n bu gün



ə

 q

ə



d

ər suların Xə

z

ə

r suitisi c



ə

s

ə



dl

ə

rinin 



Abşeron  Yarımadasının  şimal  sahilinə

 

çıxarılma  dinamikasının  monitorinqini  aparırlar.  Suiti 



c

ə

s



ə

dl

ərinin  nadir  basdırılma  yerinin  coğrafi  mövqeyi  ilə



 

ə

laq



ə

dar  olaraq  bu  vaxt 

ə

rzind


ə

  X


ə

z

ə



sahill


ə

rind


ə

,  xüsus


ə

n  d


ə

 

Abşeron  Yarımadasının  şimal  sahilində



  münt

ə

z



ə

m  t


ə

dqiqatlar 

aparılmışdır. 

Monitorinq

ə

  sahild


ə

  suitil


ərin  hesablanması,  məkana  yayılması,  cins

-

yaş  tə



rkibi  v

ə

 



ölümün potensial s

ə

b



ə

bl

əri daxil olmuşdur.



 Daha münt

ə

z



ə

m v


ə

 müf


ə

ss

ə



l t

ədqiqatlar aparılmış ə

sas 

monitorinq  sah



əsi  Şimal  Elektrik  Stansiyasının  yanındakı  Buzovna  yaşayış  qə

s

ə



b

ə

sind



ə

 

çim



ə

rlikd


ən başlanan 10 km sahil zonasıdır. Uzunmüddətli müşahidə

l

ə



r göst

ərmişdir ki, bu zon

ada 

dalğaların sahilə



 

çıxardığı  suiti cə

s

ə

dl



ərinin  dinamikası Şimali  Abşeronun bütöv 100 km sahilyanı 

zonasında ölmüş suiti cə

s

ə

dl



ə

ri il


ə

 

bağlı orta rə



q

ə

m



ə

 

uyğun gə



lir (bax: 

əsas monitorinq hesabatları: 

İstinad No: 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36 və

 eyni  zamanda  layih

ə

d

ə



: X

ə

z



ə

r d


ə

nizinin  Az

ə

rbaycan 


sularında Xə

z

ər suitisi populyasiyasının və



ziyy

əti haqqında milli hesabat. KaspEko layihə

si,  T.  M. 

Heyb


ə

tov, K. M. Rüst

ə

mova, 2010, s



ə

h. 14 


 

İstinad 17).



      

17-19 sentyabr 2009-cu il tarixind

ə

 

Atrau şə



h

ə

rind



ə

 (Qazaxstan) X

ə

z

ər suitisinin qorunmasına hə



sr 

olunmuş  Beynəlxalq  Seminar  keçirilmişdir:

  "X

ə

z



ə

r  suitil

ərinin  mövcudluğu  üçün  tə

hlük


ə

l

ə



r. 

Ə

ld



ə

 

olunmuş göstə



ricil

ə

r, t



ə

l

ə



b olunan t

ə

dqiqatlar v



ə

 t

ə



sirazaltma t

ə

dbirl



ə

ri". Seminar X

ə

z

ə



r Beyn

ə

lxalq 



Suiti T

ə

dqiqat qrupu (XBST), Darvin X



ə

z

ə



r Suiti Layih

ə

sinin t



ədqiqat qrupları ilə

 birlikd


ə

 Agip KCO 

neft  şirkə

ti  v


ə

  eyni  zamanda  X

ə

z

ə



r  suitisinin  monitorinqin

ə

  c



əlb  olunmuş  Xə

z

əryanı  dövlə



tl

ə

rin 



nümay

ə

nd



ə

l

ə



ri  t

ə

r



ə

find


ə

n  t


əşkil  edilmişdi  (İstinad  20).    Xə

z

ə



rin  Az

ə

rbaycan 



suları  üçün

  Darvin 

T

əşə


bbüs layih

ə

si ç



ə

rçiv


ə

sind


ə

 X

ə



z

ə

r Suitisinin t



ə

dqiqat qrupunun r

ə

hb

ə



ri kimi m

ə

n Az



ə

rbaycanda 

X

ə

z



ə

r suitisinin monitorinq t

ədqiqatlarının nə

tic


ə

l

ə



rini t

ə

qdim etdim.   



Darvin  T

əşə


bbüs  layih

ə

si  ç



ə

rçiv


ə

sind


ə

  t


ə

dqiqatlar  1  iyul  2006-

cı  il 

tarixind


ə

 

başlanmış  və



  1  iyul 

2010-cu  il  tarixind

ə

 

başa  çatmışdır.  Bu  layihə



nin  n

ə

tic



ə

l

ə



ri  qism

ən  çap  olunmuşdur  (İstinad  36  –

 

Vilson S., Heyb



ə

tov T. v


ə

 

başqaları, 2014)  və



 

ya elmi jurnalların redaktorlarının ofislə

rind

ə

dir.   



Ə

vv

ə



lki ill

ə

rd



ə

 

aparılmış tədqiqatlar aşağıdakıları müə



yy

ə

nl



əşdirmişdir:  

 

1.  2005-ci  ild



ə

n  bu  gün

ə

  q


ə

d

ər  Şimali  Xə



z

ə

rd



ə

 

qışda  suitilə



rin  buz  yataq  yerl

ə

rind



ə

 

balaladığı 



müdd

ə



ə

rzind


ə

 

aparılmış  aeroçəkilişlə



r  göst

ərmişdir  ki, 

hamil

ə

 



dişi  suitilə

rin  v


ə

 

buna  uyğun 



küçükl

ərin ümumi bolluğu 1990

-

cı il ilə



 müqayis

ə

d



ə

 4 d


ə

f

ə



 

azalmışdır: hazırda onların sayı 20,000 

nümun

ə

dir.  Bel



ə

likl


ə,  hazırda  Xə

z

ər  suitisi  populyasiyasının  bolluğu  100,000



-110,000  nümun

ə

 



civarındadır (XBST qrupunun hesabatı).   

   


2. 

Eyni zamanda, aşkar olunmuşdur ki, 2006

-

cı ildə


n 2009-cu il

ə

 q



ə

d

ə



r olan son üç ild

ə

 



doğulmuş 

küçükl


ərin  sayı  60%  azalmışdır,  daha  də

qiq  des


ə

k  suitil

ər  populyasiyasının  ümumi  azalması  ilə

 

yanaşı, doğum faizi hətta daha çox aşağı düşmüşdür (İstinad 20 –



 

XBST qrupunun hesabatı, 2009, 

Atrau);   

3.  O  da  mü

ə

yy

ən  edilmişdir  ki,  ümumi  buz  sahəsi  azalmağa  meyl  edir  və



  bu  da  buzun  üstünd

ə

 



balalayan  suitil

ərin bolluğuna tə

sir  edir  (2015-ci  ild

ə

  L.  Dmitriyeva  t



ə

r

ə



find

ə

n  hesabat).  Moskvada 



görüş

.  12-13 mart 2015-ci  il "X

ə

z

ə



r suitisi: cari v

ə

ziyy



ə

t  v


ə

 qorunub saxlanma v

ə

  istifad



ə

 il


ə

 

bağlı 



probleml

ə

r" 



4. 

Qanunsuz  balıq  ovu  (brakonyerlik)  ə

rzind

ə

  suitil



ə

rin  kütl

ə

vi  ölümün



ə

  v


ə

  profilaktik  t

ə

dbirl


ə

r

ə



 

xüsusi diqq

ət yetirilir. Hazırda belə

 bir inam var ki, X

ə

z

ə



rd

ə

 suitil



ə

rin kütl


ə

vi ölümünün 

ə

sas s


ə

b

ə



bi  

balıqların  tor  ilə

 

ovlanmasıdır.  Torların  içə



risind

ə

  ölüm  h



əmişə

  suitil


ə

rin  ölümünün 

ə

sas 


s

ə

b



ə

bl

ə



rind

ən  biri  hesab  olunmuşdur;  bu  mə

s

ə

l



ə

  faktiki  olaraq  bütün 

görüşlə

rd

ə



  müzakir

ə

 



edilmişdir,  amma  SSRİ  dağıldıqdan  sonra  balıq  ovuna  müvafiq  nə

zar


ətin  olmaması  nə

tic


ə

sind


ə

 

bütün X



ə

z

əryanı dövlə



tl

ə

rd



ə

 

geniş miqyaslı qanunsuz balıq ovu müşahidə



 

olunmuşdur (İstinad 17, 

21, 22, 30, 31, 32)   

 

5. 



Aşkar  olunmuşdur  ki,  ə

slind


ə

  bütün  X

ə

z

əryanı  dövlə



tl

ə

rd



ə

  suitil


ə

rin  qeyri-

qanuni  ovlanması 

mövcuddur. 

Görüşdə

  birinci  d



ə

f

ə



  m

əlumat  verilmişdir  ki,  Xə

z

ə

r  d



ə

nizinin  Rusiya  sektorunda 

lisenziyalaşdırılmış kommersiya balıq ovu ilə

 

yanaşı Dağıstanda (İstinad 12



 v

ə

 



İstinad 19) suitilə

rin 


qanunsuz  ovlanması  və

 

kommersiya  emalı  da 



 

baş  vermişdir  (

A.  Kondakov  t

ə

r



ə

find


ə

n  r


ə

hb

ə



rlik 

edil


ə

n  Rusiya  t

ədqiqat  qrupunun  hesabatı,  2009;  2015

-ci  ild


ə

  bu  m


ə

lumat  t


əsdiq  olunmuşdur: 

     


İ

lya Yermolin v

ə

 Linas Svolkinas 



 Rusiyan


ın Dağıstan Respublikasında Xə

z

ər suitisinin ovlanması 



v

ə

 suiti m



əhsullarının istifadə

 

olunması). Eyni zamanda, Kondakovun qrupu Xə



z

ə

r d



ə

nizinin Rusiya 

sahilind

ə

 



aşkarlanmış  ölmüş  suiti  cə

s

ə



dl

ərinin  monitorinqini  aparmağa  başlamışdır  və

  bu, 

ə

ld



ə

 

olunmuş gö



st

ə

ricil



ə

rin Az


ə

rbaycan v

ə

 

İranda ölmüş suiti cə



s

ə

dl



ərinin sayı ilə

 g

ə



l

ə

c



ə

kd

ə



 müqayis

ə

 



olunmasına imkan yaradacaqdır.   

   


6. 

İranlı həmkarların bir qrupu torların içə

risind

ə

 suitil



ə

rin ölümü il

ə

 mübariz


ə

 t

ə



dbirl

ə

ri, o cüml



ə

d

ə



profilaktik  işlər  (balıqçıla

r  v

ə

  yerli 



əhali  arasında  maariflə

ndirm


ə

 

kampaniyaları,  İstinad  21)



 

haqqında  məlumat  vermişlə

r.  Seminarda  suitil

ə

r  üçün  t



ə

hlük


ə

siz  torlar  layih

ə

l

əndirmiş  Avropa 



ölk

ə

l



ə

rind


ə

n olan h


əmkarların tə

crüb


ə

si d


ə

 müzakir


ə

 

olunmuşdur. 



  

Abşeron  yarımadasının 

sahilind

ə

  v



ə

  X


ə

z

ə



r  d

ə

nizinin  Az



ərbaycan  sektorunda  Abşeron  adası  və

 

Bakı  arxipelaqında  aparılmış  monitorinq  2005



-ci  ild

ə

n  sonra  daimi  yataq  yerl



ərinin  olmadığını 

mgöst


ərmişdir. 

Müv


ə

qq

ə



ti  yataq  sah

ə

l



əri  yalnız  şimaldan  cənuba  yaz  miqrasiyası  ə

rzind


ə

  (aprel 

ayından  may  ayına  qə

d

ə



r)  v

ə

  c



ənubdan  şimala  payız  miqrasiyası  ə

rzind


ə

  (oktyabr-dekabr 

aylarında) müşahidə

  olunur.  Bu  müv

ə

qq

ə



ti  yataq  sah

ə

l



ə

rin


ə

 

yalnız Cə



nib  dili  v

ə

 



Çilov adasındakı 

Urunosda, o cüml

ə

d

ən Pirallahı və



 

Çilov adaları arasındakı kiçik adalarda 

(Malaya Plita, Bolshaya 

Plita,  Podplitochny  v

ə

  Dardanella,  Coltush,  Baklaniy  v



ə

  s.)  rast  g

əlinir.  Şahdilidə

  daha  yataq 

sah

ə

l



ə

ri  v


ə

  ya  yataq  yerl

əri yoxdur. (İstinad 17. Xə

z

ə



r  d

ə

nizinin  Az



ərbaycan sularında Xə

z

ə



r  suiti 

populyasiyasının  və

ziyy

əti  haqqında  mi



lli  hesabat.  KaspEko  layih

ə

si,  T.  M.  Heyb



ə

tov,  K.  M. 

Rüst

ə

mova, 2010, s



ə

h: 14).     

Bu  hesabatda  suitil

ərin  baş  çə

kdiyi  suiti  yataq  yerl

ə

ri  v



ə

  sah


ə

l

ərinin  koordinatları  və



  el

ə

c



ə

  d


ə

 

Şahdilidə



  suitil

ərin  olmamasının  sə

b

ə

bl



ə

ri  verilir.  Az

ə

rbaycan 


ə

razisind


ə

  daimi  yataq  yerl

ə

rinin 


olmaması

  v


ə

 

hazırda  suitilə



rin  adalarda  müv

ə

qq



ə

ti  yataq  sah

ə

l

ərinin  azalması  tamamilə



  m

ə

ntiq



ə

 

uyğundur.



  Güclü  urbanizasiya  n

ə

tic



ə

sind


ə

  -


sahil  zonasında  geniş  miqyaslı  tikinti,  sahil  zonasında 

əhalinin artımı, kommersiya daşımaçılığına

 

qatılmış gə



mil

ərin sayının kə

skin sur

ə

td



ə

 

çoxalması və



 

neft  şirkə

tl

ə

rinin  f



ə

aliyy


ə

ti,  o  cüml

ə

d

ə



nçoxlu  sayda  yaxtalar  v

ə

  güclü  müh



ə

rrikl


ə

ri  olan  motorlu 

qayıqların peyda olması

 n

ə



tic

ə

sind



ə

 suitil


ə

r sahil


ə

 

çıxış sahə



l

ərini itirmişlə

r.      

2009-cu ild

ə

 vert


olyot pilotları Xə

z

ə



r suitisinin X

ə

z



ə

rd

ə



 erk

ən miqrasiyasını aşkar etmişlə

r. Suitil

ə

rin 



birinci böyük qrupu (300-500 nümun

ə) aprel ayının 1

-d

ə

 C



ə

nub dili sah

ə

sind


ə

 v

ə



 

Pirallahı və

 Çilov 

adalarında  yerləşə



n  adalarda  (Malaya  Plita,  Bolshaya  Plita,  Podplitochny  v

ə

  Dardanella) 



aşkar 

olunmuşdur (İstinad 30  –

  T.  M. Heyb

ə

tov.  X



ə

z

ə



r  suitisi  (Pusa  Caspica  Gmel.) 

  X



ə

z

ə



rin  endemik 

növü. Az


ə

rbaycan Milli Elml

ər Akademiyasının Xə

b

ə



rl

ə

ri, Geoelml



ə

r, No: 4, 2010s

ə

h: 151-169.    



Son  35  ild

ə

  suitil



ə

rin  monitorinqi  g

ə

mil


ə

rd

ə



n  istifad

ə

 



olunaraq  aparılmışdır;  müşahidə

l

ə



r  d

ə

niz 



platformalarının  işçilə

ri  v


ə

 

Çilov  adasının  sakinlə



ri  t

ə

r



ə

find


ən  qeyd  olunmuşdur.  Bundan  başqa, 

Abşeron  yarımadasının  şimal  sahillə

rind

ə,  Şahdili  və



 

Çilov  adasında  müşahidə

l

ə

r  d



ə

  qeyd


ə

 

alınmışdır.  1997



-ci  ild

ə

n  sonar  bu  göst



ə

ricil


ər  vertolyot  pilotları  tə

r

ə



find

ən  aparılmış  xüsusi 

müşahidə

l

ə



rl

ə

  d



ə

st

ə



kl

ənmişdir.  Bu  monitorinqin  nə

tic

ə

l



ə

rin


ə

 

ə



sas

ə

n  suitil



ərin  yaz  miqrasiyası  heç 

 

 

vaxt 2009-cu ild



ə

 

olduğu kimi erkən başlanmamışdır. Adə



t

ə

n suitil



ər Abşeron arxipelaqı sahə

sind


ə

 

aprelin  sonu  v



ə

 

mayın  ə



vv

ə

lind



ə

  v


ə

 

arabir  mayın  sonunda  görünmüş  və



 

dalğaların  kütlə

vi  suiti 

c

ə



s

ə

dl



ərini  şimal  sahilinə

 

çıxarması  ə



sas

ə

n  may  v



ə

 

iyun  aylarında  müşahidə



 

olunmuşdur. 

          

Bununla  bel

ə

,  2009-cu  ild



ən  başlayaraq  bu 

tendensiya  d

əyişmiş  və

  son  vaxtlara  q

ə

d

ə



r  davam 

etmişdir. Mə

s:  2011  v

ə

  2014-cü  ill



ə

rd

ə



  suitil

ər Abşeron arxipelaqında aprelin 1

-d

ə

  v



ə

  Az


ə

rbaycan 


sularında martın 20

-d

ə



 

görünmüşlə

r. Bu müdd

ə

tl



ə

rd

ə



 

ölmüş suiti cə

s

ə

dl



əri şimal sahilinda daha tez 

peyda  olmuşdu

r.  Kütl

ə

vi  ölümün  çoxlu  s



ə

b

ə



bl

əri  vardır.  Hər  şeydə

ə

vv



əl  Abşeron  yarımadası 

X

ə



z

ə

r  suitil



ə

rinin  nadir  t

ə

bii  q


əbiristanıdır  –

  bu, 


Şə

rq

ə



 

doğru  uzanır  və

 

Şimali  xə



z

ə

rd



ən  axınların 

ə

sas  istiqam



ə

tl

ə



ri  v

ə

  kül



ə

kl

ə



r  gülü 

ölmüş  suiti  cə

s

ə

dl



ə

rini  onun 

azacıq  maili 

sahill


ə

rin


ə

  g


ə

tirir 


(İstinad  30  –

  Heyb


ə

tov,  2010).  Birinci  ölüml

ə

rin 


ə

sas  s


ə

b

ə



bl

əri  balıq  ovu  torlarıdır  və

 

ə

sas



ə

n  bir 


yaşlı  cavan  suitilə

r  v


ə

  yet


ə

rinc


ə

 

qidalandırıcı  maddə



 

ə

ld



ə

  ed


ə

  bilm


ə

y

ə



n  küçükl

ə

r  bu  torlara 



düşürlə

r.     


Yüklə 1,3 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin