ELÇİn qarayev iRƏvan xanliğI (1747-1828) baki 2010

İrəvan xanlığı işğal olunduqdan sonra şah sarayına qaçan Hüseynqulu xanın sonrakı taleyi də müəmmalı qalır. İ.Şopen bu böyük şəxsiyyətin 1834-cü ildə İranda yoxsulluq içərisində vəfat etdiyini qeyd edir (415,170). Lakin A.Qriboyedovun 1828-cu il sentyabrın 23-də qraf Paskeviçə yazdığı məktubu bunun belə olmadığını göstərməyə əsas verir. Məktubun məzmunundan görünür ki, həmin ildə Xorasanda hakimlik edən şahın oğlu Həsənəli Mirzəyə qarşı Rzaqulu xanın başçılığı ilə üsyan qalmışdı. Bu üsyanın qarşısını almaq üçün keçmiş İrəvan xanı Hüseynqulu xan Xorasanın hakimi təyin olunmuşdu. Məktubda göstərilirdi: «İrəvanın keçmiş sərdarı Xorasanın hakimi təyin olunub, bu zərərli adamın bizim sərhəddən uzaqlaşmasına yetərincə sevinməmək mümkün deyil. Ümumiyyətlə, yazırlar ki, üsyan şahın oğlu Həsənəli Mirzənin zülümünə qarşı olmuşdu. Ümid edirlər ki, sərdarın (Hüseynqulu-E.Q.) gəlməsilə tezliklə sakitlik bərpa olunacaq» (129,609-619). Məktubdan görünür ki, İrəvandan getdikdən sonra da Hüseynqulu xan yüksək vəzifələrdə işləmişdi. Digər tərəfdən, İrəvandan əlavə, Qəzvin ətrafında da Hüseynqulu xana məxsus kəndlər olmuşdu (129,50). Bu faktlara görə, onun yoxsulluq içərisində vəfat etməsi fikiri ilə razılaşmaq olmaz.

Bütün bu faktları nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki, Hüseynqulu xan görkəmli, bacarıqlı, işgüzar, tədbirli və uzaqgörən dövlət xadimi olmuşdu. Çox mürəkkəb və müharibələrlə zəngin bir dövürdə hakimiyyətə gəlməsinə baxmayaraq, bütün fəaliyyəti boyu İrəvan xanlığının müstəqilliyinə və onun çiçəklənməsinə çalışmışdı. Buna da nail olmuşdu. Qaldı ki, İrəvan xanlığının işğalına bu dövrün faciəsi idi. Obyektiv səbəbləri nəzərə alsaq, başdan- ayağa ən mükəmməl və müasir hərbi texnika ilə silahlanmış Rusiya dövlətinin qarşısında xırda xanlıqlara bölünmüş Azərbaycan aciz qalmışdı. İrəvan xanlığının işğalı ərəfəsində Cənubi Qafqazda Naxçıvandan başqa bütün xanlıqlar ləğv olunmuşdu. Artıq bu iki xanlıq meydanda tək qalmışdı. Şah sarayı isə sona qədər onlara kömək edə bilmədi. Nəticədə, nəhəng dövlətlə üz-üzə qalan İrəvan xanlığı işğal olundu.

III FƏSİL

İRƏVAN XANLIĞININ TARİXİ COĞRAFİYASI

3.1. Ərazisi və sərhədləri
İrəvan xanlığının siyasi sərhədləri haqqında mənbələrin azlığı və bu qaynaqların qənaətbəxş olmaması problemin həllinə əngəl yaradır. Lakin bəzi mənbələrdə və işğaldan sonra tərtib edidmiş rusdilli toplularda və rus qafqazşünaslarının əsərlərində bu məsələ ilə bağlı müəyyən məlumatlara rast gəlmək olar. İrəvan xanlığının ərazisinin ümumi təsviri haqqında ilkin məlumat 1783-1787-ci illərdə Rusiya dövlətinin Kartli-Kaxetiya sarayındakı səlahiyyətli nümayəndəsi S.D.Burnaşova və Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı R.İ.Kovalenskiyə məxsusdur. Lakin hər iki müəllifin məlumatı natamamdır və xanlığın sərhdlərinin tam mənzərəsini yaratmağa imkan vermir. S.D.Burnaşov İrəvan xanlığının ərazisinə və onunla həmsərhəd olan dövlətlərə toxunaraq qeyd edirdi ki, «İrəvan adlandırılan bu xanlığın Arazın sol sahilində yerləşən geniş ərazisi vardır. Bu ərazi şimaldan və şimali-qərbdən Gürcüstan (Kartli-Kaxetiya-E.Q.), cənubdan Naxçıvan xanlığı, qərbdən isə Türkiyə ilə həmsərhəddir (82,17). P.İ.Kovalenski isə 1800-ci ildə yazdığı gündəliyində İrəvan xanlığının ərazisini daha kiçildir. O yazır: «Onun (Məhəmməd xanın-E.Q.) dövləti Araz sayının sahili boyunca dar sərhəddə yerləşirdi» (156,118).

İrəvan xanlığının ərazisi və siyasi sərhədləri haqqında bir qədər ətraflı məlumata işğaldan sonra tərtib olunmuş toplu və rus qafqazşünaslarının əsərlərində rast gəlmək mümkündür. XIX əsrin 30-cu illərində tərtib edilmiş «Rusiya işğallarının icmalı» toplusunda İrəvan xanlığının sərhədləri təsvir edilmiş və hətta onun ərazisinin sahəsi göstərilmişdir. Topluda qeyd olunur ki, «İrəvan xanlığı 61⁰ və 64⁰ şərq uzunluq dairəsiilə, 41⁰ 39⁰ şimal en dairəsi arasında yerləşir. Şimaldan Yelizavetopol (keçmiş Gəncə xanlığı-E.Q.), Şəmşəddil, Qazax, Pəmbək və Şuragöl distansiyaları, cənubdan Xoy xanlığı, Maku mahalı və Bəyazid paşalığı, qərbdən Kağızman və Qars paşalıqları ilə həmsərhəd idi. Ümumilikdə İrəvan xanlığının ərazisi 11 min kv.verstə bərabərdir (201, c.4, səh.253). Rus qafqazşünaslarından olan hərb tarixçisi N.Dubrovin İrəvan xanlığından bəhs edərkən onun «şimaldan Gəncə xanlığı, Şəmşəddil, Qazax, Pəmbək və Şuragöl distansiyaları, şərqdən Qarabağ və Naxçıvan xanlıqları, cənub və qərbdən isə İran və Osmanlı ərazilərilə» həmsərhəd olduğunu qeyd edir (147,327).

Qeyd etmək lazımdır ki, İrəvan xanlığının mənbə və toplularda göstərilən sərhədləri obyektivliyi əks etdirmir. Çünki bu məlumatlarda onun tərkibinə daxil olan bəzi ərazilər onunla həmsərhəd olduğu göstərilmişdi. Digər tərəfdən məlum mənbələrin təhlilindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi, İrəvan xanlığının ərazisi də siyasi hadisələrlə əlaqədar olaraq daim dəyişikliyə uğramışdı. S.D.Burnaşov bununla bağlı yazırdı ki, «Xanlıqların vəziyyəti, sərhədləri, aralarındakı münasibətlər, ittifaq və müharibələr, qonşularına nisbətən yerləşməsi sabit deyildi. Sərhədlər fasiləsiz müharibələr nəticəsində daim dəyişirdi» (82,25-26). Bunu İrəvan xanlığının ərazisinə dair konkret misalla davam etdirmək olar. Məsələn, müstəqil İrəvan xanlığı yaranarkən onun Göyçə gölündən şərqdə yerləşən torpaqlarının bir hissəsi Qarabağ xanlığı tərəfindən işğal olunmuşdu. Bu Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli xanın (1748-1763) dövründə baş vermişdi. Qarabağnamə müəllifləri Pənahəli xanın Qarabağ xanlığına birləşdirdiyi ərazilərdən bəhs edərkən qeyd edirlər ki, «O (Pənahəli xan-E.Q.), kolanıların məskəni olan, Uşacıq kəndindən Göyçə sərhəddinə qədər uzanan Tərtər çayı sahilindəki yerləri İrəvan hakimindən aldı» (41,36; 38,17; 32,116). A.Bakıxanov da Qarabağ xanı Pənahəli xanın İrəvana aid Tərtər Kolanını işğal etdiyini yazırdı (76,155). 1823-cü ildə keçmiş Qarabağ xanlığında aparılan kameral təsvirdə bu ərazidə 9 kənd qeyd olunmuşdu (202,236-240). Bu hadisə Azad xanın İrəvana təyin etdiyi Xəlil xanın (1752-1754) dövrünə təsadüf edir. Bununla bağlı Gülüstan sülh müqaviləsində nəzərdə tutulan sərhəd məsələləri ilə əlaqədar yaradılan komissiyanın tərkibinə daxil olan Rusiya nümayəndələri 1823-cü ildə A.P.Yermolova göndərdikləri məlumatda yazırdı: «İranlıların (Hüseünqulu xan-E.Q.) Göyçə gölünün şimal və şimal-şərq torpaqları olan Gil düzənliyini inadla tələb etmələrinə gəldikdə, ədalət naminə yada salmaq lazımdır ki, 70 il əvvəl kifayət qədər əhali ilə məskunlaşmış olan Gil düzənliyi Göyçə mahalı tərkibində həqiqətən də İrəvan xanlığına məxsus olmuşdur» (176,15).

Bu ərazilər Qarabağ xanlığına birləşdirilsə də, İrəvan xanları bununla barışmamışdı. Heç də təsadüfü deyildir ki, Qarabağ xanlığı işğal edildikdən sonra bu ərazilər Rusiyanın əlinə keçdiyindən, İrəvan xanı Hüseynqulu xan Göyçə gölünün şimal və şərqində yerləşən torpaqların İrəvana məxsus olması haqqında rus komandanlığına məlumat vermişdi. Lakin 1825-ci il martın 28-də Fətəli xanla general leytenant Velyaminov arasında akt bağlanmış, akta əsasən Göyçə gölünün şimal və şərq hissələri Rusiyaya güzəşt edilmişdi (63,53-56). Bu hadisədən bərk qəzəblənən İrəvan xanı həmin ərazilərin İrəvan xanlığına məxsus olması haqqında baş komandana xüsusi məktubla müraciət edərək narazılığını bildirmişdi. Məktubun məzmunu belə idi: «Hər şeydən əvvəl, Rusiya hökumətinin mühəndisləri göstərirlər ki, guya Göyçə gölünün şərq sahilləri Gəncə və Qarabağ xanlıqlarının sərhəddindədir. Bilməlisiniz ki, Dərələyəzdən Eşşəkmeydana qədər ərazi, həmçinin İrəvan sərhəddi sülh müqaviləsində Gəncə və Qarabağ xanlıqları ilə qarışdırılıb. Lakin əldə olunan kağızlarda (qəbalə), həmçinin əvvəlki şahların fərman və əmrlərinə görə, Göyçənin ətrafında yerləşən torpaqlar İrəvan ağaları tərəfindən alınıb satılırdı. Vəziyyət belədir və siz göstərirsiniz ki, guya Göyçə və Avaran sərhəddinə heç bir iddianız yoxdur, Mehri və Qapanı əldə etmək istəyirsiniz. Bu məqsədlə siz bəylərbəyi Fətəli xana elan etmisiniz ki, «əgər Abbas Mirzə Göyçənin şərq tərəfini bizə güzəştə gedərsə, biz də Mehri və Qapandan imtina edəcəyik». Bu məsələ həll edilməmiş qalır. Fətəli xan ikinci dəfə sizin yanınızda olanda, siz Satanağacdan Gedukbarata qədər ərazini tələb etməklə Gill ərazisinin bir hissəsini güzəştə gedərək burada məntəqə yaratmaq istəyirsiniz (294,891). Bu sənədə əsasən, Göyçə gölünün şərq sərhədlərinin İrəvan xanlığına məxsusluğunun bir daha şahidi oluruq.

İrəvan xanlığının ərazisi yalnız şərq tərəfdən deyil, eyni zamanda şimal və cənub tərəfdən də dəyişikliyə məruz qalmışdı. Şimal istiqamətdə vaxtilə İrəvan xanlığının mahallarından olan Şuragöl və Pəmbək əraziləri ondan qoparılaraq sultanlığa çevrilmiş və sonradan Kartli-Kaxetiya torpaqları tərkibində Rusiyaya birləşdirilmişdi. Məlumata görə, Şuragölün sahəsi 1.290 kv. verst, Pəmbəyin sahəsi isə 2.150 kv. verst idi (201, c.1, səh. 294). Hər iki sultanlığın birlikdə ümumi ərazisi 3.440 kv. verstə bərabər olmuşdu.

Cənub tərəfdən isə Maku mahalı Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra Qacar İranının tərkibində qalmışdı. Adətən tarixi ədəbiyyatda Maku müstəqil xanlıq kimi qeyd olunur. Lakin arxiv sənədlərində Makunun da müəyyən dövrlərdə İrəvan xanlığına məxsus olması haqqında məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Belə ki, Maku uzun illər mərkəzi İrəvan şəhəri olan Çuxursəd bəylərbəyliyinin tərkibində olmuşdur (338,88). 1728-ci ildə tərtib olunmuş «Müfəssəl dəftər»də də Maku İrəvan əyalətinin tərkibində olması göstərilir (33,9). Onu qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Maku hakimləri vaxtilə İrəvan ərazisində yaşamış bayat tayfasından idilər. Belə ki, şah Sultan Hüseyn (1694-1722) Makunu Səfəvilərin düşməni olan mahmudi kürdlərindən qorumaq üçün 1706-cı ildə İrəvan ətrafında yaşayan 300-ə yaxın bayat ailəsini buraya köçürmüşdü. Sonralar İbrahim bəyin başçılığı ilə bayat ailələri Makunun siyasi-iqtisadi həyatında böyük rol oynamışlar. Nadir şah Əfşarın ölümündən sonra isə İbrahim Mirzənin oğlu Əhməd Sultan Maku xanlığının əsasını qoymuşdu (24,25).

Maraqlıdır ki, müstəqil xanlıq kimi göstərilən Maku xanlığının hakimləri arxiv materiallarına görə hələ XVIII əsrin 80-ci illərin əvvəllərində İrəvan taxt-tacı uğrunda gedən hədisələrdə fəal iştirak etmiş və xan olmaq iddiasına düşmüşdülər. Sənədlərdə Maku hakimi Əhməd Sultan İrəvanın nüfuzlu əyanlarından olduğu göstərilmiş və xan kimi deyil, sultan kimi qeyd olunmuşdu (3,16-17; 6,961-962). Bunu təsdiq edən faktlardan biri də S.D.Burnaşovun əsərində Azərbaycanın ayrı-ayrı xanlıqları haqqında məlumat verilərkən Maku müstəqil xanlıq kimi deyil, İrəvan xanlığının tərkibinə daxil olan bir ərazi kimi göstərilmişdi. O, yazırdı ki, «Əli Sultanın (Əhməd Sultan-E.Q.) rəhbərliyi altında olan Maku qalası 600 həyətə malik kiçik ərazisi ilə İrəvan xanlığına məxsus idi (82,17-18).

XIX əsrin əvvəllərinə aid arxiv materialları Makunun İrəvana məxsusluğunu qəti şəkildə təsdiqləməyə xeyli faktlar verir. Bir arxiv sənədində 1801-ci ildə «Baba xana tabe olmaqdan boyun qaçıran Xoylu Cəfərqulu xanın İrəvan xanına məxsus olan Maku adlı yerdə yaşadığı» göstərilmişdi (3,28). Sonuncu xan Hüseynqulu xanın (1806-1827) dövründə də Makunun İrəvandan asılı olmasını arxiv sənədləri təsdiq edir. General Krasovskinin 1827-ci il dekabrın 24-də Paskeviçə yazdığı məktubunda göstərilirdi: «İrandan alınan məlumata görə, Maku mahalı İrəvan xanlığına məxsusdur, sülh müqaviləsi bağlandıqdan sonra iranlılara güzəşt edilmişdi… Sartip Məhəmməd xan və sərhəng Əhməd xan mənə dedilər ki, Maku hakimi Əli xanın inadlı cəhdinə baxmayaraq, bu ərazi sülh müqaviləsindən sonra iranlılara güzəştə gedilmişdi. Mən bu xəbəri təsdiq etməyə səbəb tapmasam da, Maku dairəsinin İrəvan xanlığının bir hissəsi olmasını sizə bildirməyi özümə borc bilirəm. Bu ölkə 31 kənddən ibarətdir… Maku ölkəsi həqiqətən həmişə İrəvan xanının təsiri altında olmuşdu. İrəvan xanı onun hakimi ilə iltifatlı davranmışdı. Çünki bilirdi ki, heç bir qüvvə onların arasını vura bilməz… 1824-cü ildə Abbas Mirzə qoşunla Maku dairəsini ələ kesirmək üçün hərəkət edəndə, onun hakimi şahzadəyə müqavimət göstərərək onu yaxın buraxmamışdı. Yalnız Abbas Mirzənin hüzuruna gələn İrəvan sərdarının qardaşı Həsən xanın inandırmasından və ondan qiymətli hədiyyələr aldıqdan sonra Makunu tərk etmişdi. Əgər bu ərazi İranda qalarsa, İrəvan xanlığının Arazın hər iki sahilində yerləşən torpaqlarının bir hissəsini hədələyən bədxah adamların təhlükəsiz yuvası olacaqdır. Əgər əvvəlki kimi bu ərazi İrəvan hakimiyyətinə tabe olarsa, onda iran və türklərin hərəkətinin qarşısını almaq üçün maneə olacaq» (137,49-51). Makunun İrəvanla sıx bağlılığı və ondan asılı olmasını İ.Şopen də qeyd edirdi. «Maku hakimi Əli xan Şərur mahalına məxsus olan Ərəbyenicə, Qarahəsənli və Diadin kəndlərini Hüseynqulu xandan hədiyyə olaraq tiyul almışdı. Bunun müqabilində o, bu kəndlərdən topladığı gəlirdən 300 tümən İrəvan xəzinəsinə vergi ödəyirdi. Bundan əlavə, Əli xan hər il xana 200 tümən miqdarında peşkəş vergisi də verirdi» (415, 968- 974). Dövrün məlumatına görə, Maku İrəvanı taxılla və müxtəlif şeylərlə təchiz edirdi (125,57-58). Didər tərəfdən, heç də təsadüfu deyildi ki, rus qoşunları tərəfindən İrəvan qalasının sonuncu mühasirəsi zamanı Hüseynqulu xan bütün var-dövləti və ailəsi ilə birlikdə Maku qalasına sığınmışdı (177,68). Göstərilən arxiv sənədləri və mənbələrə əsasən belə qənaətə gəlmək olar ki, Maku xanlığı Hüseynəli xanın dövründə (1759-1783) İrəvana tabe olmuş və İrəvan xanlığı işğal olununa qədər onun tərkibində qalmışdı.

Əldə etdiyimiz mənbələr və digər mənbə səciyyəli sənədlər əsasında İrəvan xanlığının sərhədlərini belə bərpa edə bilərik: Xanlıq qərb və cənub– qərb tərəfdən Osmanlı dövləti ilə həmsərhəddir. Onun qərb tərəfdən sərhəddi Qars paşalığını Şuragöl və Talın mahallarından ayıran Arpa çayıdır. Arpa çayının Araza töküldüyü yerə qədər İrəvanın Qars paşalığı ilə sərhəddi 50 verstə qədərdir. Buradan sərhəd xətti Arazı keçməklə, Kağızman sancağını Dərəkənd-Parçenis mahalından ayıran Qəbir dağ sıldırım dağları boyunca cənub-qərb istiqamətində Arazdan Koroğlu dağına qədər 30 verst, buradan cənub-şərqə dönərək Balıq gölünə qədər 50 verst, sonra düz şərqə Sürməli mahalını Bəyazid paşalığından ayıran kiçik Alagöz dağının yüksəklikləri istiqamətində uzanır. Cənubdan İrəvan xanlığı onun tərkibinə daxil olan Maku tərəfdən Xoy xanlığı ilə, cənub-şərq istiqaməində isə Araz çayına doğru seyrələn daşlıq qayalardan onu ayıran Naxçıvan xanlığının Xok mahalı ilə həmsərhəddir. Şərq tərəfdən sərhəddi onu Qarabağ xanlığından ayıran Tərtər çayıdır. Şimaldan Somsixetiya və Borçalı, şimal-şərqdən xanlığı Qazax, Şəmşəddil sultanlıqlarından və Gəncə xanlığından ayıran Eşşəkmeydandan (Eşşəkmeydan Dərəçiçək mahalını Qazax sultanlığından ayıran dağlarla əhatə olunan təpəli düzənlikdir-E.Q.), Gil, Şatanağac və Gədikbarat yüksəkliyinə, şimal-qərbdən Pəmbək vasitəsilə Axalsıx paşalığına qədər uzanırdı.
3.2. Xanlığın inzibati-ərazi bölgüsü

Azərbaycanın digər xanlıqlarında olduğu kimi, İrəvan xanlığı da inzibati-ərazi quruluşu baxımından mahallara, mahallar isə kəndlərə bölünürdü. (197,44; 187,48). Mahalları adətən xan tərəfindən təyin olunmuş mahal naibləri idarə edirdi. Naiblər isə iri feodallar arasından seçilirdi (162,137). Azərbaycanın digər xanlıqlarından fərqli olaraq İrəvan xanlığında mahal rəisləri mirbölük adlanırdı (415,448). Kəndləri isə naib yaxud məlik idarə edirdi. Azərbaycan kəndlərini idarə edən başçıya naib, erməni kəndini idarə edənlərə isə məlik deyilirdı (397,2.)

Müstəqil xanlıq yarandığı zaman onun mahalları haqqında statistik məlumat olmadığından uzun illər yarımmüstəqil bir qurum kimi fəaliyyət göstərmiş İrəvan əyalətinin inzibati-ərazi quruluşunu nəzərdən keçirməklə, bizi maraqlandıran məsələlərə aydınlıq gətirmək olar. Bununla da müstəqil xanlıq yaranana qədər onun ərazisinin tarixi sərhədlərinin siyasi hadisələrlə əlaqədar necə dəyişdiyini izləmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, İrəvan bir əyalət kimi uzun müddət Səfəvi imperiyasının Çuxursəd bəylərbəyliyinin tərkibində mövcud olaraq mürəkkəb tarixi yol keçmişdi (422,101; 233,117; 391,88). Bu əyalət XVI əsrin əvvəllərindən başlayan Səfəvi-Osmanlı müharibələri zamanı daima əldən ələ keçərək bu və ya digər ölkənin ərazisinə qatılmışdı. Müxtəlif dövrlərdə İrəvan əyalətinin mahalları haqqında müəyyən məlumata Osmanlı mənbələrində də rast gəlmək olar. Belə ki, İrəvan mahalları haqqında ilkin məlumat verən mənbə «İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri»dir. Bu mənbəyə görə, 1578-1590-cı illərdə Səfəvi-Osmanlı müharibəsindən sonra Osmanlı Türkiyəsinin tərkibinə qatılan İrəvan əyaləti 10 nahiyədən (mahaldan) ibarət olmuşdur. Bunlar İrəvan, Gərni, Vedi, Aralıq, Talın, Ərmus, Ərmavi, Abnik, Abaran və Şərabxana idilər (33,8). Lakin XVII əsrin əvvəllərində bu əyalət yenidən Səfəvi dövləti tərəfindən geri qaytarılaraq, XVIII əsrin 20-ci illərinə qədər Çuxursəd bəylərbəyliyi adı altında mövcud olmuşdu. Mərkəzi İrəvan şəhəri olmaqla bu bəylərbəyliyə Naxçıvan və Maku əraziləri də daxil idi. (391,88).

XVII əsirin axırı-XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvi dövləti dərin iqtisadi və siyasi böhran keçirdiyindən, Osmanlı dövləti XVIII əsrin 20-ci illərin əvvəllərində Azərbaycana müdaxilə etdı. Nəticədə, İrəvan ərazisi yenidən bu dövlət tərəfindən işğal edildi. 1728-ci ildə osmanlılar tərəfindən tərtib edilən ikinci «İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri»nə görə, həmin əyalətin inzibati-ərazi quruluşu belə olmuşdu: İrəvan şəhəri, Qırxbulaq, Körpü, Maku, Xınzırək, Gərni, Vedi, Dərəçiçək, Abaran, Göyçə, Məzrə, Sürməli, İğdır, Aralıq, Şərur, Sədərək, Zərzamin və Şoragöl (33,9). Mənbədən göründüyü kimi, həmin illərdə əyalətin ərazisi osmanlıların apardığı inzibati-ərazi islahatı nəticəsində xeyli genişlənmiş və 18 nahiyəyə (mahala) bölünmüşdü. Maku və Naxçıvanın bəzi əraziləri İrəvan əyalətinə birləşdirilmişdi.

Sonralar görkəmli sərkərdə Nadirin apardığı müharibələr nəticəsində Azərbaycanın digər əraziləri ilə bərabər İrəvan əyaləti də osmanlılardan geri alınmışdı. Onun apardığı inzibati-ərazi dəyişikliyi nəticəsində İrəvan ayrıca əyalət kimi Azərbaycan bəylərbəyliyinin tərkibinə daxil edilmişdi. Erməni katolikosu A. Kretatsi Nadir şah Əfşarın dövründə İrəvan əyalətinin 9 mahala - İrəvan, Körpü, Qırxbulaq, Şoragöl, İğdır, Gərni, Abaran, Şirakavan (Talın-E.Q.) və Geqarkuniyə (Göyçə mahalı-E.Q.) bölündüyünü göstərirdi (186,249). Görünür ki, şahın apardığı inzibati-ərazi islahatı nəticəsində Vedi, Dərəçiçək, Məzrə, Sürməli, Aralıq, Şərur mahalları İrəvan əyalətinin tərkibinə daxil edilməmişdi

İrəvan müstəqilləşdikdən sonra öz tarixi torpaqlarına yiyələnə bilmişdi. Belə ki, İrəvan xanlığı ərazi baxımından xeyli geniş əraziləri əhatə edirdi. Bir mənbəyə görə, XVIII əsrin ikinci yarısında İrəvan xanlığında 12 mahalın olması (62,58), digər bir məlumata görə isə onun mahallarının sayının 20-ə çatdığı göstərilmişdi (410,126). Rus qoşunlarının baş komandanı general Paskeviçin 1827-ci il iyunun 27-də qraf Nesselrodeyə ünvanladığı məktubunda İrəvan xanlığında 16 mahalın olmasını yazırdı (218,547). Onun bu məlumatı xüsusilə əhəmiyyətlidir. Yuxarıda deyilənləri nəzərə alsaq general Paskeviç çox güman ki, İrəvan xanlığının mahalları sırasına Makunu da daxil etmişdi. Lakin bu tip mənbələrdə İrəvan xanlığının mahallarının sayı haqqında məlumat verilsə də onların adları, əhatə etdiyi əraziləri göstərilməmişdi.

İrəvan xanlığının mahalları haqqında İ.Şopenin əsəri bizə daha dolğun məlumat verir. Onun «Rusiyaya birləşdirmə dövründə Erməni vilayətinin tarixi abidəsinin vəziyyəti» adlı əsərində göstərilirdi ki, son İrəvan xanı Hüseynqulu xanın (1806-1827) dövründə İrəvan xanlığının 15 mahalı olmuşdu (415,441-446). Müəllif 1829-1832-ci illərdə apardığı kameral siyahıyaalınmada İrəvan xanlığının mahallarının sayını göstərməklə bərabər, onların sərhədlərini də təsvir etmişdir. İ.Şopen yazırdı ki, «Xanlıq böyük hissəsi axar çaylarla sərhədlənən, inzibati bölgü təşkil edən bir şəhər, 15 mahal və dairəyə bölünürdü» (415,441). Bu mahallar əsasən Araz çayının hər iki sahilində qərarlaşmışdı. 13 mahal Arazın sol sahilində, 2-i isə sağ sahilində yerləşmişdi. Mahallar çaylar və bu çaylardan çəkilmiş süni arxlar vasitəsilə bir-birindən ayrılırdı. Beləliklə, İ.Şopenin qeyd etdiyi İrəvan xanlığının mahalları aşağıdakılardır:

1. 
   Qırxbulaq mahalı 9. Saatlı mahalı
   
2. 
   Zəngibasar mahalı 10. Talın mahalı
   
3. 
   Gərnibasar mahalı 11. Seyidli-Ağsaqqallı mahalı
   
4. 
   Vedibasar mahalı 12. Sərdarabad mahalı
   
5. 
   Şərur mahalı 13. Körpübasar mahalı
   
6. 
   Sürməli mahalı 14. Abaran mahalı
   
7. 
   Dərəkənd-Parçenis mahalı 15. Dərəçiçək mahalı
   
8. 
   Göyçə mahalı
   

Bu mahalların sərhədləri və onların tərkibinə daxil olan kəndləri nəzərdən keçirək. Qeyd etmək lazımdır ki, İ.Şopen bəzi mahalların yerləşdiyi ərazini təsvir edərkən sərhədlərində qeyri dəqiqliyə yol vermiş və biz bu səhvi düzəltməyə çalışacayıq. İlk növbədə Qırxbulaq mahalını nəzərdən keçirək. Bu mahal Dərəçiçəklə Zəngibasar mahalları arasında yerləşirdi. O, şərq tərəfdən onu Göyçə gölündən ayıran dağlarla, şimaldan Dərəçiçək mahalı ilə, cənubdan İrəvan şəhəri, Zəngi çayı, cənub qərbdən Qərnibasar mahalı, qərbdən isə Körpübasar mahalları ilə həmsərhəd idi. Mahalın ərazisindən axan Qırxbulaq çayı kəndlərin su mənbəyi hesab olunurdu. Qırxbulaq mahalı 48 kənddən ibarət idi. Bu kəndlərdən 26-sı müharibələr nəticəsində dağıdılmışdı (415, 509-510, 544).

Zəngibasar mahalı İrəvan qalasının aşağı hissəsindən cənuba doğru uzanırdı. Bu mahal şimal və şimali-qərbdən Körpübasar və Qırxbulaq mahalları, cənubdan Araz çayı, şərqdən Gərnibasar, qərbdən isə Sərdarabad mahalları ilə həmsərhəd idi. Mahalın 33 kəndi var idi. Onun 7 kəndi müharibələr nəticəsində dağıntıya məruz qalmışdı (415,510,547).

Gərnibasar mahalı Araz çayının sol sahilində yerləşirdi. O, şimaldan Qırxbulaq mahalı, cənubdan Vedibasar mahalı, şərqdən Göyçə mahalını ondan ayıran yüksək dağlarla, qərbdən Zəngibasar mahalı və Araz çayı ilə həmsərhəd idi. Araz çayının sağ sahili ilə Ağrı dağı arasında yerləşən kəndlər də bu mahala daxil idi. Mahalın əsas su mənbəyi Gərni çay idi. Gərnibasar mahalı 95 kənddən ibarət olmuş və bu kəndlərdən 43-ü müharibələr nəticəsində dağıdılmışdı (415,510-511, 547-555).

Vedibasar mahalı Araz çayının sol sahili boyunca yerləşirdi. Vedibasar şimaldan Qarnibasar mahalı, cənub və cənubi-şərqdən Şərur mahalı və Naxçıvan xanlığı, şərqdən Göyçə mahalı, qərbdən Araz çayı ilə həmsərhəd idi. Bu mahal Vedi və Qafan çaylarının suyunu götürdüyü dağlar və habelə düzənlikdən ibarət idi. Vedibasar mahalı 54 kəndə malik idi və müharibə nəticəsində bu kəndlərdən 33-ü dağıdılmışdı (415,511-512, 555-556).

Şərur mahalı İrəvan xanlığının cənub-şərq hissəsində yerləşən ərazini tuturdu. Bu mahal şimaldan Vedibasar mahalı, cənubdan Araz çayına doğru seyrələn daşlıq qayalardan onu ayıran Naxçıvan xanlığının Xok mahalı, qərbdən Araz çayı, şərqdən isə Naxçıvan xanlığı arasında yerləşirdi. Onun cənub tərəfdə Araz çayına doğru eninə görünüşü yarımdairə, Qaratəpə və Qaraqum dağları arasında amfiteatr formasında idi. Şərqi Arpaçay çayı mahalı iki hissəyə bölmüşdü. Şərur mahalının 61 kəndindən 11-i müharibələr zamanı tamamilə dağıdılmışdı (415, 512,555-563).

Sürməli mahalı İrəvan xanlığının cənub qurtaracağında, Araz çayının sağ sahili boyunca uzanırdı. Bu mahal şimal və şimali şərq və şərqdən Araz çayı, cənubdan onu Bəyazid paşalığından ayıran Ağrıdağ dağı silsiləsi və Maku ilə, qərbdən isə Dərəkənd-Parçenis mahalı ilə həmsərhəd idi. Mahala Bəyazid sərhədindən başlayan Ağrıdağ dağı silsiləsinin bütün şimal yamacları da daxil idi. Mahalın kəndləri Araz çayından çəkilən arxlar vasitəsilə suvarılırdı. Bütün mahal 78 kənddən ibarət idi. Bunlardan 28-i müharibələr nəticəsində dağılmışdı (415,512-513, 563-5567).

Dərəkənd-Parçenis mahalı isə xanlığın cənub-qərb qurtaracağında, Araz çayının sağ sahilində yerləşirdi. Bu mahal şimaldan Saatlı mahalı, cənub və qərbdən Osmanlı dövləti, şərqdən isə Sürməli mahalı ilə həmsərhəd idi. Dərəkənd-Parçenis mahalı Bəyazid sərhədindən Araz çayına doğru uzanan üç dərədən ibarət olmuşdu. Onlardan şərq tərəfdə olan Parçenis dərəsi Zor dağının aşağı yamacından, ikinci Dərəkənd dərəsi Pirili və Təkaltı dağlarının aşağı yamaclarından başlayırdı. Bu iki dərə Cancavad dərəsi ilə birləşirdi və hər iki dərənin bütün bulaqlarının töküldüyü Hacı çayının Araz çayına birləşdiyi aşağı hissələri Cancavad dərəsi adlanırdı. Üçüncü dərə isə Parnaud dərəsi adlanırdı. Bu dərə Koroğlu dağının aşağı hissəsindən başlayaraq Kağızman sancağının, Qars paşalığının yaxınlığında Araz çayına birləşirdi. Parçenis dərəsinin 26, Dərəkənd dərəsinin isə 54 yaşayış üçün yararlı kəndi vardı. Müharibə dövründə 8 dağıdılmış kəndini də əlavə etsək, bu mahalın ümumiyyətlə 88 kəndi olmuşdu (415,513, 567-571).

Saatlı mahalı İrəvan xanlığının ən kiçik mahal idi və onun qərb qurtaracağında yerləşirdi. O, Arpaçayın Araza töküldüyü yerdə və bu çayın hər iki sahilində, Arazdan Dərəkənd-Parçenis mahalına doğru uzanan ətraf əraziləri özündə birləşdirirdi. Saatlı mahalı şimaldan Talın, şərqdən Sərdarabad, cənubdan Dərəkənd-Parçenis mahalları ilə, qərbdən isə Osmanlı dövlətilə həmsərhəd idi. Bu mahala məxsus bütün kəndlər çay boyunca yerləşirdi. Burada Araz çayının şərq sahilindən Talın və Sərdarabad mahallarına, qərb sahilindən Qars şəhərinə qədər iri daşların ucaldığı yüksəklikdən başlayaraq uzanan düzənlik vardı. Mahal 14 kənddən ibarət idi. Onun 5 kəndi müharibələr nəticəsində dağıdılmışdı (415,513, 575).

Talın mahalı İrəvan xanlığının şimal-qərb qurtaracağında yerləşirdi. O, şimal tərəfdən Şuragöl əyaləti, cənubdan Sərdarabad və Saatlı mahalları, şərqdən Seyidli-Ağsaqqallı mahalı, qərbdən onu Qars paşalığından ayıran Arpaçayla həmsərhəd idi. Saatlı mahalından onu sahəsi 900 kv verst olan susuz və quru düzənlik ayırırdı. Talın mahalının 47 kəndi vardı. Onun 27-si mühariblər nəticəsində dağıdılmışdı (415,513-514, 575).

Seyid-Ağsaqqallı mahalı iki tayfanın mahalı sayılırdı. Mahal şimaldan Abaran, cənubdan və şərqdən Körpübasar, cənubi qərbdən Sərdarabad mahalları ilə həmsərhəd idi. Seyidli-Ağsaqqallı mahalı 20 kəndə malik idi. Onlardan 11 kənd Seyidli tayfasına, 9-u isə Ağsaqqallı tayfasına məxsus idi (415,575-579). Müharibə nəticəsində bu mahalın kəndlərinə ziyan dəyməmişdi. Çox güman ki, buna səbəb bu mahalın əhalisinin peyğənbərin nəsilindən hesab olunan seyidlərdən olması idi.

Sərdarabad mahalı Araz çayının şimal tərəfində, Sürməli mahalının əks istiqamətində yerləşirdi. Bu mahal şimaldan Talın, cənubda onu Sürməli mahalından ayıran Araz çayı, qərbdən Saatlı mahalı, şərqdən isə Körpübasar və Zəngibasar mahalları ilə həmsərhəd idi. Sərdarabad mahalı axırıncı İrəvan xanı Hüseynəli xan tərəfindən yaradılmışdı. Bu mahalın adı 1810-cu ildə Hüseynqulu xanın göstərişi ilə tikilməyə başlamış Sərdarabad qalasının adından götürülmüşdü (415,255). Digər məlumata görə isə qala 1815-ci ildə salınmışdı (171,106). Çox güman ki, Sərdarabad qalasının tikintisi 1810-cu ildə başlamış, 1815-ci ildə başa çatmışdı. Sərdarabad qalası salındıqdan sonra xanın fərmanına əsasən burada əhali məskunlaşdırılmış və nəticədə yeni mahal yaranmışdı. Mahal 30 kənddən ibarət olmuşdu. Bunun 8-i müharibələr nəticəsində dağıdılmışdı (415,514,579-583).

Körpübasar mahalı xanlığın ən zəngin mahallarından biri idi. O, şimaldan Seyidli-Ağsaqqallı, cənubdan Zəngibasar, qərbdən Sərdarabad, şərqdən onu Qırxbulaq mahalından ayıran Zəngi çayı, şimali-şərqdən isə Dərəçiçək mahalı ilə həmsərhəd idi. Bu mahalın kəndləri Gərni çayı ilə suvarılırdı. Mahalın kəndlərinin sayı 49-a çatırdı. Onlardan 9 kənd müharibələr nəticəsində dağıdılmışdı (415, 514, 583-587)

Abaran mahalı xanlığın şimal qurtaracağında yerləşən mahallardan biridir. O, Alagöz dağının şimal və şimal-şərq hissəsi ilə Pəmbək sıldırım dağları arasında uzanırdı. Abaran mahalı şimaldan Pəmbək, şimal-qərbdən Şuragöl sultanlıqları, cənubdan Seyidli-Ağsaqqallı, Körpübasar, şərqdən isə Dərəçiçək mahalları ilə həmsərhəd idi. Mahal üç dərədən ibarət idi. Birinci ən yüksək Cəngi dərəsidir ki, bura Şuragöl sultanlığına yaxın idi. Cəngi dərəsinə Gərni çayının yuxarı mənsəbi daxil idi. Dərə Cəngi kəndinin yaxınlığından başlayaraq Mirək kəndinə yaxın yerdə qurtarırdı. İkinci dərə Mirəkdan başlayırdı və bura Abaran çayı adlanan Gərni çayı boyunca uzanan, həmçinin bu çayın sol tərəfindəki Gülabad kəndinə qədər bütün kəndlər məxsus idi. Üçüncü dərə Abaran adlanırdı. Bu dərə Gərni çayının sağ sahilində yerləşən, Gərnəvit çayının suyu ilə təchiz olunan bütün kəndləri özündə birləşdirirdi. Bundan başqa mahal Seyidli-Ağsaqqallı mahalına məxsus bir neçə kəndi də özündə birləşdirirdi. Abaran mahalının 61 kəndi olmuş və bu kəndlərdən 22-i müharibələr nəticəində dağıdılmışdı (415,514-515, 587-592).

Dərəçiçək mahalı havasına görə xanlıqda ən səfalı mahal hesab olunurdu. Mahalın ərazisi Göyçə gölündən başlayaraq Zəngi çayı və Misxanaçayı mənsəbindən Alapars kəndinə qədər uzanan dərədən ibarət idi. Zəngi çay və Misxanaçay çayı Gərniköyün yaxınlığında birləşərək cənuba doğru axırdı. Dərəçiçək mahalı şimaldan Pəmbək vilayəti, cənubdan Qırxbulaq mahalı, qərbdən Abaran mahalı və şərqdən Göyçə gölü arasında yerləşirdi. Mahal 37 kənddən ibarət idi. Bu kəndlərdən 16-sı müharibələr nəticəsində dağıdılmışdı (415,515, 591-596).

Göyçə mahalı xanlığın şimal-şərq hissəsində yerləşən və qərb hissəsindən başqa Göyçə gölünün bütün ətraf ərazilərini əhatə edən ən geniş mahal idi. Bu mahal şimaldan Şəmşəddil sultanlığı, Gəncə xanlığı, şimal-qərbdən Dərəçiçək mahalı, cənubdan Naxçıvan xanlığı, şərqdən Qarabağ xanlığı, qərbdən Qırxbulaq, Gərnibasar və Vedibasar mahalları ilə həmsərhəd idi. Göyçə gölünə öz suyunu axıdan bütün dağlar və dərələr ona məxsus idi. Göyçə mahalı 126 kənddən ibarət olmuşdu. Lakin müharibələr nəticəsində 67 kənd tamamilə dağıdılmışdı. Hətta bu kəndlərdən 37-nin adının unudulduğu qeyd olunmuşdu. Mahalın yalnız 59 kəndində əhali qeydə alınmışdı (415,515-517, 596-600).

İrəvan xanlığının mahalları coğrafi mövqeyinə görə də bir-birindən fərqlənirdi. Mahallar dağlıq, düzən və orta olmaqla üç zolağa bölünürdü. Bunlardan Abaran, Dərəçiçək və Göyçə mahalları dağlıq, Zəngibasar, Şərur, Saatlı, Sərdarabad mahalları düzən, Qırxbulaq, Talin, Seyidli-Ağsaqqallı mahalları isə orta zolağa daxil idi. Hər üç zolağı özündə birləşdirən mahallar Gərnibasar, Vedibasar, Sürməli, Dərəkənd-Parçenis mahalları idi. Körpübasar mahalı isə aran və bəzi yerlərdə orta zolağı əhatə edirdi (415,346-347).

İrəvan xanlığının inzibati-ərazi bölgüsü təhlil edilərkən bu xanlıqdan qoparılmış Şuragöl, Pəmbək və Maku mahalları haqqında da bəhs etmək lazım gəlir. Şuragöl İrəvan xanlığının şimali qərbində yerləşirdi. Onun ərazisi təpəlikləri olan düzənlikdən ibarət idi. Mahal şimaldan Kartli-Kaxetiya çarlığı, cənubdan Talın və Seyidli-Ağsaqqallı mahalları, şərqdən isə Pəmbək və Abaran mahallarını ayıran dağlarla əhatə olunmuşdu. Qərb tərəfdən isə Arpaçayı vasitəsilə ayrılan Qars paşalığı ilə həmsərhəd idi. (201, c.1, səh.294). Şuragölün mərkəzi Gümrü idi. Nadir şahın dövründə İrəvan mahalı kimi göstərilən Şuragöldə keçirilən siyahıyaalınmaya görə, onun 109 kəndi olmuşdu (405,42-43). P. Butkova görə isə, XVIII əsrin sonlarında Şuragöl 1000 evdən ibarət olmuş və burada yaşayanların əksəriyyəti azəri türkləri idilər (84, c.2, səh.448).

Pəmbək sultanlığı isə Şuragölün şərqində çox da hündür olmayan dağlar arasında qalan vadidə yerləşirdi. Vadi sıra dağlarla iki yerə bölünürdü. Bunun şərq hissəsi çox ensiz, qərb hissəsi isə 7 verstə çatırdı (201, c.1, səh.293). Pəmbək şimaldan Kartli-Kaxetiya çarlığı, cənubdan Abaran və Dərəçiçək mahalları, şərqdən Şuragöl, qərbdən isə Qazax sultanlıqları ilə həmsərhəd idi. 1801-ci ilin məlumatına görə, Pəmbəkdə 30 Azəri türk kəndi olmuşdu (238,601). 1826-cı ildə müharibə nəticəsində kəndlərin sayı 22-ə qədər azalmışdı (185,21).

İrəvan xanlığının mahallarından olan Maku isə şimaldan Sürməli mahalı, cənubdan Xoy xanlığı, qərbdən Bəyazid paşalığı və şimal-şərqdən Şərur mahalı, cənub-şərqdən isə Naxçıvan xanlığı ilə həmsərhəd idi. Bu mahal Araz çayının sağ sahilində, Ağrı dağının cənub-şərq yamacında yerləşirdi. Maku mahalı 31 kənddən ibarət olmuş və bu kəndlərdə 600 həyət qeydə alınmışdı.

Lakin siyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq bu mahalların bəzisi İrəvan xanlığından alınaraq digər dövlətlərin tərkibinə qatılmışdı. Məsələn, Pəmbək 1802-ci ildə, Şuragöl isə 1805-ci ildə Rusiya tərəfindən işğal edilmişdi. Maku mahalı isə Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra Qacar İranının tərkibinə qatılmışdı.

Oeyd etmək lazımdır ki, İ.Şopenin mahallar haqqında verdiyi məlumat 1810-cu ildən (Sərdarabad qalası salındıqdan və eyniadlı mahalın yaranmasınqdan sonrakı dövrdən-E.Q.) sonrakı dövrə aiddir. Onun verdiyi məlumata görə, Sərdarabad mahalı yaranana qədər onun ərazisi Saatlı mahalı ilə birlikdə Gərnibasar mahalının tərkibində olmuşdu. İrəvan sərdarı Hüseynqulu xan Sərdarabad qalasını tikdirdikdən sonra həmin qalanın adı ilə yeni mahal yaratmışdı (415,255). Əgər İ.Şopenin verdiyi məlumata inansaq, təqribən həmin vaxtı ikinci bir mahal- Saatlı mahalı yaradılmışdı. Beləliklə, mənbələrin təhlilindən belə nəticəyə gəlmək olar ki, xanlıq yaranan vaxtı İrəvan xanlığının 9 mahalı, XVIII əsrin 60-cı illərindən 1802-ci ilə qədər 16, 1802-1805-ci illərdə 15, 1805-1810-cu illər arasında 14, 1810-1827-ci illərdə isə 16 mahalı olmuşdu.