Əlavə 5a xəzər suitisi haqqında hesabat



Yüklə 1,3 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/7
tarix28.04.2017
ölçüsü1,3 Mb.
#15881
  1   2   3   4   5   6   7

AYDH 3Ö seysmik t

ə

dqiqat  



Ekoloji v

ə

 sosial-iqtisadi t



ə

sirin qiym

ə

tl

ə



ndirilm

ə

si 



Ə

lav


ə

 5A 


 

 

Dekabr 2015  



Əlavə 5A

 

Xəzər suitisi haqqında hesabat

 

 

AYDH Seysmik Layihəsi üçün Vəziyyət 

haqqında Hesabat  

 

 

T. M. Heyb



ə

tov, Z

ə

rdabi T

ə

bi

ə

t Tarixi Muzeyi  

 

 

 



Münd

ə

ricat 

1

 



Giriş

 ............................................................................................................. Error! Bookmark not defined.

 

2

 



X

ə

z



ər suitisinin ekologiyası

 ......................................................................................................................... 7

 

2.1


 

Ekoloji monitorinq ........................................................................................................................................ 7

 

2.2


  Son 5 il üçün Xəzər sutisi haqqında məlumat

 ............................................................................................. 9

 

2.3


 

Müqavil


ə

 Sah


ə

sind


ə

 suitil


ə

rin mövsümi 

yayılması

 ................................................................................... 14

 

2.3.1


 

T

ədqiqatın birinci mə



rh

ə

l



ə

si: Noyabr v

ə

 dekabr 2015 v



ə

 yanvar 2016 .............................................. 15

 

2.3.2


 

Abşeron  Yarımadasının  Şə

rq  v

ə

  Q



ərb  Akvatoriyasında  Müqavilə

 

Zonasında  suitilə



rin  mövsümi 

yayılmasının xarakteri 

 .................................................................................................................................... 16

 

3



 

İstinadlar

:................................................................................................................................................... 18

 

 



 

 




Giriş

 

X

ə



z

ə

r  suitisi  X



ə

z

ə



r  hövz

ə

si  üçün  nadir  endemik  növdür  v



ə

  h


ər  hansı  ekoloji  tə

sirin  universal  bioloji 

göst

ə

ricisidir.  Suiti  X



ə

z

ə



r  hövz

ə

sind



ə

  yegan


ə

  d


ə

niz  m


ə

m

əli  heyvanıdır.  Suiti 



IUCN-in  (T

ə

bi



ə

t  v


ə

  T


ə

bii 


Resursların  Qorunması  üzrə

  Beyn


ə

lxalq  Birlik)  n

ə

sli  k


ə

silm


ə

kd

ə



  olan  növl

ər  üçün  Qırmızı  Kitabına  daxil 

olunmuş  və

  h


ə

ssas  növ  kimi  Az

ərbaycanın  Qırmızı  Kitabına  salınmışdır.  Xə

z

ə



r  suitisinin  maksimum  h

ə

yat 



müdd

ə

ti  50  il  kimi mü



ə

yy

ə



nl

əşdirilmişdir (İstinad 29  –

  Heyb

ə

tov,  1976). 



Dişi suitilərin  yetkinlik yaşı 7 və

  ya  8 


ildir.  Klimaks  30  v

ə

  ya 



32  yaşda  başlayır.

 

Yalnız  bir  34  yaşlı  dişi  suiti



  embrion  il

ə

 



aşkar  olunmuşdur. 

Erk


ə

növl



ə

r  8  v


ə

 

ya  9  yaşında  yetkinləşir.



 

Fiziki  yetkinlik  yaşı  18

-22  ildir.  Qocalma 

ə

lam



ə

tl

ə



ri  (osteoxondroz, 

osteoporoz, deformasiya yaradan artroz, dişlərin kökünün sınması) 28

-

32 yaşda baş verir (İstinad 23 –



 D. B. 

Hacıyev,  T.  M.  Heybə

tov,  1995).  Özl

ə

rinin  h



ə

yat  müdd

ə

ti 


ə

rzind


ə

  X


ə

z

ə



r  suitil

əri  Şimali  Xə

z

ə

rd



ə

n  C


ə

nubi 


X

ə

z



ə

r

ə



  miqrasiya    ed

ə

r



ək yay  aylarını orada keçirir və

  buzun  üstünd

ə

 

balalamaq üçün qışda geri  qayıdırlar.



               

Balalama 25  yanvar  v

ə

 

5 fevral arasında baş verir; tə



z

ə

 



doğulmuş suiti balası  özünün uzun xə

zinin r


ə

ngi il


ə

 

ə



laq

ədar olaraq “ağ küçük” (“belyok”)

 

adlandırılır; onun çə



kisi t

ə

xmin



ən 5 kq olur. Doğulduqdan iki hə

ft

ə



 sonar 

tükl


ə

rin  tül


ə

nm

əsi  başlanır;  uzun  ağ  xə



z  boz  r

ə

ngli  x



ə

zl

ə



 

ə

v



ə

z  olunur  v

ə

 

yeni  inkişaf  mə



rh

ə

l



əsi  başlanır 

(“tulupka”).  

Bir  ay  sonra  tükl

ə

rin  tül



ə

nm

əsi başa çatır və



 

inkişafın boz mə

rh

ə

l



əsi başlanır; bu mə

rh

ə



l

ə

  6  aya 



q

ə

d



ə

r  davam  edir  v

ə

  sonar  boz  r



ə

ngli  x


əz  sarımtıl  xə

zl

ə



 

ə

v



ə

z  o


lunur  (sarı  mə

rh

ə



l

ə

 



(“jeltyak”).  Bir  il  sonar 

sanballı  rə

ngl

ə

r  özünü  büruz



ə

  verir:  erk

ə

k  suitil



ə

r  ad


ə

t

ə



parlaq  xallı  göyümtül  qara 

  r

ə

ngd



ə,  dişi  suitilə

r  is


ə

 

daha  açıq  solğun  rə



ngd

ə

  olur.  Suitil



ər  qışda  suda

  daha  çox  buzun  üstünd

ə

  cütl


əşirlə

r,  az  sonra,  y

ə

ni 


balaladıqdan bir ay sonra dişi suitilər ağ küçüklə

r

ə



 

qayğı göstə

rm

əyi başa çatdırırlar. Erkə



k suitil

ə

r yeml



ə

nm

ə



 

müdd


ə

tini buzun üstünd

ə

 keçirir v



ə

 

laktasiyanın



 

qurtarmasını gözlə

yirl

ə

r v



ə

 sonra 


onlar dişi suitilə

r il


ə

 cütl


əşir 

v

ə



 bir müdd

ət dişi suitilə

rl

ə

 buzun üstünd



ə

 

qalırlar; yazda tükün tülə



nm

ə

si buzun üstünd



ə

 

baş verir.



 

Dişi suitilə

bir  daha  öz  küçükl



ə

rin


ə

 

qayğı  göstə



rmirl

ə

r.  Buz 



ə

riy


ə

nd

ə



  suitil

ə

r  iki  istiqam



ə

td

ə



  c

ə

nuba  miqrasiya  etm



ə

y

ə



 

b

aşlayırlar:



  suitil

ə

rin 



ə

ks

ə



riyy

ə

ti  X



ə

z

ərin şə



rq  sahili  boyunca  v

ə

  az  hiss



ə

si  is


ə

  q


ə

rb  sahili  istiqam

ə

tind


ə

  gedir.         

Onlar  Az

ərbaycan  sularında  adə

t

ən  aprel  ayının  sonunda  və



 

may  ayının  ə

vv

ə

lind



ə

  görünürl

ə

r. 


Abşeron 

yarımadasında  suitilə

r  aprelin  sonu 

  iyulun 



ə

vv

ə



lind

ə

 



çoxlu  sayda  aşkar  olunurlar.  Bir  qə

d

ə



r  sonar  suitil

ə



C

ə

nubi v



ə

 Orta X


ə

z

ə



r

ə

 miqrasiya edirl



ə

r; onlar X

ə

z

ə



rin m

ə

rk



ə

zi hiss


ə

sind


ə

 v

ə



 

İran sahili boyunca yemlə

nirl

ə

r.       



Suitil

ər İranda iyun ayında peyda olurlar. Onların geriyə

 miqrasiy

ası oktyabr ayında başlanır və

 

noyabrın sonu 



 

dekabrın ə



vv

ə

lind



ə

 

başa çatır. Aşağıda verilən Şə



kil  1-d

ə

  suitil



ə

rin  müxt

ə

lif  f


ə

sill


ə

rd

ə



 

miqrasiya marşrutları 

t

ə

svir olunur.     



 

 


Şə

kil 1: X

ə

z

ə

r suitisinin yaz v

ə

 

payız miqrasiyası

 

 

 



 

Şərti işarə     Payız miqrasiya marşrutu       Əsas yaz miqrasiya marşrutu      İkinci dərəcəli yaz miqrasiya marşrutu      Suiti miqrasiyası     2Ö seysmik 

tədqiqat sahəsi       Qışda cütləşmə və balalama         Yayda yemlənmə və kökəlin piylənmə 


 

 

 



Qeyd  etm

ək lazımdır ki, şimal

-c

ə

nub istiqam



ə

tind


ə

 

yaz miqrasiya axını darısqal deyil; bu, Xə



z

ə

rin 



m

ə

rk



ə

zin


ə

 

doğru  geniş  bir  zolaq  kimi  müşahidə



  olunur.  Suitil

ə

rin 



ə

h

ə



miyy

ə

tli  hiss



əsi  Abşeron 

Yarımadasından  şimalda  qalır,  amma  ə

sas  hiss

ə

si  Türkm



ə

nistan  v

ə

 

İran  sularına  doğru  şə



rq  v

ə

 



c

ə

nub-



şə

rq

ə



  miqrasiya  edir.    Yazda  b

ə

zi  suitil



ər kiçik qruplarla Şirvn və

 

Qızıl Ağac Milli Qoruqları 



vasit

ə

sil



ə

 

dayaz  sahilyanı  zona  boyunca  cə



nuba  miqrasiya  edirl

ə

r.  Kiçik  bir  qrup  X



ə

z

ə



rin  daha 

d

ə



rin  sah

ə

sin



ə

 

gedir.  Payız  miqrasiyası  demək  olar  ki,  eyni  marşrutla  ə



ks  istiqam

ə

td



ə

 

baş  verir.



       

Aşkar  olunmuşdur  ki,  qə

rb  sahili  boyunca  miqrasiya  ed

ə

n  suitil



ər  qışlamaq  üçün  Rusiya  və

 

Qazaxstan akvatoriyalarına sə



f

ə

r edirl



ə

r.  


 

Birl


əşmiş Krallıqda Liliya Dmitriye

va il


ə

 

şə



xsi kommunikasiyalardan sonra 2006-2012-ci ill

ə



ə

rzind


ə

 

Şimali  Xə



z

ə

rd



ə

  suitil


ə

rin  aerot

ədqiqatı  haqqında  sə

n

ə



dl

ə

ri  v



ə

 

mövsümi  miqrasiyaları  öyrə



nm

ə



m

ə

qs



ə

dil


ə

  suitil


ərin  birkalanması  ilə

 

bağlı  bir  sə



n

ə

di  n



ə

z

ə



rd

ə

n  keçirm



ək  mümkün  olmuşdur.  Bu 

s

ə



n

ə

dl



ər hazırda nə

z

ə



rd

ə

n keçirilm



ə

kd

ə



dir v

ə

 tezlikl



ə

 çap olunacaq. Sözüged

ə

n s


ə

n

ə



dl

ə

r n



ə

z

ə



rd

ə



keçirildikd

ə

n  sonar  sah



ə

d

ə



 

suiti  miqrasiyasının  tə

z

ə

l



ənmiş  mə

nz

ə



r

əsi  yaranmışdır.

  Suitil

ə

rin 



birkalanması göstərmişdir ki, miqrasiya

 X

ə



z

ə

rin m



ə

rk

ə



zi hiss

ə

si il



ə

 d

ə



 

baş verir.

 Eyni zamanda, yay 

aylarında  çoxlu  suitilə

r  Az

ərbaycan  sularının  şimal  hissə



sind

ə

 



qalır  və

  daha  az  sayda  suitil

ə



Respublikanın  daha  də



rin  c

ənub  sularında  aşkar  olunur.

  Az

ərbaycanın  ərazi  sularının  cə



nub 

hiss


ə

sind


ə

 X

ə



z

ə

r suitil



ə

ri 


ə

sas


ə

n X


ə

z

ə



rin m

ə

rk



ə

zi hiss


ə

sind


ə

 

toplanır.



        

Ə

g



ə

r  hesablamalara  gör

ə

  populyasiya  19-cu 



ə

srin  sonunda  1-

2  milyon  növ  civarında  idisə

,  20-ci 

əsrin  başlanğıcında  populyasiyanın  sayı  tə

xmin


ə

n  1  milyon  növ  t

əşkil  edirdi.  XIX  və

  XX-ci 


ə

srl


ə

ə



rzind

ə

 



Şimali  Xə

z

ərin  buzları  üstündə



  suitil

ə

rin, 



ə

sas


ə

n  d


ə

 

ağ  xə



zli  suitil

ərin  ovlanması  davam 

etmişdi.  XIX

-cu 


ə

srin  sonu  v

ə

  XX-ci 


ə

srin 


ə

vv

ə



lind

ə

  h



ə

r  il  orta  hesabla  115  min  suiti  tutulurdu.      

XX-ci 

ə

srin  30-cu  ill



ə

ri 


ə

rzind


ə

  suitil


ərin tutulması 

maksimum  h

ə

dd

ə



 

çatmışdı –

  227.6  min  heyvan 

tutulmuşdu.    O  illə

rd

ə

 



tutulmuş  heyvanların  orta  hesabla  sayı  164.6  min  olmuşdu  (İstinad  24  –

 

X



ə

z

ə



r d

ə

nizi, 1989). XX-ci 



ə

srin 60-


cı illə

rind


ə

 

tutulmuş suitilərin sayı 85



-100 min

ə

 



çatmışdır. 

     


Barbarcasına  ovla

nma  n


ə

tic


ə

sind


ə

  suitil


ərin  populyasiyası  1980

-1990-


cı  illə

rd

ə



  350,000-400,000 

növ


ə

  q


ə

d

ər  azalmışdı  və



  orta  hesabla  X

ə

z



ə

r  d


ə

nizinin  h

ə

r  kvadrat  kilometrin



ə

 

bir  suiti  qalmışdı.  



  

X

ə



z

ə

r  d



ə

nizind


ə

  suitil


ərin  sayı  ilə

 

bağlı  son  hesablamalar  105,000  və



  110,000 

suiti  arasında 

f

ə

rql



ə

nir.  Bu  r

ə

q

ə



m  2006-

cı ildə


 

aparılmış Xə

z

ər suitisinin bolluğunun hesablanmasına (İstinad 9) 



uyğun olaraq Xə

z

ə



r Suitisinin Beyn

ə

lxalq T



ədqiqatı haqqında Hesabatda verilmişdir. Azə

rbaycanda 

suitil

ərin ölüm dinamikası da bu rə



q

ə

mi t



ə

sdiq edir. Son vaxtlar X

ə

z

ə



r suitil

ə

rinin kütl



əvi ölüm halları 

suitil


ərin  bolluğunu  ə

h

ə



miyy

ə

tli  d



ə

r

ə



c

ə

d



ə

 

azaltmışdır.  Belə



likl

ə

,  2000-ci  ild



ə

  kütl


ə

vi  ölüm  bütöv 

X

ə

z



ə

r  d


ə

nizind


ə

  (Az


ə

rbaycan,  Qazaxstan,  Rusiya  v

ə

  Türkm


ə

nistan)  bir  neç

ə

  on  minl



ə

rl

ə



  suitinin 

itkisi il

ə

 n

ə



tic

ə

l



ənmişdir.

 Aliml


ə

r uzun müdd

ə

tdir ki, X



ə

z

ə



r hövz

ə

sind



ə

 müxt


ə

lif parazitar infeksiyalar, 

ağır  metallar  və

  pestisidl

ə

rin  (xüsus



ə

n  d


ə

  DDT  v


ə

  onun  derivativl

əri)  toplandığını  qeyd  edirlə

r, 


amma  2000-ci  ild

ə

  suitil



ə

rin  ölümün

ə

 

ə



sas  s

ə

b



ə

b  it  taun  virusu  v

ə

 

ya  qızılca  virusu  (İstinad  34 



Forsyth  M.А.,  Kennedy  S., Wilson  S.,  Eybatov  T.M.,  Barret  T.,  1998)  kimi  müə

yy

ə

nl



əşdirilmişdir. 

       


H

ə

min vaxt t



ədqiq olunmuş bütün suitilə

r

in bu qızılca virusu ilə



 

bağlı testi təmiz olmuşdur.  

 

Ə

vv



ə

lki 


t

ə

dqiqatlar 



(İstinad 28 –

 V. 


İ

Krılov və



 

başqaları, 1990) da göstərmişdir ki, çirklə

nm

ə

 



dişi suitilə

rin 


qısırlığına  sə

b

ə



b  ola  bil

ə

r  (b



ə

zil


əri  inanır  ki,  dişi  suitilə

rin  balalama  qabiliyy

ə

ti  70  faiz



ə

 

çatır). 



Çoxalma  prosesind

ə

 



iştirak  etmə

y

ən  dişi  suitilə



rin  nisb

ə

ti  h



ə

l

ə



  d

ə

  yüks



ək  olaraq  qalır  (bə

zi 


göst

ə

ricil



ə

r

ə



 gör

ə

 80 faiz



ə

 q

ə



d

ə

r).     



V.  İ.  Krılov  və

 

başqalarına  görə



 

(1990)  bir  yaşlı  suiti  balalarının  və

 

yetkinlik  yaşına 



ç

atmamış 


suitil

ə

rin  qara  ciy



ə

rind


ə

  civ


ə

  s


ə

viyy


ə

l

ə



ri  1.84-

4.52  mq/kq  civarında  dəyişir.  Yüksək  Hg  miqdarı 

ə

sas


ən  qısır  və

 

bala  salmış  dişi  suitilə



rd

ə

  v



ə

 

nadir  hallarda  dişi  hamilə



  suitil

ə

rd



ə

 



ə

yy

ə



nl

əşdirilmişdir.  Xə

z

ə

r  hövz



ə

sinin  güclü  çirkl

ə

nm

ə



si  son  ill

ə

rd



ə

  X


ə

z

ə



r  suitil

ərinin  çoxalması 

v

ə

 



populyasiyasına  mə

nfi  t


ə

sir  göst

ərmişdir.  Dişi  suitilərin  qısırlığı  39.8  faizdə

n  59.8  faiz

ə

  q


ə

d

ə



f

ə



rql

ənir.  ECOTOX  proqramı  çə

rçiv

ə

sind



ə

 

aparılmış  toksiklik  tədqiqatları  (Sh.Tanabe,  2002)  



         

X

ə



z

ə

r suitisinin qara ciy



ə

ri, böyr


ə

kl

ə



ri v

ə

 



ə

z

ə



l

ə

l



ə

rind


ə

 15 mikroelement (V, Mn, Fe, Cr, Co, Cu, Zn, 

As, Se, Mo, Ag, Cd, Tl, Hg, Pb) v

ə

 üzvi civ



ə

 (Org-


Hg)  konsentrasiyalarının olduğunu 

göst


ərmişdir

.   


Bu  elementl

ə

rin 



ə

n  yüks


ək  konsentrasiyaları  bu  qaydada  müşahidə

 

olunmuşdur:  suitilə



rin  qara 

ciy


ə

ri, sonra böyr

ə

kl

ə



ri v

ə

 



ə

z

ə



l

ə

l



ə

ri. 2000 v

ə

 2001-ci ill



ə

rd

ə



 toksik elementl

ə

rin (As, Ag, Cd, Tl, Hg, 



Pb  v

ə

  Org-Hg) 



konsentrasiyaları  Xə

z

ə



r  suitil

ə

rinin  orqanizml



ə

rind


ə

 

qeyd  olunmuş  və



  bu 

konsentrasiyalar  1993-cü  ild

ə

  X


ə

z

ə



r  suitil

ə

rinin  v



ə

  ya  dig

ə

r  regionlardan  olan  suitil



ə

rin 


orqanizml

ə

rind



ə

  olan  eyni  elementl

ə

rin  s


ə

viyy


ə

l

ə



rin

ə

  b



ə

rab


ə

r  v


ə

 

ya  aşağı  olmuşdur;  bu  isə



  o 

dem


ə

kdir ki, y

ə

qin ki, bu elementl



ə

r X


ə

z

ə



r suitil

ə

rinin ölümünün s



ə

b

ə



bi deyil. Eyni zamanda, X

ə

z



ə

suitil



ə

rinin  t


ə

sir


ə

  m


əruz  qalmış  orqanlarında  Zn  və

  Fe  kon

sentrasiyası  görünür  ki,  digə



regionlardan  olan  suitil

ə

rd



ə

 

aşkar edildiyində



n  daha  yüks

ək olmuşdur və

  bu, X

ə

z



ə

r  suitisinin  qida 

rejimind

ə

 homeostatik n



ə

zar


ə

tin v


ə

 h

ə



yati vacib elementl

ərin miqdarının pozulduğunu göstə

rir.     


Yüklə 1,3 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin