Elektrotexnika va elektronika asoslari

Modulni o’rganishga ajratilgan vaqt- 2 soat. Modulni o’tkazish sanasi-
BAHOLASH VARAQASI
O’quvchilarning ismi sharifi:
Baholash myezonlari	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13
O’quvchilarning bilimlarini savollar orqali baholanadi
1.Metrologiya so’zining ma’nosi ?
2.O’lchash deb nimaga aytiladi ?
3. O’lchov tizimlarini fizik kattaliklari
4.O’lchov birliklari.
5.Davlat standartlari.
6.O’lchash turlari.
7. O’lchash usullari.
8.Fizik kattaliklar.
SAVOL-JAVOB NATIJALARI
JAMI:

Izoh:

1. 
   Topshiriqning bajarilishi besh balli tizim asosida baholanadi.Bunda ushbu topshiriqning tarkibiga kiruvchi barcha faoliyat turlari inobatga olinib, ularning har biriga baho berilishi shart.
   
2. 
   Topshiriq bo’yicha o’quvchining yakuniy bahosi esa har-bir faoliyat turi bo’yicha olingan baholarning jami topilib, ushbu faoliyat turlarining soniga bo’linadi.
   
3. 
   Qoniqarsiz baho olgan o’quvchilar ma’muriyat ko’rsatgan muddatda mashqlarni qayta topshiradi.
   

Imzo_____________ Sana______________
Laboratoriya mashg’ulotining o’qitish texnologiyasi modeli Mavzu: 8- Bir vа uch fаzаli o'zgаruvchi tоk elektr zаnjirlаri. Uch fаzаli sinusоidаl EYuK ni hоsil qilish, uch fаzаli eyelktr zаnjirlаri vа generаtоrlаri. (Laboratoriya ishi)

Vaqt : 80 daqiqa	Ta’lim oluvchilar soni:_______ta
O’quv mashg’uloti shakli va turi:	Laboratoriya ishi bo’yicha bilim berish hamda mustahkamlash yuzasidan mashg’ulotni bajarish.
O’quv mashg’uloti rejasi:	1.Bir va uch fazali o’zgaruvchi elektr zanjirlari. 2. Uch fаzаli sinusоidаl EYuK ni hоsil qilish. 3. Uch fаzаli eyelktr zаnjirlаri vа generаtоrlаri.
O’quv mashg’ulotining maqsadi : Rivojlantiruvchi maqsad:	O’quvchilarda mavzu haqida tushunchalarni boyitish. O’quvchi yoshlarda ushbu laboratoriya ishi orqali fanga bo’lgan qiziqishini rivojlantirish.
O’qitish natijasi:	Ushbu mavzuni o’zlashtirish natijasida o’quvchida shakllanadigan asosiy bilim , ko’nikma yoki kompentatsiyalar.
Pedagogik vazifalar: 1.Laboratoriya ishi tanishtirish. 2.Hafta davomidagi yangiliklar, xabarlar yuzasidan ma’lumot almashiniladi. 3.O’quvchilarda laboratoriya ishi haqida tushunchalar shakllanadi. 4. O’quvchi yoshlarda ushbu laboratoriya ishi orqali fanga bo’lgan qiziqishi uyg’onadi.	O’quv faoliyati natijalari; 1.Uyga vazifani aytib beradi. 2.Hafta davomidagi yangiliklar, xabarlar yuzasidan ma’lumot almashiniladi. 2.O’quvchilarda laboratoriya ishi haqida tushunchalar shakllanadi. 3.O’quvchi yoshlarda ushbu laboratoriya ishi orqali fanga bo’lgan qiziqishi uyg’onadi.
O’qitish usullari:	Tushuntirish , ko’rsatma berish , qurilma bilan ishlash ,
O’qitish vositalari:	Laboratoriya jixozi, Ma’ruzalar matni , darslik,na’munalar.
O’quv faoliyatini tashkil etish shakli:	Yakka tartibda , jamoaviy , guruhiy.
O’qitish sharoiti:	Maxsus laboratoriya xonasi Tezkor-so’rov, savol-javob.
Qayta aloqaning usul va vositalari:	Savol- javob , nazorat,bajarilgan o’quv topshiriqlarini baholash.

Laboratoriya mashg’ulotining texnologik xaritasi

Ish bosqichlari va vazifalar	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Ta’lim oluvchi
1-O’quv mashg’ulotiga kirish(5daq.)	Tashkiliy qism: 1.Tashkiliy qism: O’quvchilarni mashg’ulotga tayorgarligi va davomatini tekshiradi.	Laboratoriya ishiga tayorlanadilar.
2-bosqich. Аsosiy (65daq.)	Tayanch bilimlarni faollashtirish: 1.Uyga berilgan vazifani nazorat qiladi hamda o’tilgan mavzu bo’yicha o’quvchilarga savollar beradi, ularni baholaydi. Maqsad va vazifani belgilanishi: 2.Laboratoriya ishining nomi rejasi, maqsad va o’rgatish natijalari bilan tanishtiradi. 3.Mustaqil ishlash uchun ma’lumotlar bilan tanishtiradi; 4.Laboratoriya ishini bajarishda baholash mezoni va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi (-ilova). Ta’lim oluvchilar bilimini faollashtirish: Tezkor – so’rov, savol - javob, aqliy hujum, pinbord, “o’ylang va juftlikda fikr almashing”, va boshqa texnikalar оркали билимларни фаоллаштиради. Yangi o’quv materiali bayoni: Laboratoriya ishi rejasi va tuzilishiga muvofiq, o’rgatish jarayonini tashkil etish bo’yicha harakatlar tartibini bayon etadi. Аsosiy holatlarni yozdiradi; Yangi o’quv materiallarini mustahkamlash: Мustahkamlash uchun savollar beradi. Jarayon yolg’iz va kichik guruhlarda davom etishini ma’lum qiladi; Bajarish jarayonini kuzatadi, maslahatlar beradi.	Uy vazifasini taqdim etadilar. Savollarga javob beradilar. Mavzu nomi va rejasini yozib oladlar. Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar. Yozib oladilar. Diqqat qiladilar. Savolaga javob beradilar. Topshiriqni bajadilar. Кichik guruhlarga bo’linadilar. Кichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishadilar. Har bir guruh o’z topshiriq varaqlari bo’yicha faoliyatini boshlaydi. Har bir guruh sardorlari chiqib o’z ishlarini taqdim qilishlarini aytadi. Berilgan qo’shimcha savollarga javob beradilar. Guruh ish natijalarini o’zaro baholaydilar. Мa’lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
3- bosqich bosqich Yakuniy (10 daq.)	Маshg’ulot yakuni: 1.Faol ishtirok etgan o’quvchilarni javoblarini izohlab baholaydi va rag’batlantiradi. Uyga vazifa berilishi: 2.Kelgusi mashg’ulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan vazifalar beradi.	Baholari bilan tanishadilar. Тоpshiriqni yozib oladilar.

8-Mavzu boyicha o’quvchilarning bilimlarini tekshirish uchun savollar.
1.O’zgaruvchan tok deb nimaga aytiladi?
2. O’zgaruvchan tok davri deb nimaga aytiladi?
3. O’zgaruvchan tok chastotasi qanday birliklar hisobida o’lchanadi?
4.Qanday o’zgaruvchan tok zanjirida tok va kuchlanish faza bo’yicha bir-biriga to’g’ri kekadi ?
5.G’altakning induktiv qarshiligi qanday katalliklarga bo’lik ?
6.Aktiv va induktiv qarshiliklar ulangan o’zgaruvchan tok zanjirining qarshiliginiqanday formula bilan hisoblash mumkin?
7.Uch fazali generatorning ishlash prinsipi va tuzilishini tushuntirib bering?
8.Generator chulg’amini va iste’molchilarni yulduz usulida ulaganda qanday holda nol’ sim kerak bo’lmaydi?
9.Faza va fazalarni siljishi qanday bo’ladi?
10.O’zgaruvchan E.Yu.K.qanday qiymatlar bilan xarakterlanadi?
11.Davr va chastota deb nimaga aytiladi?
12.Sinusoidal E.Yu.K. deb nimaga aytiladi?
13.O’zgaruvchan E.Yu.K ni hosil qilish ?
14.Bir fazali o’zgaruvchan E.Yu.K hosil ni hosil qilish ?

8-Mavzu. Bir vа uch fаzаli o'zgаruvchi tоk elektr zаnjirlаri. Uch fаzаli sinusоidаl EYuK ni hоsil qilish, uch fаzаli eyelktr zаnjirlаri vа genyerаtоrlаri.


REJA:

1.Sinusoidal elektr yurituvchi kuch hosil qilish
2.O‘zgaruvchan tokning effektiv qiymatlari
Texnikada o‘zgaruvchan tok ko‘p ishlatiladi, chunki o‘zgaruvchan tokni ishlab chiqarish va undan foydalanish qulay.
O‘zgaruvchan tokni deyarli isrofsiz transformatsiyalash, ya’ni undan uzoqqa elektr energiya uzatish uchun yuksak kuchlanishli va iste’molchi uchun past kuchlanishli elektr toki hosil qilish mumkin.
Vaqt o‘tishi bilan yo‘nalishi va kattaligi jihatidan o‘zgarib turuvchi davriy tok o‘zgaruvchan tok deb ataladi. Ular ichida eng oddiysi va qulayi sinusoidal toklardir.
Sinusoidal o‘zgaruvchan tokni quyidagi usulda hosil qilish mumkin.
Bir jinsli magnit maydonga berk o‘tkazgich joylashtirilgan deb faraz qilaylik. Berk o‘tkazgich 900ga berilganda uning

Ko’ndalang kesim yo’zini kesib o’tgan induktsiya oqimi nolga teng bo‘ladi. Magnit maydon kuchlanganligi N bilan o‘tkazgich yo’ziga o’tkazilgan n normal orasidagi burchak ( bo‘lganda induktsiya oqimi quyidagiga teng bo‘ladi:

Ф = Ф₀ cos 
Berk o‘tkazgichning aylanishi bir tekis bo’lib, T davr ichida to‘la bir marta aylansin u holda
 = 2 t / T =  t
bunda = 2 / T o‘tkazgichning burchak tezligi, t - vaqt
Bu ifodani yuqoridagi formulaga qo‘ysak, quyidagi hosil bo‘ladi:
Ф = Ф₀cos  t
ya’ni magnit induktsiya oqimi vaqt bo’yicha o‘zgaradi.
Berk o‘tkazgich aylanishida magnit maydon oqimining o‘zgarishi tufayli induktsiya elektr yurituvchi kuchi vujudga keladi:
e = - dФ / dt
Bu yerda F- o‘tkazgich yuzasiga tik yo‘nalgan magnit oqimi. Ifodadagi manfiy ishora E.YU.K. ning hosil qilgan kuchga nisbatan doimo qarama -qarshi yo‘nalganini ko‘rsatadi .
Oqimning o‘zgarishi dФ/ dt = - Ф₀ sin  t
Binobarin, e = Ф₀t sin  t
Shunday qilib, bir jinsli magnit maydonida berk o‘tkazgich bir tekis aylanganida sinusoidal o‘zgaruvchi E.YU.K.vujudga keladi:
e = E_msin t
Bunda…E_m E.YU.K. ning katta qiymatini bildiradi:
E_m =  H S  t
Tashki zanjir qarshiligi R ga bo’lsak, zanjirdagi oniy tokning qiymatini hosil qilishmumkin, ya’ni
i = I_msin  t
Bu yerda i- sinusoidal tokning oniy qiymati. Shu oniy qiymatlar ichida eng kattasi I_m.- maksimal qiymat yoki effektiv qiymat. bilan ifodalangan tok sinusoidal o‘zgaruvchan tok yoki qisqacha sinusoidal tok deb ataladi. Har qanday shakldagi o‘zgaruvchan tokni bir - biriga ustma - ust tushgan ko‘p sonli sinusoidal toklarning yig‘indisi deb qarash mumkin, shuning uchun sinusoidal tok o‘zgaruvchan tokning oddiy shaklidir.
Elektr yurituvchi kuchning oniy qiymati Eni aniqlash uchun uning amplitudasi .Е_m. ni fazoviy burchak sinusiga ko‘paytirish kerak.
Buni grafik ravishda tushintirish uchun tokning amplituda qiymatiga teng bo’lgan Oa chizigini chizib, uni soat strelkasi yo‘nalishiga teskari tomonga aylantirsak (aylantirishning bu yo‘nalishini musbat deb qabo’l qilingan), unda bu chiziqning uchi E_m. radius bilan doira chizadi va biror t vaqt o‘tishi bilan bir chiziq  burchakka buriladi va Об vaziyatni egallaydi.Ob chizigi uchidan vertikal diametrga perpendikulyar tushirib, Овбto’g’ri burchakli uchburchakka ega bo’lamiz. Bu uchburchakdan quyidagini topamiz:
Oв = Е_мsin
O lingan tenglikning e = Е_мsin tenglama bilan takkoslasak ,Ов chiziq E.YU.K. ning fazoviy burchak  ga mos bo’lgan oniy qiymatini aks ettirishini ko’ramiz.

E.yu.k. va kuchlanishlarni ma’lum uzunlikdagi va yo’nalishdagi to’g’ri chiziq yoki vektorlar tarzida ifodalash usuli o‘zgaruvchan toklar nazariyasida keng kullaniladi. Ayrim elektr kattaliklari orasidagi boglanishning grafikda vektorlar bilan ifodalanishi vektorlar diagrammasi deb ataladi.

O‘zgaruvchan E.YU.K. o‘zga rishining to‘la tsikli uchun zarur bo’lgan vaqt tebranishlart davri yoki qisqacha davr deyiladi. Davr T harfi bilan belgalanadi va sekund xisobida o’lchanadi.
Bir sekunddagi davrlar soni tebranishlar chastotasi yoki qisqacha chastota deyiladi. Chastoata f harfi bilan belgilanib , gerts,(Gts) kilogerts (kGts) xisobida o’lchanadi . Biz ko’rgan vektor diagrammada radius – vektor deb ataluvchi Oa = E_m padius bir T davr ichida… = 2. burchak chizgani uchun 2./ T… nisbat bir sekundda o‘sha radius- vektor chizgan burchak bo‘ladi. 2./ T …. nisbat radius – vektorning burchak tezligini ifodalaydi va u elektrotexnikada burchak chastotasi deb qabo’l qilingan . Burchak chastotasi grekcha … harfi bilan belgilanadi.
 = 2./ T
Agar ( bir sekundda radius- vektor chizgan burchakni aks ettirsa, u holda t vaqt ichida bizga ma’lum bo’lgan va faza deb ataluvchi o‘sha radius- vektor chizgan  burchagi quyidagiga teng bo‘ladi.
 =2.f / T
Radius – vektorning to‘la bir aylanib chiqishi T vaqt ichida o‘tgani uchun chastota bilan davr orasida quyidagi munosabat mavjuddir:
f = 1/ TyokiT = 1 / f
T ning qiymatini burchak chastotani hosil kilamiz:
 = 2f
Bu ifoda o‘zgaruvchan tok fazasining 1 sekundda necha radian o‘zga rishini ko‘rsatadi.