Elektrotehnika va elektronika

Guruh 
Guruh nomi 
Kichik 
guruh 
Kichik guruh nomi 
V 
Kuchlanishni 
o‘lchash asboblari 
V1 
V2 
V3 
V4 
V7 
V-metrlarni qiyoslash qurilmalari 
O‘zgarmas tok voltmetrlari 
O‘zgaruvchan tok voltmetrlari 
Impulsli voltmetrlar 
Universal voltmetrlar 
E 
Zanjir va uning 
ele-mentlarining 
parametrlarini 
o‘lchash asboblari 
E1 
E2 
E3 
E7 
E8 
CH1 
Qiyoslash qurilmasi 
Aktiv qarshilik o‘lchovlari 
Induktivlik o‘lchovlari 
Induktivlik asboblari 
Sig‘imni o‘lchash asboblari 
Qiyoslash qurilmasi 
CH 
Chastotani 
o‘lchash asboblari 
CH2 
CH3 
CH5 
Rezonans chastotomerlar 
Elektron hisoblash chastotomerlari 
Kvarsli chastotomerlar 
S 
Signal va spektrni 
o‘lchash asboblari 
S1 
S2 
S4 
Elektron nurli ossillograflar 
Modulyatsiya chuqurligi asboblari 
Spektr analizatorlari 
Elektromexanik turdagi asboblar magnitoelektrik, elektromagnit, elektrodinamik, ferrodinamik, 
elektrostatik va induksion tizimli asboblarga bo‘linadi. Bu tizimdagi asboblar nisbatan keng tarqalgan 
bo‘lib, quyidagi 5.2-jadvalda ularning tavsiflari keltirilgan.

---

72 
5.2-jadval. 
Asbo
b 
tiz
im
i 
Shartli belgisi 
To
k t
ur
i 
Chas
to
ta
 
di
ap
az
on
i 
Ayl
antiruvchi
 
m
om
ent
 
teng
lamas
i 
Shk
al
a 
teng
lamas
i 
Ani
ql
ik 
klas
slari
 
Vaz
ifa
si 
M
α
 mex
 
M
α
 el
 
ME 
−
0 
BswI 
KX 
0,1;0,2;0,5 A, V, 
Ω
, G 
−
0 
BswI 
KX 
-//- 
-//- 
EM 
~ 
kHz 
d
dL
I
2
2
1
KX
2
0,5;1;1,5 
A, V, Hz, 
φ
ED 
~ 
Bir necha 
o‘n kHz 
larda 
d
dM
I
I
2
,
1
2
1
KX
1
X
2
0,05;0,1;0,2 
A, V, W, 
Hz, 
φ
FD 
~ 
- // - 
KI
1
I
2
KX
1
X
2
0,5;1;1,5 
-//- 
ES 
~ 
MHz 
d
dC
U
2
2
1
KX
2
0,5;1;1,5 
V 
I 
~ 
50 Hz 
sin
2
1
Ф
cfФ
KN 
1;1,5;2 
W, Wh 

---

73 
5.2-rasm. Magnitoelektrik o‘lchash asbobi. 
Magnitoelektrik o‘lchash asbobi(5.2-rasm) 1-doimiy magnit; 2-magnit qutb uchliklari; 3-o‘zak; 4-
chulg‘am (qo‘zg‘aluvchan ramka); 5, 6-o‘q; 7, 8-spiralsimon prujinalar; 9-strelka; 10-posongilardan 
tuzilgan. 
Ramkadan o‘tayotgan tok bilan doimiy magnit maydonining o‘zaro ta’sirida ramkani harakatga 
keltiruvchi juft kuch 
F=BIlw
hosil bo‘ladi. Ifodadagi 
V
-qutb uchliklari va silindrsimon o‘zak oralig‘idagi 
magnit induksiyasi; 
w
-ramkaning o‘ramlar soni; 
l
- magnit maydonida joylashgan ramka faol qismining 
uzunligi; 
I
-ramkadan o‘tadigan tok. Bu kuchlarning yo‘nalishi chap qo‘l qoidasiga binoan topiladi va ular 
hosil qilgan aylantiruvchi moment quyidagicha ifodalanadi: 
,
BswI
BIlbw
Fb
2
b
F
2
M
(5.1) 
bu yerda 
b
-ramkaning kengligi; 
s
-ramkaning yuzasi. 
Aylantiruvchi moment ta’sirida ramka o‘q atrofida aylanganida spiral prujinalar buralib teskari 
ta’sir etuvchi moment 
M
–hosil qiladi.
,
W
М
(5.2)
bu yerda 
W
-solishtirma teskari ta’sir etuvchi moment bo‘lib, spiral prujinaning materiali va 
o‘lchamlariga bog‘liq; 
- ramkaning burilish burchagi (asbob ko‘rsatkichining shkala bo‘ylab surilishini 
ko‘rsatadigan burchak yoki bo‘laklar soni.) 

---

74 
Ramkaga ta’sir etayotgan ikki moment (aylantiruvchi va teskari ta’sir etuvchi) o‘zaro tenglashganda 
(
M=M
) ramka harakatdan to‘xtab, muvozanat holatida bo‘ladi (yoki bu holatni asbob qo‘zg‘aluvchan 
qismining turg‘un muvozanat holati deyilali) 
W
BswI
,
(5.3) 
bundan
I
W
Bsw
(5.4) 
Oxirgi ifoda magnitoelektrik o‘lchash asboblarining shkala tenglamasi deb ataladi. Agar magnit 
induksiyasi 
B
ni, ramkaning yuzasi 
S
ni, uning o‘ramlar soni 
w
va solishtirma teskari ta’sir etuvchi moment 
W
larning o‘zgarmasligini hisobga olib, 
Bsw/W=S
I
desak, u holda 
S
I
ni o‘lchash mexanizmini tok bo‘yicha 
sezgirligi deyiladi, ya’ni
S
I
=const.
Shuni hisobga olib, (5.4) ni quyidagicha yozish mumkin: 
α
= S
I
I,
(5.5) 
ya’ni ramkaning burilish burchagi 
α
o‘lchanadigan tokning qiymatiga to‘g‘ri proportsional, bundan 
chiqadiki, tokning yo‘nalishi o‘zgarsa, 
α
ning ham yo‘nalishi o‘zgaradi. Shu sababli magnitoelektrik o‘lchash 
asboblari o‘zgarmas tok zanjirida ishlatiladi va ularning shkalasi bir tekis darajalanadi.
Magnitoelektrik o‘lchash mexanizmlari ampermetr, voltmetr, ommetr va galvanometrlar sifatida 
ishlatiladi.