ELÇİn qarayev iRƏvan xanliğI (1747-1828) baki 2010

Üçüncü İrəvan döyüşü

1827-ci il martın 29-da general-adyutant Paskeviç Qafqazda yerləşən rus qoşunlarının baş komandanı təyin olundu (304,283; 64,5). Onun baş komandan təyin olunması müharibənin gedişində bir qədər dəyişikliyə səbəb oldu. O, ilk zərbəni İrəvan xanlığına endirməyi qərara aldı. Yeni baş komandan İrəvan xanlığının strateji əhəmiyyətini çox gözəl dərk edirdi. Bu xanlığı işğal etməklə hərbi əməliyyatların gedişində dönüş yaratmaq və sələfinin bu müharibədə tutduğu taktikanın səhv olduğunu sübut etmək istəyirdi.

1827-ci ilin aprelin əvvəllərində Paskeviçin əmri ilə rus qoşunlarının ön dəstəsi general Benkendorfun komandanlığı altında erməni arxiyepiskopu Nersesin müşayəti ilə Borçalıdan İrəvana doğru hərəkətə başladı (218,547; 304,287; 64,10). Beləliklə, rus qoşunları İrəvan xanlığına üçüncü dəfə genişmiqyaslı hücuma keçdi. Aprelin 13-də heç bir müqavimətə rast gəlməyən rus qoşunu Eçmiədzin kilsəsinə gəlib çatdı. Onlar burada ermənilər tərəfindən təntənə ilə qarşılandı və şərəflərinə ziyafət verildi (129,113; 416,233; 304,287).

Lakin Eçmiədzinə gəlib çatan general Benkendorfun qoşunu tezliklə ağır vəziyyətə düşdü. Yürüşə başlayanda cüzi ərzaq ehtiyatına malik olan rus qoşunu bu təlabatı təmin etmək üçün ermənilərə böyük ümid bəsləyirdi. Ermənilər rus komandanlığını həm maddi, həm də hərbi cəhətdən kömək edəcəklərinə söz verməklə bu dəfə də rus komandanlığını inandıra bilmişdi. Baş qərargah rəisi Dibiç çara yazırdı ki, «Erməni arxiyepiskopu Nerses Sizin ali məktubunuzu dərin minnətdarlıqla qəbul etmişdi. Məktub kilsədə erməni dilində oxunub və çap olunacaqdır. O, erməni xalqının sədaqət və səyinə söz verirdi. Rus qoşunlarının İrəvan xanlığına yürüşü zamanı yerli ermənilərdən lazımi qədər ehtiyat tapılmasına ümid edir və mən buna inanıram» (304,287). Lakin bu ermənilərin növbəti yalanı idi. Onların məqsədi bu yalanı uydurmaqla rus qoşunlarının İrəvan xanlığına hücumunu tezləşdirmək idi. Rus komandanlığının ermənilər tərəfindən aldadılaraq ərzaq çatışmazlığından ağır vəziyyətə düşdüyünü və onlara olan ümidin boşa çıxdığını general adyutant Paskeviç də etiraf etmişdi. Onun 1828-ci il noyabrın 16-da yazdığı məxfi məktubda Benkendorfun dəstəsinin vəziyyətini belə təsvir edirdi: «Onu (Benkendorfu-E.T.) müşayət edən arxiyepiskop Nerses yürüşü sürətləndirmək üçün inandırmışdı ki, onun dəstəsi Eçmiədzin kilsəsində iki aylıq ərzaq ehtiyatı tapacaqdır. Lakin nə orada, nə də bütün xanlıqda heç bir taxıl ehtiyatı tapılmadı. Nerses tərəfindən aldadılmış bütün qoşun o dərəcədə aclıq keçirirdi ki, əsgərlər bitki kökləri ilə qidalanmağa başlamışdı…» (221,259). Daha sonra baş komandan erməni əhalisini qorxaq və yalançı adlandıraraq, onlara olan ümidin boşa çıxmasından bəhs edərək qeyd edirdi ki, «ancaq dağlıq mahalların bir neçə kəndində ermənilər şah qoşunu əleyhinə silahlı müqavimət göstərməyə cəsarət etmişdilər. İrəvan xanlığında bir neçə erməni bizim qoşuna qoşulmuşdu. Ümumiyyətlə, bütün əhali sərdar tərəfindən dağlara köçürülmüşdü. Belə ki, mən onlardan (erməni əhalisindən-E.T.) heç bir yardım görmədim» (221,259). Erməni əhalisinin yardımına bəslənən ümidin boşa çıxması Paskeviçin başçılığı ilə əsas qüvvələrin aprelin 24-ə planlaşdırdığı İrəvan xanlığına yürüşün təxirə salınmasına səbəb oldu (304,287).

Bacarıqlı, uzaqgörən sərkərdə olan Hüseynqulu xan rus qoşunlarının tezliklə İrəvan xanlığına hücum edəcəyini bildiyindən əvvəldən müdafiə hazırlığı görmüşdü. İrəvan qalası daha da möhkəmləndirilmişdi. Bu məqsədlə ingilis mühəndislərinin məsləhətlərindən də istifadə edilmişdi (11,173). Xanın əmri ilə bütün taxıl ehtiyatı kəndlərdən qalaya daşınmışdı. Qala qarnizonu daha da gücləndirilmişdi. Dövrün məlumatına görə, təkcə İrəvan qalasında olan qarnizonun sayı 5000-ə çatırdı. Qalada 26 top yerləşdirilmişdi (185,28). Yerli əhalinin bir hissəsi Arazın cənubuna köçürülmüş, bir hissəsi əlçatmaz dağlara çəkilmiş, digər hissəsi isə qalalara sığınmışdı. Xüsusilə, Qırxbulaq və Göyçə mahallarının əhalisi kütləvi surətdə Arazın cənubuna köçmüşdülər (11,176). Məlumata görə, təkcə İrəvan qalasına 18 min sakin köçürülmüşdü (416,322). Məhz bu səbəbdən rus qoşununun kəndlərdən ərzaq toplamaq cəhdi heç bir nəticə vermədi. Digər tərəfdən ayrı-ayrı çevik dəstələrə bölünmüş İrəvan qoşunu Benkendorfun dəstəsinə qəfl hücumlar edərək onlara itkilər verirdi (304,300-301).

Erməni əhalisinin xəyanətini dərk edən Hüseynqulu xan Eçmiədzin kilsəsinə qarşı müəyyən tədbirlər görmüşdü. Rus qoşunu gələnə qədər kilsədə 400 nəfərdən ibarət qarnizon yerləşdirilmişdi. Lakin bu qüvvələr sonradan geri çəkilmişdi. Digər tərəfdən kilsədə bir neçə nəfər arximandr və rahib saxlanılmış, qalanları qalaya göndərilmişdı. Erməni din xadimlərindən çox az hissəsi qaça bilmişdi. Kilsədə olan bütün ərzaq ehtiyatı qalaya daşınmış, ətrafda yerləşən erməni kəndləri isə tamamilə qarət olunmuşdu (11,216-217; 416,233).

Bundan əlavə, Hüseynqulu xan kömək üçün şah sarayına da müraciət etmişdi. Əvvəlcə şah hökuməti İrəvan qalasını müdafiə etmək üçün hərbi qüvvə göndərməyi qərara almışdı. Lakin Qacar komandanlığının rus qoşunlarının hücum istiqaməti haqqında məlumatı olmadığından, bütün qüvvələrin bir istiqamətdə cəmləşməsinin əleyhinə olaraq kömək göndərməmişdi (5,616). Beləliklə, irəvanlılar xanlığı öz qüvvələri hesabına qorumağa qərara aldı.

Eçmiədzin kilsəsində düşərgə salan rus qoşunu aclıqdan əziyyət çəkirdi. Bunun qarşısını almaq üçün general Benkendorf Sərdarabad qalasına hücum etməyi qərara aldı. General İrəvan xanlığının qərb hissəsində yerləşən bu qalaya hücum etməklə iki məqsəd güdürdü. Birinci, bu qalanı tutmaqla burada və onun ətraf kəndlərindən qoşun üçün ərzaq toplamaq, ikinci, bu hücum baş tutmadıqda, bu təlabatı Qars paşalığından əldə etmək ümidində idi (304,302).

Sərdarabad qalası xanlıqda İrəvan qalasından sonra ikinci ən böyük qala idi. General Benkendorf Sərdarabad qalasını qəflətən ələ keçirməyi qərara aldı. O, 1827-ci il aprelin 16-da səhər 5 alay və 4 topla Sərdarabad qalasına doğru hərəkət etdi. General Benkendorf rus qoşununun hərəkətini izləyən irəvanlıların diqqətini əsas qüvvələrdən yayındırmaq üçün Şirvan alayının üç bölüyünü İrəvan yoluna göndərdi. Lakin qala müdafiəçiləri rus qoşununun bu niyyətindən vaxtında xəbər tuta bilmişdi. Sərdarabad qalasından 10 verst aralı Həsən xan 1000 süvari dəstəsi ilə rusların ön dəstəsinə hücum etdi. Döyüş nəticəsində xanın dəstəsi məğlub olaraq qalaya doğru geri cəkildi. Bu döyüşdə irəvanlılardan 100 nəfər ölən və yaralanan olmuş, İsmayıl xan və kürd Hüseyn ağanın qardaşı oğlu əsir düşmüşdü (416,243).

Onları təqib edən rus qoşunu həmin günü axşam qalaya yaxınlaşdı. Lakin qala müdafiəçiləri toplardan atəş açmaqla onlara aman vermirdı. Planının baş tutmadığını görən Benkendorf qala rəisinin yanına könüllü təslim olmaq üçün elçi göndərdi. Qala rəisi Benkendorfun bu tələbini rədd edərək bildirir ki, «qalanı təslim etməkdənsə, onun dağıntıları altında dəfn olunmasına razı olardı» (304,304-305). İrəvanlılardan rədd cavabı alan Benkendorf aprelin 16-dan 17-ə keçən gecə qalanı güclü top atəşinə tutmağa əmr etdi. Qala toplardan güclü atəşə tutuldu. Lakin qala müdafiəçiləri ruslara əks zərbə endirməklə lazımi cavab verirdi. Digər tərəfdən ətraf kəndlərdən ərzaq toplamaq cəhdi də boşa çıxdı. Hətta rus qoşunu su və odun belə tapmadı. Müdafiəçilərin əzimkarlığını görən rus komandanlığı səhəri günü aprelin 17-də Eçmiədzinə qayıtmağa məcbur oldu (416,244; 304,305).

Ümid ancaq Qars paşalığına göndərilmiş rus dəstəsinə qalırdı. Belə ki, general Benkendorf Sərdərabada yürüş qabağı knyaz Sevarsamidzenin başçılığı altında bir batalyon Şirvan alayını, 3 topa malik 2 tiflis bölüyünü və 1 kazak alayını ərzaq almaq üçün Osmanlı sərhəddinə göndərmişdi. Arpaçay çayı sahilində dayanan Sevarsamidze Qars paşasından ərzaq və mal-qara almaq üçün icazə istəmişdi. Lakin paşa Ərzurum sərəsgəri ilə məsləhətləşdikdən sonra knyaza cavab verir ki, o, sultanla əlaqə saxlamadan onlara icazə verməyə və hər hansı döyüşən tərəfə kömək etməyə hüququ yoxdur (416,244-245). Əslində rusların bu planını Hüseynqulu xan pozmuşdu. Belə ki, knyaz Sevarsamidzenin Arpaçay çayı istiqamətində yürüşünün məqsədindən xəbərdar olan İrəvan xanı Qars və Bəyazid paşalarına nümayəndə göndərərək onlara bildirmişdi ki, əgər rus qoşununu ərzaqla təmin etsələr İrəvan xanlığını təhlükədə qoyacaqlar (177,68). Hüseynqulu xanın vaxtında gördüyü bu tədbir öz bəhrəsini verdi. Beləliklə, Osmanlı paşalıqlarından ərzaq almaq ümidini itirən Sevarsamidze dəstəsi ilə əliboş geri qayıtdı.

Acınacaqlı vəziyyətdə qalan Benkendorfun dəstəsi rus komandanlığının səyi nəticəsində tezliklə, ərzaq köməyi ala bildi. Aprelin 23-də Tiflisdən göndərilmiş ərzaqla dolu araba karvanı düşərgəyə gəlib çatdı. Lakin bu ərzaq rus qoşununu yalnız on gün təmin edə bilərdi (416,307).

Beləliklə, müvəqqəti aclıq problemini həll edən general Benkendorfun dəstəsi İrəvan qalasına hücum etməyi qərara aldı. Qalanı mühasirə etmək niyyətində olan rus qoşunu müxtəlif dəstələrə bölünüb, aprelin 24-də Zəngi çayını keçərək cənub şərq istiqamətində yürüşə başladı. Bu xəbəri eşidən irəvanlılar rus qoşununun hücumunun qarşısını yolda ikən kəsməyi qərara aldı. Aprelin 24-də qaladan çıxan 500 nəfərlik süvari dəstə rus qoşununa doğru hərəkətə başlayır. Tərəflər İrəvana yaxın kəndlərdə üz-üzə gəldi. İrəvan süvarilərinin inadla döyüşməsinə baxmayaraq, daha yaxşı silahlanmış iki gürcü qrenader alayı onları geri çəkilməyə məcbur etdi. Qalaya yaxınlaşan bu alay onun cənub şərqində yerləşən «Müxənnət təpə» adlanan kurqanı ələ keçirdi. Lakin qala müdafiəçiləri onları güclü top atəşinə tutmaqda davam edirdi.

Hüseynqulu xan rus qoşunlarının irəlilədiyini görərək qalanın cənub və şərq qapıları tərəfində yerləşən bağları əldə saxlamaq üçün piyada və süvarilərdən ibarət iki sərbaz bataliyonunu oraya göndərdi. Əhalinin mülkləri burada yerləşdiyindən bu bağları əldə saxlamaq İrəvan qoşunu üçün çox vacib idi. Lakin rus qoşunu irəvanlıları buradan sıxışdırıb çıxarmaq üçün hücuma keçdi. Döyüş nəticəsində bağlar İrəvan qoşunundan təmizləndi. Məğlub olmuş piyada qoşun yenidən İrəvan qalasına sığınır, süvarilər isə Naxçıvan yolu ilə geri çəkildi. General Benkendorf iki karabiner alayını «Müxənnət təpə»sində, gürcü alayını isə bağlarda yerləşdirərək, özü digər dəstələrlə qalanın cənub hissəsində düşərgə saldı (416,256; 304,308).

1827-ci il aprelin 25-də podpolkovnik Aristovun başçılığı ilə «Şirvan batalyonu» qalanın qərb tərəfində yerləşən «İrakli təpəsini» ələ keçirərək burada artilleriya quraşdırdı. Yerləşdirilmiş toplardan qala güclü atəşə tutulmağa başladı. Bombardıman nəticəsində qala divarına və xanın sarayına zədə dəydi. Lakin top gülləsindən zədələnmiş qala divarı vaxtında müdafiəçilər tərəfindən hörüldü (416,256-257; 304,309). Eyni zamanda qala müdafiəçiləri rus qoşununa dinclik vermirdi. Onlar da qaladan rus dəstələrini güclü atəşə tuturdu. Günortaya yaxın atəş səngidi, «Şirvan batalyonu» düşərgəyə qayıdır, mayor Xamutskinin başçılığı altında iki karabiner alayı 4 topla «İrakli təpəsi»ndə saxlanıldı (304,309).

İrəvanlılar müdafiyə olunmaqla bərabər, imkan düşən kimi hücuma da keçirdi. Aprelin 25-də saat 4-də qala rəisi Cübhanqulu xanın başçılığı ilə piyada və süvarilərdən təşkil olunmuş qoşun şəhər bağlarında yerləşən gürcü alayına hücum etdi. Qəflətən yaxalanmış alay geri çəkilməli oldu. Lakin tezliklə, onlara əlavə kömək gəldi və döyüş yenidən qızışdı. Nəticədə, qala müdafiyəçiləri güclü itki verərək geri çəkildi (416,257; 304,309).

İrəvanın şərq tərəfdən şəhər ətrafı hissəsi açıq qalırdı. Burada bazar, məscid və Zəngi çayına doğru uzanan mülklər yerləşirdi. Aprelin 27-də şəhərin bu hissəsi də rus qoşunu tərəfindən ələ keçirildi. Beləliklə, həmin gün qalanın mühasirəsi başa çatdırıldı (416,258; 304,310).

İrəvan qalası hər tərəfdən mühasirəyə alınmasına baxmayaraq, irəvanlılar güclü müdafiə olunurdu. Onların inadkarlığını görən general Benkendorf Hüseynqulu xanla və qala rəisi Cübhanqulu xanla danışıqlara girməyə məcbur oldu. V. Umudlu əsərində danışıqların Həsən xanla getdiyini qeyd edir (53,166). Lakin bu vaxt Həsən xan qalada deyildi və qalanın rəisi Hüseynqulu xanın qardaşı oğlu və kürəkəni Cübhanqulu xan idi (17,2; 304,309). Əvvəlcə general Benkendorf xanı pulla ələ almaq niyyətində idi. Lakin bunun mənasız olduğunu başa düşən general ona şirnikləndirici təklif etdi. O, rus komandanlığı adından söz verirdi ki, əgər Hüseynqulu xan qalanı könüllü təslim etsə, Rusiya hökuməti onu vəzifəsində saxlayacaq və əvvəlki gəliri özündə qalacaqdır. Lakin İrəvan xanı rus qoşununu ağır vəziyyətdən çıxarmaq üçün generalın danışıqlar aparmaqla vaxt qazanmaq niyyətində olduğunu başa düşürdü. Xan qalanı mühasirəyə alan rus qoşununun aclıqdan əziyyət çəkdiyindən xəbərdar idi. Onda olan məlumata görə, qoşun ərzaqsız idi və bitki kökləri ilə dolanırdı. Belə bir vəziyyətdə, Hüseynqulu xan rusların heç bir təklifini qəbul etmədi. Hətta qala rəisi ilə danışıqlar da nəticəsiz qaldı (304,311).

Mühasirə uzansa da, qala müdafiəçiləri rus gözətçi məntəqəsinə tez-tez hücumlar təşkil etməkdə davam edirdi. Aprelin 29-dan 30-a keçən gecə İrəvan süvari dəstəsi Zəngi çayından keçən körpünü qoruyan rus gözətçi dəstəsinə qəflətən hücum etdi. Lakin rus toplarının köməyi ilə hücum müvəffəqiyyətsizliyə uğradı və irəvanlılar yenidən qalaya qayıtdı (304,311).

Tezliklə, Sərdarabad qalasından Həsən xanın başçılığı ilə süvari dəstəsinin İrəvan qalasına yaxınlaşması xəbəri gəldi. Qala müdafiəçilərinə kənardan hər cür köməyin rus qoşunu üçün pis nəticə verəcəyini başa düşən general Benkendorf Həsən xanı ciddi cəzalandırmağı qərara aldı. Mayın 4-də baron Frideriksin başçılığı ilə 2 gürcü qrenader alayı, 1 topa malik qara dəniz alayına məxsus 200 dəstə Həsən xanın süvarilərinin qarşısını almaq üçün Gərni çayı tərəfə göndərildi. Lakin Naxçıvana gedən yolda rus dəstəsi qəflətən irəvanlıların hücumuna məruz qaldı. Qəflətən yaxalanmasına baxmayaraq, ruslar qalib gəldi. Məğlub olan Həsən xan isə dəstəsi ilə Sərdərabada geri çəkildi (304,313).

Məğlubiyyətə baxmayaraq, dörd gündən sonra Həsən xan mayın 7-də 4 minlik qoşunla yenidən yürüşə başlayaraq, Zəngi çayının Araza tökülən yerdə düşərgə saldı. Bu xəbəri eşidən general Benkendorf qəfl hücumla Həsən xanın dəstəsini darmadağın etməyə qərara aldı. İlk növbədə poruçik Koçebu İrəvan qoşunu haqqında məlumat toplamaq üçün kəşfiyyata göndərildi. Özü isə mayın 8-də axşam 1200 nəfərlik kazak süvarisi, 1 topa malik iki bölüklə gizli olaraq irəvanlılırın düşərgəsinə doğru hərəkətə başladı. Rus qoşunu səhər tezdən Zəngi çayının mənsəbinə gəlib çatdı və qəflətən İrəvan qoşununa hücum etdi. Qəflətən yaxalanmış Həsən xan dəstəsilə Abaran çayının əks tərəfinə keçməyə çalışdı. Lakin rus dəstələri onları qabaqlayaraq irəvanlılara böyük itki verdi. Vəziyyətin çıxılmaz olduğunu başa düşən Həsən xan Sərdarabad istiqamətində geri çəkilməyə məcbur oldu. Rus qoşunu onları qalanın 25 verstliyinə qədər təqib edir (416,261). Döyüş İrəvan qoşunu üçün acınacaqlı qurtardı. Bu döyüşdə Həsən xanın dəstəsindən 600 nəfər öldürülmüşdü. Ölənlərin arasında Qaradağ və Xoydan olan nüfuzlu əyanlar da vardı. Kürd tayfa başçısı Hüseyn ağa və qarapapaqların rəisi Mürsəl xan itkin düşmüşdü. İrəvan süvarilərindən 53 nəfər əsir götürülmüşdü. Onların arasında Hüseynqulu xanın qaynatası da vardı (304,314-315). Lakin Şerbatov əsərində İrəvan qoşunundan 300 nəfərin öldüyünü və yaralandığını, 54 nəfərin əsir düşdüyünü qeyd etmişdi (360,261). Rus qoşunundan isə 2 nəfər ölmüş, 2-si isə yaralanmışdı (304,314-315).

Zəngi çayı ətrafında məğlubiyyətə düçar olan Həsən xan Araz çayının cənubunda yerləşən Bəybulaq kəndində düşərgə saldı. O, yerli tayfalardan süvari dəstələr toplayaraq qoşununun sayını 5000-ə çatdırdı (416,262). Məğlubiyyətdən nəticə çıxaran Həsən xan ehtiyatlı hərəkət edirdi. Onun əmrinə əsasən, ayrumlar İbrahim ağanın başçılığı ilə İrəvandan Hamamlıya və Bəykəndinə gedən yolu nəzarətə götürmüşdü. Ayrum dəstələri rus qoşununu ərzaqdan məhrum etmək üçün taxıl zəmilərini məhv edir və rus qoşununa kömək edən erməni kəndlərini qarət edirdi. Eyni zamanda Həsən xan hər bir rus əsgərinin başına 100 rubl (10 tümən-E.Q.), xəyanətkar erməni başı üçün 50 rubl gümüş pul (5 tümən-E.Q.) vəd etmişdi. Bundan əlavə, xan qala ilə əlaqə saxlamaq, onları rus qoşununun vəziyyəti ilə məlumatlandırmaq üçün gizli olaraq adamlarını oraya göndərirdi. V. Pottonun yazdığına görə, 2-3 gün ərzində rus əsgərləri qalaya girmək istəyən yeddi xəfiyyə yaxalamışdı (304,315).

General Benkendorf Həsən xanın cəsarətli fəaliyyətini rus qoşunu üçün qorxulu hesab edirdi. Onun əmrinə əsasən, bütün süvari dəstəsi irəvanlıların düşərgəsinə hücum edərək, Həsən xanın qoşununu geri çəkilməyə məcbur etdi (304,318).

Həsən xanın məğlubiyyəti ilə kənardan hər cür köməkdən məhrum olan qala müdafiəçilərinin vəziyyəti də ürəkaçan deyildi və əhali ruhdan düşməyə başlamışdı. Digər tərəfdən ermənilər xəyanətkar əməllərindən əl çəkmirdi. Onlar imkan düşdükcə rus qoşununa köməklik göstərirdi. Hətta qalanın çətin vəziyyətdə olmasından istifadə edən 150 nəfər erməni qaçaraq rus qoşununa qoşulmuşdu (5,617). Lakin Hüseynqulu xanın cəsarətli hərəkətləri qala müdafiəçilərini ruhdan düşməyə qoymurdu. Xan tez-tez qala müdafiəçilərini hücuma həvəsləndirməklə, bu çaşqınlığın qarşısını almağa və onları ruhlandırmağa çalışırdı. Onun göstərişi ilə bir dəstə İrəvan qoşunu iyunun 6-da qaladan çıxaraq «İrakli təpəsi»ndə mövqe tutmuş rus dəstəsinə hücum etmişdi. Lakin bu cəhd uğursuzluğa düçar oldu (304,319).

Rus qoşununun vəziyyəti daha acınacaqlı idi. Mühasirənin uzanması, irəvanlıların güclü müqaviməti, ərzaq çatışmazlığı və havanın isti keçməsi general Benkendorfun dəstəsini əldən salmışdı. Ayrı-ayrı çevik dəstələrə bölünmüş irəvanlıların qəfl hücumları nəticəsində rus qoşunu çoxlu itkilər verirdi. Bu cür vəziyyət general adyutant Paskeviçin başçılığı ilə əsas qüvvələrin İrəvana gəlişinə qədər davam etmişdi.

Rus qoşunlarının ön dəstəsinin acınacaqlı vəziyyətə düşdüyü belə vəziyyətdə baş komandan Paskeviçin başçılığı ilə əsas qüvvələrin cənub istiqamətində yürüşü başladı. 1827-ci il mayın 12-də 500 nəfər gürcü və erməni əyanlarının müşayətilə general-adyutant Paskeviç güclü qoşunla İrəvana doğru hərəkət edərək, iyunun 8-də Eçmiədzinə gəlib çatdı (5,618; 304,323-327). Rus qoşununun sayı 15.000-ə çatırdı (78,218). Bu qoşunun ardınca general-leytenant Krasovskinin başçılığı ilə 20-ci piyada alayı İrəvana gəldi (304,332-333). Rus qoşununun tərkibində çarın razılığı ilə Tiflisdə ermənilərdən təşkil olunmuş ilk alay da fəaliyyət göstərirdi. Mayın 17-də Tiflisdən hərəkət edən bu alaya yolda ikən çoxlu erməni qoşulmuşdu. Onların sayı 1000 nəfərə çatırdı (5,618; 304,324; 64,12).

İrəvana gələn baş komandan Paskeviç Benkendorfun dəstəsini ağır vəziyyətdə gördü. O, bütün artilleriyanı İrəvan qalası ətrafına göndərdi. Sonra qala rəisi ilə danışıqlara cəhd etdi. Lakin xan qala rəisilə danışıqların mənasız olduğunu bildirərək Paskeviçə yazırdı: «Əgər Paskeviç rəislə qalanı təslim etmək məqsədilə danışıq aparırsa bu mənasızdır, belə ki, buranın xanı olan mən qərara almışam ki, (qalanı-E.T.) təslim etməyim» (304,332).

İrəvan xanından mənfi cavab alan Paskeviç qalanın mühasirəsini gücləndirməyi qərara aldı. Onun əmri ilə hərbi mühəndis, general-mayor Truzson İrəvan qalasını güclü bombardıman etmək üçün onun şimal hissəsində, Zəngi çayının sahilində artilleriya üçün yer düzəltməyə başladı. Lakin qala ətrafını nəzərdən keçirən baş komandan, tezliklə onu ələ keçirməyin qeyri-mümkün olduğuna əmin olaraq bu işi dayandırdı (416,266; 78,218; 304,332). Digər tərəfdən qala müdafiəçilərinin müqaviməti, havaların isti keçməsi nəticəsində rus qoşununun itkisi günü-gündən çoxalırdı. Paskeviç çara yazdığı məktubda etiraf edirdi ki, «Mən təəccüblənirəm ki, günü-gündən qalanın mühasiryə alınması çətinləşir, çünki beş gündür burdayam, 400 nəfər xəstə Eçmiədzinə göndərilib. Mən moldaviya kompaniyasının təcrübəsindən bilirəm ki, xəstəlikdən alayların sayı azalır, qorxuram qoşunun vəziyyəti o dərəcəyə çata ki, mühasirədə heç kim tapılmasın» (304,332).

İrəvan qalasını işğal edə bilməyəcəyinə əmin olan Paskeviç Naxçıvana yürüş etməyi qərara aldı. Baş komandan uzun müddət İrəvan ətrafında ləngiməklə, sələfləri Sisiyanov və Qudoviçin səhvlərini təkirarlamaq istəmirdi. O, mühasirənin uzanmasını rus qoşunu üçün acınacaqlı nəticə verəcəyini başa düşürdü. Digər tərəfdən, Paskeviç qala müdafiəçilərinin Naxçıvandan və Arazın cənubundan kömək alacağından ehtiyat edirdi. Bu haqda çara yazırdı: «Beləliklə, məni Arazın cənubuna getmək və hər şeydən əvvəl Naxçıvanı işğal etməyə məcbur edən səbəb İrəvan qarnizonunu o tərəfdən hər hansı kömək almaq imkanından məhrum etmək idi…» (304,332). Baş komandan cənuba yürüşdən əvvəl mühasirəni gücləndirmək üçün bir neçə göstəriş verdi. Mühasirə başçısı Benkendorf general-leytenant Krasovski ilə əvəz olundu. Onun başçılıq etdiyi 20-ci piyada diviziyası, sevastapol, krım piyada alayları, 39 və 40-cı yeger alayları, 6-cı batalyon 38 topla qalanın mühasirəsində saxlanıldı (304,332-333).

Qalan bütün qoşunlar İrəvandan 50 verst aralıda yerləşən Gərni çayın ətrafında toplandı. Bir neçə gün hazırlıqdan sonra iyunun 19-da Naxçıvan xanlığı istiqamətində yürüş başlayır. 1827-ci il iyunun 26-da Naxçıvan döyüşsüz ələ keçirildi (78,219-220; 304,342; 29,97).

Naxçıvanda yerləşən rus qoşunu iyulun 1-də Abbasabad qalasını mühasirəyə aldı. Bu qala xanlığın ən güclü qalalarından biri idi. Qalaya şahın kürəkəni Məhəmmədəmin xan başçılıq edirdi. Onun köməkçiləri naxçıvanlı Əmin xan və təbrizli Rza xan idi. Qalada 3000-4000-ə qədər qarnizon vardı (416,279). Qala müdafiəçiləri rus toplarının bombardımanına baxmayaraq, möhkəm dayanmışdı. Onlar şahzadə Abbas Mirzədən kömək almaq ümidində idilər. Bu vaxt Abbas Mirzə danışıq aparmaq üçün Nəcəfəli Sultan Əşrəfi general-adyutant Paskeviçin yanına göndərmişdi. Abbas Mirzə Lənkəran xanlığını və İrəvan xanlığına məxsus Baş Abaranın Rusiyaya «güzəştə getmək» adı altında danışıqlar aparmaqla vaxt qazanmağa çalışırdı. Eyni zamanda Əşrəfinin əsas vəzifəsi casusluq olmuşdu. O, rus qoşununun sayı, vəziyyətilə maraqlanmış və müxtəlif məlumatlar toplamışdı. Lakin danışıqlar baş tutmadı (29,98).

Kiçik fasilədən istifadə edən Abbas Mirzə 16.000 güclü qoşunla Xoy istiqamətindən qalanın mühasirəsini yarmaq üçün hücuma başladı. Bu hücumda İrəvan xanı Hüseynqulu xanın qardaşı Həsən xan da öz dəstəsilə şah qoşunu tərəfində iştirak etmişdi. Lakin şah qoşunu Cavanbulaq çayı ətrafında baş vermiş döyüşdə məğlubiyyətə uğradı. Döyüşdə şah qoşunundan 400 nəfər öldürüldü, 100 nəfər isə əsir alındı. Əsir alınanlar arasında şahın qohumu olan 3 nəfər xan və xeyli əsilzadə vardı (78,221-223; 416,284; 304,349-357; 29,99).

Cavanbulaq döyüşündə Abbas Mirzənin məğlubiyyəti qala müdafiəçilərini ruhdan salmışdı. Nəticədə, güclü müqavimətdən sonra iyulun 7-də 2700 nəfərdən ibarət qala qarnizonu təslim oldu. Qalanın rəisi Məhəmmədəmin xan qala açarlarını Paskeviçə təhvil verdi. Abbasabad qalasına daxil olan rus qoşunu 2 bayraq, 18 topla birlikdə xeyli qənimət ələ keçirdi. General-mayor, baron Saken qalanın komendantı və Naxçıvan vilayətinin rəisi təyin edildi. Bir müddət burada qaldıqdan sonra general-adyutant Paskeviç qoşuna dinclik vermək, ərzaq ehtiyatını gücləndirmək və Rusiyadan göndərilən qala dağıdan topları gözləmək üçün dağ kəndi Qarababaya çəkilərək burada düşərgə saldı. O, yürüşü davam etdirərək Təbrizə hücum etmək niyyətində idi. Lakin İrəvanda baş verən hadisələr bu planı pozdu (200,561; 177,112; 78,220-225; 416,287; 304,359-360,424; 169,28; 29,99-100).

Naxçıvanda müvəffəqiyyət qazanmasına baxmayaraq, İrəvan qalasını mühasirəyə alan rus qoşununun vəziyyəti günü-gündən ağırlaşırdı. Havaların həddən artıq isti keçməsi, irəvanlıların güclü müqaviməti rus qoşununda itkilərin sayını çoxaltmışdı. Digər tərəfdən, xəstəlik qoşunu bürümüşdü. General-leytenant Krasovski gündəliyində həmin günlərdə Eçmiədzin kilsəsində yaradılan hərbi xəstəxanada 700-dən çox xəstənin olduğunu qeyd etmişdi (137,6). Xəstəlik tək əsgərlər arasında deyil, həm də zabitlər arasında da yayılmışdı. Qala dağıdan topların olmaması da rus qoşununun vəziyyətini çətinləşdirirdi. Rusiyadan göndərilən bu cür toplar avqust ayında gəlib çatmalı idi.

Güclü müqavimət və alınmaz İrəvan qalası qarşısında aciz qalan general-leytenant Krasovski mühasirəni götürməyə qərara aldı. Bu iş gizli surətdə həyata keçirildi. İrəvan qalasını mühasirəyə alan dəstələr 1827-ci il iyunun 21-də gecə yarısı Eçmiədzinə geri çəkildi. Eçmiədzin kilsəsində cəmləşən rus qoşunu iyulun 1-ə qədər onun müdafiəsini gücləndirməklə məşğul olur. Bu qısa vaxt ərzində kilsə əlavə ərzaqla, odunla və mal-qaranın yemlənməsi üçün otla təmin olundu. General-leytenant Krasovski polkovnik Lindenfeldin başçılığı ilə 1 alay, 5 top və 100 nəfərdən ibarət erməni atlı dəstəsini kilsədə qoyaraq, qalan qoşunla Eçmiədzindən 35 verst aralı, Abaran çayı sahilində yerləşən dağ kəndi Cəngi kəndinə çəkilərək, iyulun 1-də burada düşərgə saldı. Lakin rus qoşunu geri çəkilərkən irəvanlılar tərəfindən təqibə məruz qalmışdı. İki min İrəvan süvarisi Məhəmməd xanın başçılığı ilə rus qoşununa arxadan hücumlar edirdi. Təqibə və cüzi itkilərə baxmayaraq, general-leytenant öz dəstəsilə Cəngi kəndinə gəlib çatdı. Rus qoşununun düşərgəsindən 10 verst aralıda Alagöz dağının ətəyində isə İrəvan süvariləri dayanaraq onlara nəzarət edirdi (137,6; 78,225; 304,452-453).

Lakin rus qoşununun dincliyi uzun sürmədi. Belə ki, iki aylıq mühasirədən sonra rus qoşununun geri çəkilməsi irəvanlılar üçün gözlənilməz və tam zamanında olmuşdu. Mühasirənin uzanması, havaların isti keçməsi, ərzaq ehtiyatının tükənməsi və rus qoşununun qalanı bombardıman etməsi müdafiəçilər arasında ölüm hallarını çoxaltmışdı. Belə ağır vaxtda mühasirənin götürülməsi əsl toy-bayram idi. Xan bu münasibətlə şəhər nümayəndələrini və kənd başçılarını qəbul edərək şənlik keçirmişdi (304,454). Lakin bacarıqlı sərkərdə olan Hüseynqulu xan rus qoşununun müvəqqəti geri çəkildiyinə əmin olaraq sayıqlığını itirmirdi. O, fasilədən istifadə edərək qalanın müdafiəsini möhkəmləndirməkdə davam edirdi.

İrəvan xanı kiçik qarnizonla müdafiə olunan Eçmiədzin kilsəsini ələ keçirmək niyyətinə düşdü. İyulun 2-də xanın başçılığı ilə 4 min süvari, 2 piyada sərbaz batalyonu, 6 topla Eçmiədzinə doğru hərəkət edərək onu mühasirəyə aldı (137,7). Hüseynqulu xan ilk əvvəl kilsəni könüllü təslim etmək üçün qarnizon rəisi Lindenfeldə məktub göndərərək bildirir ki, rus qoşunu artıq Gürcüstana geri qayıdıb və qarnizon heç bir yerdən kömək gözləməsin. Arxiyepiskop Nersesə inanmasınlar, çünki o, yalançıdır. Xan oların təhlükəsizliyinə zəmanət verir, qarnizonun istənilən tərəfə sərbəst geri çəkilməsini təklif edirdi. Müqavimət göstəriləcəyi halda kilsə güclə tutulacaq, onda heç kimə aman verilməyəcəkdir (304,454). Lakin qarnizon rəisi xanın könüllü təslim olmaq tələbini rədd etdi (137,7).

Mənfi cavab alan Hüseynqulu xan kilsənin ətraf aləmlə əlaqəsini kəsmək üçün bütün yol və cığırları nəzarətə götürdü. Bu xəbəri eşidən general-leytenant Krasovski iyulun 3-də 1200 nəfərdən ibarət Krım batalyonu, 40-cı yeger alayı, 300 kazak dəstəsi və 4 topla Eçmiədzinə doğru hərəkət etdi. Rus qoşununun yaxınlaşdığını eşidən Hyseynqulu xan mühasirəni götürərək yenidən İrəvan qalasına çəkildi. General Krasovski bir gün burada qaldıqdan sonra yenidən Cəngi kəndinə qayıtdı (137,7).

Hüseynqulu xan mühasirəni götürüb İrəvan qalasına çəkilsə də sakit dayanmadı. Avqustun 1-də onun başçılığı ilə süvari və piyadadan ibarət 4 min qoşun, 6 topla Uşaqan kəndi yaxınlığında Eçmiədzindən Cəngi kəndinə hərəkət edən, xəstələrlə dolu rusların yük arabalarına hücum edərək, onlara itki verdi. Lakin o, general-leytenant Krasovskinin əlavə qoşunla köməyə gəldiyini eşidərək yenidən İrəvan qalasına qayıdır (137,8).

Öz qüvvəsinə arxayın olmayan Hüseynqulu xan Abbas Mirzə ilə əlaqə yaratmaq qərarına gəldi. O, şahzadənin diqqətini İrəvana yönəltmək üçün ona şirnikləndirici məktub yazdı. Məktubun məzmunu belə idi: «İrəvan mühasirədən azad edilib, rus qoşunu dağlara sıxışdırılıb. Onların dəstəsi çox az və dağınıqdır. İndi Eçmiədzini tutmaqdan, Bozabdal dağları ilə hərəkət edən mühasirə toplarını əldə etməkdən, Krasovskini məhv edərək Gürcüstana yol açmaqdan asan heç nə yoxdur» (304,456). Hüseynqulu xanın məktubu Abbas Mirzəyə böyük təsir göstərdi. O, Krasovskinin dəstəsini məğlub edərək Tiflisə yol açmaqla Paskeviçin başçılığı ilə rus qoşunlarının Təbrizə hücum planını pozmaq niyyətinə düşdü. Abbas Mirzə 10 min piyada, 15 min süvari və 24 topla qəflətən İrəvan xanlığına doğru hərəkət edərək avqustun 4-də Eçmiədzin kilsəsindən 15 verst aralıda gecələmək üçün dayandı. Bir neçə gün burada qaldıqdan sonra şah qoşunu Qarasu çayını keçərək Alagöz dağının ətəyində yerləşən Əştərək kəndindən 5 verst aralıda yerləşən Əkərək kəndində düşərgə saldı (137,8-9; 78,225; 304,457).

Şah qoşununun bu yürüşü gizli həyata keçirilsə də, ermənilərin xəbərçiliyi nəticəsində Krasovski şahzadənin hücumundan vaxtında xəbər tuta bildi. Bu xəbəri Krasovskiyə avqustun 6-da arxiyepiskop Nersesin qohumu əştərəkli Bedros Markaros vasitəsilə çatdırılmışdı. O isə şah qoşunu ilə birlikdə İrəvana gələn gürcü şahzadəsi Aleksandrın qaynatası İshak Məlikovdan eşitmişdi. İshak Məlikov şahzadənin düşərgəsində olmuş və kürəkəni Aleksandrla görüşmüşdü. Bu məlumatı şah qoşununun hərəkətini izləmək üçün göndərilmiş casuslar da təsdiq etmişdi (137,8-9).

Abbas Mirzə güclü qoşunla İrəvan xanlığına gəlsə də, bu qüvvələrdən lazımınca istifadə edə bilmədi. Şahzadə qoşunu cəmləşdirib hücum etməkdənsə, bu qüvvələri ayrı-ayrı dəstələrə bölməklə ciddi səhvə yol verdi. Bu da sayca az olan rus qoşununa imkan verirdi ki, rəqibinin hücumuna davam gətirsin. Həmin vaxt general Krasovskinin başçılığı altında 6 minlik rus qoşunu Abaran çayının hər iki sahilində düşərgə salmışdı (416,302).

İrəvanlıların köməyi ilə Abbas Mirzənin qoşununun Eçmiədzini mühasirəyə alması general-leytenant Krasovskini təşvişə salmışdı. O, Eçmiədzin kilsəsində mövqe tutmuş rus dəstəsinə kömək etməyə tələsdı. Lakin onun qüvvəsi az olduğundan və müdafiə toplarını gözlədiyindən çətinliklə üzləşmişdi. Şah və İrəvan qoşunları kilsəni günü-gündən daha sıx mühasirəyə alırdı. Digər tərəfdən, Cəngi kəndində yerləşən Krasovskinin dəstəsi də hücuma məruz qalmışdı. Avqustun 10-da səhər saat 10-da 2 minlik süvari dəstəsi Abaran çayının sahilində mövqe tutmuş rus düşərgəsinə yaxınlaşdı. Gözətçilər bu hücumu dəf edənə qədər Krasovski 2 piyada batalyonu, 1 kazak alayı və 2 topla köməyə tələsdi. Onun yaxınlaşdığını görən şah süvariləri geri çəkilməyə başladı. Rus qoşunu onları Əkərək kəndində yerləşən düşərgəyə qədər təqib etdi (137,10 ).

Lakin rus qoşunu şah və İrəvan qoşunlarının yeni-yeni hücumlarına məruz qalırdı. Avqustun 13-də süvari dəstəsi gecə gizli surətdə müxtəlif istiqamətlərdən dərəyə sığınaraq, səhər tezdən rusların gözətci məntəqələrinə qəflətən hücum etdi. Rus qoşunları üçün əsl təhlükə yaranmışdı. Qəflətən hücuma məruz qalan iki gözətçi dəstəsi geri çəkildi. Lakin digər dəstələr möhkəm dayanaraq şah süvarilərini irəliləməyə imkan vermədilər. Bu döyüşdə general-leytenant Krasovski az qalmışdı ki, əsir düşsün. O, general Turuzsonla birlikdə Eçmiədzinə gedən yolda kəşfiyyat işi həyata keçirərkən, onun keçəcəyi yolda pusqu qurulmuşdu. İrəlidə gedən zabit və 5 kazak vaxtında pusqudan duyuq düşərək geri qayıtmışdılar. Krasovskinin geri qayıtdığını görən 500 süvari dəstəsi onu təqibə başladı. Bir piyada batalyonu vaxtında köməyə gəldiyindən Krasovski təhlükədən qurtarmışdı. Yerli süvari dəstəsi irəli getməyə cəsarət etməyərək 5 verst aralıda dayandı (137,6; 304,459-460).

Lakin buna baxmayaraq, irəvanlılar şah qoşununun köməyi ilə ruslara yeni-yeni hücumlar təşkil edirdi. Bir neçə min şah qoşunu Alagöz dağından Sudakəndə hərəkətə başladı. General Krasovski həmin istiqamətdə Paskeviç tərəfindən general adyutant Sipyaqinin başçılığı ilə göndərilən əlavə köməyi gözləyirdi. Güclü süvari dəstəsinin o istiqamətdə hərəkətini görən general 2 batalyon və 4 topla onların ardınca hərəkət edir. Lakin Sipyaqinin dəstəsi yolda şah qoşununu məğlub edərək geri qayıtmağa məcbur etmişdi. Düşərgəyə gəlib çatan Sipyaqin müdafiə toplarının beş gündən sonra buraya gəlib çatacağını bildirmişdi (137,11; 304,460-461).

Bu vaxt Alagöz dağı ilə rus düşərgəsi arasında 4 min süvari dəstəsi dayanmışdı. Onlar rus düşərgəsini güclü atəşə tuturdular. Krasovski 2 batalyon, 1 alay kazak dəstəsi və 50-ə qədər borçalılardan ibarət dəstə ilə onlara hücum etdi (137,11-12). X. İbrahimbəyli bu döyüşdə guya 5000-ə qədər borçalı süvarisinin iştirak etdiyini yazırdı (161,203). Lakin hadisənin canlı şahidi olan general Krasovski döyüşdə 50-ə qədər borçalı süvarisinin olduğunu bildirmişdi (137,12).

Uşaqan döyüşü. Rus qoşununun dağlara sığınaraq əlverişli müdafiə mövqeyini tutduğunu görən Abbas Mirzə zərbəni birbaşa Eçmiədzin kilsəsinə vurmağa qərara aldı. O, bununla rus qoşununu açıq döyüşə cəlb etmək istəyirdi. Abbas Mirzə kilsəyə yaxın olmaq üçün oraya gedən yoldan yarım vers aralıda yerləşən Uşaqan kəndində qoşunla düşərgə salmışdı. Onun göstərişi ilə sərkərdə Yusif xanın başçılığı ilə böyük bir dəstə Eçmiədzinə göndərildi. Kilsə ətrafında 4 min nəfərdən ibarət mühasirə zolağı yaradıldı və artilleriya quraşdırıldı. Kilsə ilə əlaqəsi olan yollar nəzarətə götürüldü. Şah qoşunu və İrəvan xanının dəstələri bütün şübhəli adamları tutaraq, rus qoşunun kilsə ilə əlaqəsini tamam kəsmişdi (137,12; 304,463-464). Bu hadisədə Hüseynqulu xan və ona yaxın olan adamlar daha fəal iştirak edirdi. Xan Abbas Mirzəyə Eçmiədzin kilsəsinin açarlarını iki gündən sonra təqdim edəcəyini, Abbas Mirzə isə əvəzində ona ruslardan alınacaq müdafiə toplarını söz vermişdi (137,13; 304,464).

Vəziyyətin qorxulu olduğunu görən ermənilər yenə də yalan məlumatla general Krasovskini qeyri-bərabər döyüşə cəlb edə bildi. Şah qoşununun sayıqlığına baxmayaraq, arxiyepiskop Nerses bir neçə ermənini Krasovskinin yanına göndərərək onu köməyə çağırdı. O, generalı inandırırdı ki, guya rusların mövqe tutduğu kilsədə çox az ərzaq ehtiyatı var və Abbas Mirzənin məqsədi üç gün ərzində Eçmiədzini ələ keçirərək onu tamamilə dağıtmaq və sonra əsas qüvvələrlə Gümrü tərəfdən Tiflisə hərəkət etməkdir (137,13; 177,3). Bu xəbəri eşidən general-leytenant Eçmiədzinə hərəkət etməyi qərara aldı. Lakin onun bu addımı ətrafı tərəfindən birmənalı qarşılanmadı. Onlar əks tərəfin qüvvəsinin çoxluğunu, rus qoşununun vəziyyətinin acınacaqlı olduğunu, digər tərəfdən ərzaq çatışmazlığını dəlil gətirərək onu bu qorxulu addımdan çəkindirməyə çalışdılar. Lakin general Krasovski inadından dönmədi və bununla da qoşunu təhlükəyə saldı (304,466). Sonralar Paskeviç rus qoşununun biabırçı məğlubiyyətində arxiyepiskop Nersesi günahlandırmışdı. Baş komandan yazdığı məktubda Nersesi yalan məlumat verməkdə, kilsədə lazımi qədər ərzağın olduğu halda, ərzaq çatışmazlığını bəhanə gətirərək Krasovskini qeyri-bərabər döyüşə cəlb etdiyini bildirmişdi (221,259).

İnadından dönməyən general leytenant Krasovski 3 min nəfərdən ibarət 4 batalyon, 2 kazak alayı, 4 bölükdən ibarət dəstə, 6 kiçik və 2 at üstü topla avqustun 16-da gecə Eçmiədzinə doğru hərəkət etdi. O, özü ilə 10 günlük ərzaq ehtiyatı götürmüşdü. Qoşunun 230 çetvert buğdası, bir qədər un və qurudulmuş çörəyi vardı (137,14-15). Bəzi əsərlərdə general-leytenant Krasovskinin dəstəsinin ümumi sayının 12 topdan ibarət 2500 nəfər olduğu göstərilmişdi (78,226; 304,456). Digər məlumata görə isə Krasovskinin dəstəsinin 2500-3000 arasında (173,30), başqa məlumata görə isə 12 topa malik 2000 əsgər olduğu birdirilirdi (416,303). H. İbrahimbəyli isə əsərində rus qoşununun daha çox olduğunu qeyd edir. Onun yazdığına görə, Krasovskinin dəstəsinin ümumi sayı 3 min piyada, 6 min süvari və 12 topdan ibarət olmuşdu (161,203).

Cəngi kəndindən hərəkət edən rus qoşunu Uşaqandan 2 verst aralıda yerləşən yüksəkliyə gəlib çatdı. Avqustun 17-də burada tərəflər arasında Uşaqan döyüşü adlanan döyüş baş verdi. General-leytenant Krasovski şah qoşununa qəflətən hücum etməyi qərara almışdı. Lakin Uşaqana yaxınlaşan rus qoşunu top atəşi ilə üzləşdi. General Krasovskinin məqsədini bilən Abbas Mirzə qoşunu ilə onu hər tərəfdən mühasirəyə alaraq hücuma keçdi. Döyüş 5 saata qədər davam etdi. Hər iki tərəfdən çoxlu ölən və yaralanan qeydə alınmışdı. Çoxlu itkilərə baxmayaraq, general Krasovski öz dəstəsi ilə Eçmiədzinə daxil ola bildi (137,23-24; 304,480).

Məğlub olmasına baxmayaraq, rus hərb tarixçiləri bu döyüşü Krasovskinin qələbəsi kimi qiymətləndirməyə çalışırlar. Lakin hadisələrin canlı şahidinin verdiyi məlumata görə, rus qoşunu Uşaqan döyüşündə biabırçı məğlubiyyətə uğramışdı. Hadisələrin şahidi bu uğursuzluğu gizlətməyərək yazırdı: «İran müharibəsindən yazan hərb tarixçiləri bizim üçün uğursuz olan Krasovskinin Əştərək (Uşaqan-E.Q.) ətrafındakı döyüşünü qələbə elan edirlər. Lakin iran döyüşü bizim üçün elə uğurla aprılmışdı ki, müvəffəqiyyətsiz hadisələri gizlətmək lazım deyil. Belə hadisə yalnız iki dəfə- Gorus və Əştərəkdə olmuşdu» (173,28-29). Daha sonra bu döyüşü ətraflı təsvir edən hərbiçi yazırdı: «Bir avqust səhəri adyutant Krasovskiyə məlumat verir ki, Eçmiədzində az ərzaq qalıb. Ərzaq cədvəlini göstərərək, çoxsaylı müxtəlif ərzaq anbarlarının qeyd edildiyi səhifədə Eçmiədzin anbarında avqustun 1-ə qədər cəmi 40 çertvet ərzaq olduğunu və bu ərzağın artıq tükəndiyını bildirdi. Krasovski arabalara xeyli ərzaq yüklənməsini əmr edir və səhəri günü qoşunun bir hissəsini düşərgədə saxlayaraq, ozü 5-ci və yaxud 6-cı batalyonla ərzaq arabalarını müşayət edir. Bu zaman Pakeviçin qoşununun arxasından hərəkət edən Abbas Mirzə 15.000 qoşunla İrəvan ətrafına gəlmişdi. Uzanan ərzaq arabalarını müdafiə etmək və yolun hər iki tərəfində daşların arxasında əlverişli mövqedə dayanan, top və tüfəng atəşləri ilə bizim qoşuna böyük itki verən düşməni dəf etmək lazım idi. Düşməni dəf eimək üçün bizimkilər süngü döyüşünə girən kimi, onlar geri çəkilirdilər və yenidən hücum edərək daşların arxasından çoxsaylı atıcıları bizə dolu atəş yağdırırdılar. Sınmış və yaxud vurulmuş arabalar bir-birinin ardınca dar cığırları kəsmişdi. Qarışıqlıq gücləndi, əsgərlər istidən, susuzluqdan və çoxlu düşmən gülləsindən taqətdən düşmüşdü. Mərmidən çiynindən kontuziya almasına baxmayaraq, general Krasovski igidlik göstərərək düşməni mövqeyindən vurub çıxarmaq üçün bölüyü şəxsən özü hücuma apardı. Özünün şəxsi igidliyi ilə əsgərləri ruhlandıran krım alayının komandiri polkovnik Qolovin öldü, çoxlu igid zabit də bu cür aqibətə düçar oldu. Hər iki tərəfdən sıxışdırılan dəstə az məsafə qalmış Eçmiədzinə doğru hərəkət edirdi, artıq kilsənin hasarları görünürdü. Ondan 2 verst aralı zəmiləri sulamaq üçün əla suyu olan geniş arx axırdı. Əsgərlər nizamsız halda su içməyə atıldılar. Həmin dəqiqə şah qoşunu isti və susuzluqdan taqətdən düşmüş əsgərləri doğramağa başladı, birinin başını kəsdilər, onun yanında digər əsgər sərilərək su içir və müdafiə olunmaq fikiri belə yox idi. Burada bizimkilərin qırılması dəhşətli idi. ..Şah qoşunu zəiflərə aman verməyərək başlarını kəsir, hətta yaralıları əsir götürmürdülər. Topçular daldalanmağa yer tapmayaraq kilsəyə doğru çapdı, daha güclülər nizamsız halda onların ardınca qaçdılar. Yalnız şah qoşununun qorxaqlığı və hərbi işdə avamlığı üzündən rus qoşununun sağ qalmış qalıqları Eçmiədzinə gəlib çatdı. Krasovski 2500 və yaxud 3000 qoşundan 1000 nəfərdən çox əsgər, bütün sursat və ərzaq arabalarını itirdi. Bununla bərabər məlum oldu ki, qarnizonu ərzaqla təmin etmək üçün tələsməyə ehtiyac yox idi. Belə ki, kilsədə bir aylıq ərzaq ehtiyatı vardı. Bu suxari və unla zəngin olan səhifəni yarma səhifəsi ilə dəyişik salan adyutantın səhvi idi. Yalnız mühasirə topları ilə Bozabdalı keçən 300 nəfər əsgərə malik kabardin alayını iki gün gözləmək və Krasovskinin dəstəsilə birləşmək lazım idi» (173,29-31).

Uşaqan döyüşündə rus qoşunu 1166 əsgər və zabit itirmişdi. Onlardan 685 nəfəri öldürülmüş, 347 nəfəri yaralanmış, 134 nəfəri isə əsir düşmüşdü (125,145). Başqa bir məlumata görə isə, bu döyüşdə rus qoşunu bütün ərzaq arabaları ilə birlikdə 24 zabit və 1130 əsgər itirmişdi (304,478). Şerbatov isə qeyd edir ki, bu döyüşdə rus qoşunundan 700 əsgər ölmüş, 300 isə yaralanmışdı (416,303). General Krasovski isə öz gündəliyində rus qoşunundan 1131 nəfər öldüyünü, yaralandığını və itkin düşdüyünü yazırdı (137,25).

Rus qoşunu Eçmiədzinə sığınsa da, vəziyyəti çox ağır idi. Buna bazmayaraq, Abbas Mirzə yeni bir səhvə yol verdi. Əgər o, ikinci dəfə rus qoşununa hücum etsəydi onu tamamilə məğlub edə bilərdi. Krasovski bunu etiraf edərək yazır ki, «…hücum etsəydi məni dəhşətli məğlubiyyətə uğradardı (137,27). Kifayət qədər gücə malik olsa da, o bunu etmədi. Avqustun 19-da gecə Abbas Mirzə qoşunu ilə Uşaqanı tərk edərək İrəvandan 20 verst aralı, Zəngi çayının sağ sahilində düşərgə saldı. Həmin vaxt rusların gözlədiyi mühasirə topları Cəngiyə gəlib çatmışdı. Avqustun 19-u axşamı general mayor Laptev Krasovskinin dəstəsi ilə birləşmək üçün kabardin alayı və 4 topla Eçmiədzinə hərəkət edərək Uşaqana gəldi. Artıq Abbas Mirzə qoşunu ilə buranı tərk etmişdi. Avqustun 20-si səhər Krasovski Eçmiədzindən çıxaraq burada mayorun dəstəsilə birləşdi. (137,26-28).

Abbas Mirzənin mühasirəni götürüb geri çəkilməsinin səbəbi Paskeviçin başçılığı ilə əsas qüvvələrin Krasovskinin dəstəsinə köməyə gəlməsi ilə bağlı idi. Çünki Eçmiədzin kilsəsi mühasirədə olarkən avqustun 18-də general Krasovski Uşaqan döyüşü haqqında məlumat verərək vəziyyətin qorxulu olduğunu, sursat və ərzaq çatışmazlığını, qat-qat üstün olan şah qoşunlarının onun dəstəsini sıxışdırdığını, kömək olmadan düşərgəyə qayıda bilməyəcəyini ermənilər vasitəsilə Paskeviçə rəsmi məktub göndərmişdi (5,645; 137,48-49). Digər tərəfdən yerli əhalidən xəyanət edənlar də olmuşdu. Bu xəyanətin İrəvanda olan rus qoşununun vəziyyətinin Paskeviçə çatdırılmasında böyük rol oynamışdı. Belə ki, şah qoşunu geri çəkildikdən sonra İsmayıl xan Ayrumlının qardaşı oğlu və kürəkəni olan Səlim xan Ayrumlı bir dəstə ilə Əştərək kəndində saxlanılmışdı. Xanın rus qoşununa rəğbət bəslədiyini arxiyepiskop Nersesdən öyrənən general Krasovski onunla əlaqə yaratmaq qərarına gəldi. O, gizli surətdə Səlim xana məktub göndərərək şirnikləndirici vədlər vermiş və kömək etməsini, şah qoşununun vəziyyəti haqqında məlumatlandırmasını xahiş etmişdi. Generalın məktubunu alan Səlim xan öz yaxın adamı ilə rus düşərgəsinə gəlmiş və onunla danışıqlar aparmışdı. Danışıqlar nəticəsində xan generalın bütün göstərişlərini yerinə yetirməyə söz vermişdi. Bundan sonra o, Paskeviçə məktub göndərərək vəziyyət haqqında ona məlumat verilmişdi. Hətta Səlim xan sentyabrın 2-si gecə rus düşərgəsinə gələrək Paskeviçin gizli məktubunu özü ilə gətirmişdi. Məktubda Qarababada yerləşən rus qoşuşunun köməyə tələsdiyi bildirilmişdi (3,52).

İrəvanda rus dəstəsinin məğlubiyyət xəbərini eşidən general-adyutant Paskeviç knyaz Eristovun başçılığı ilə Qarababada bir dəstə qoyaraq, 1827-ci il avqustun 20-də İrəvana doğru hərəkət etdi. Sentyabrın 3-də rus qoşunu Gərni çaya gəlib çatarkən Abbas Mirzə Sərdarabaddan 15 verst aralıda yerləşən Qaraqala qalasına, sonra isə Makuya çəkildi. Rus qoşununun əsas qüvvələri sentyabrın 5-də Eçmiədzinə gəlib çatdı (5,645; 200,561; 78,227; 304,491-494; 416,309).