Elmı redaktor: Rəyçilər: H.Ə.Əlizadə

ICIU

^RatIitı Bonne Fransada uşaqlarınd^ _{imtina edən} 400 qadın ^ar^_ında psixoanalitik tədqiqatlat _ap_armışd,_r /kraşdır- malann ı\t_İCƏsində uşaqlann- dan imtim nüdmionn bö- yük əksərij kompleks’

- r Jassiy^ya ;_ürükb_yən əsas amillər ldmi aşkarlanmışdır. Qadın- ların əksərj^y^j _{üçün hami}ı_əUk “gözlənilməzlık effektı ^süf bəzən Ş°k W_əziyyətİI\5 sabəb olmuşdur. Onların çoxu abort ^etdırmə istəsələr 4 _{bu artl}n_{gec və ya} mümkünsüz olmuşdur. Bəzı qadıma doğuşdan, _{bUı uşağm və ya} özlərinin ölə bıləcəyındən

qorxmuşlar _{və bu> 0n)arda dərin güna}hhissinə səbəb oimuşdur. ^ ^Rus ösixoloqlar, S.Y.Meşeryakova, N.N.Avdeyeva və N.I.Qa- noşenko _{& uşa}ğ,_{n sonrakl qarşl}hqlı münasıbətlənmn ^ tədqıq eda^ _{belə nətic gə}ı_mişbr ki, analığa psıxolojı bazırhg strukturun^ _{uşağın gələcək psixi ink}i_şafına əlvenşlı zəmm yaradan ananın uşa^ _{qarşı su}L_{ektiv munas}ibətinin rolu olduqca vacxb amıidir Qadımn u_$^_{ğa doğnia öylad kimi de}yil, “obyekf’ kımı munasıbə

deviant, normadankənar münasibət hesab olunur. Belə qadmlar analığa hazırlıq dövründə neqativ duyğularla yaşayır, hamiləliyi və uşaq gözlədiklərinə məyusluqla qarşılayırlar.

Ana ohuağa hazırlaşan qadınlarda gələcək uşağa qarşı anti- patiyanın kökündə onların özlərinin uşaqlıq illərində analarınm on- lara qarşı etinasız münasibəti və qəddar davranışı durur. Deviant analar, adətən, uşaqla ünsiyyətə az əhəmiyyət verir, əzizləmə məna- sında sözlərə etinasız olur, uşaqla az danışır və kobud davranışları ilə seçilirlər. Onlar uşağın ağlamasının səbəbini öyrənmək istəmir, onun kədərinə şəriklik göstərmir, əksinə “səsini kəs!”- deyə üstünə qışqırır, uşağı qucaqlarmda deyil, çarpayıda yedizdirirlər. Uşaqla etinasız rəftan ilə fərqlənən belə analar uşağm oyunlanna da etinaz- sız yanaşır, nitqinin inkişafına qayğı göstərmirlər. Bu cəhətdən XX əsrin əwəllərində ABŞ alimləri Q.Harlou, M.Harlou və s. S.Suomi- nin apardıqları təcrübələrdən biri maraqlıdır. Onlar Makakanın yeni doğulmuş balalarmı təxminən doğma analarınm boynunda olan süni ana ilə bir qəfəsə sahrlar. Körpələrdən birinə metal karkasdan, baş- qasına üstünə tüklü material çəkilmiş taxta silindirdən olan ana düşür. Yumşaq anası olan körpə vaxtmın çoxunu onun yanında keçirir, gah onu qucaqlayır, gah da üstünə dırmaşırdı. Bir təhlükə hiss edən kimi, o dərhal müdafıə olunmaq üçün anasının yanına qaçırdı. Payına metal ana düşən meymun balası çox əzab çəkirdİ. Tədqiqat göstərmişdir ki, meymun balaları onlara süd verməyən əski ananı, süd verən, lakin məfitildən hörülmüş anadan üstün tutur- dular. Əski ana körpələrə rahatlıq hissi-təhlükəsizlik və inam hissi vermişdir.

Valideynlik çətin və gərgin əməkdir. İstənilən ana uşağa mü- nasibətdə səbr, nəzakət, qayğı və böyük sevgi göstərməlidir.

Deviant analıq problemini təəssüf ki, yalmz psixoloji vasitə- lərlə həll etmək olmaz. Bunun üçün sosial proqramlar olmalı, ana və uşaqlar üçün sosial böhran mərkəzləri yaradılmalı, onlar zəruri tib- bi, psixoloji və sosial dəstək almalıdırlar.

Dünyanın əksər ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da ailələrin başlıca funksiyalarından biri olan tərbiyə funksiyasını, əsasən, analar yerinə yetirir. Qadın ailənin özəyi, onun rifahının əsasıdır. Əksər ailələrdə atalar ailənin digər funksiyalarmı yerinə yetirdiklərinə və sosial məşğulluqlarına görə tərbiyə işini həyata keçirməkdə vaxt çatışmazlığı ilə üzləşirlər. Kişilərin bəziləri boşanmadan sonra yeni ailə yaratmaq təşəbbüsündə olduqlanndan ana ilə birgə qalan uşaqlarm tərbiyəsi işinin ağırlığı adətən analann çiyinlərinə düşür.

Sosial-psixoloji tədqiqatlar (V.İ.Brutman, A.Y.Varqa, N.Y.Xamitova) nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, deviant analıq heç də nuklear ailənin problemi yox, nəsillərarası problemdir. O, qadım uşağına qarşı sosial himayədən uzaqlaşmağa təhrik edir. Bir çox qadınlarda şəxsiyyət keyfıyyətlərinin çatışmazhğı onları həyat çətinlikləri qarşısında aciz vəziyyətdə qoyur. Cəmiyyətdə sosial himayənin və ictimai qınağın olmaması nəticəsində qadınlar bəzən kişilərin şiddət və zorakılığına (o cümlədən seksual zorakılığına), təhqirlərinə məruz qalırlar. Qadınların üzləşdiyi çətinliklər onların stresslərə məruz qalmasına, köməksiz vəziyyətə düşməsinə səbəb olur. İşləyən bir çox qadınlar məişət həyatı və peşəkar fəaliyyətlə bağlı vaxt çatışmazlığı ilə üzləşirlər. Bu isə onların fiziki baxımdan yorulmalarına, ailədə və peşəkar əmək fəaliyyətində uğursuzluqla- rına və konfliktlərə gətirib çıxarır. Gərgin həyat şəraiti və stressorlar ana olan və işləyən qadmlarda psixi dəyişmələrə səbəb olur. İş və şəxsi problemlərlə yüklənən qadınlar uşaqdan gələn siqnalları ya çətinliklə qavrayır, ya da ümumiyyətlə, buna əhəmİyyət vermir, uşağın təlabatlarına etinasızlıq göstərir və onunla ünsiyyətdən qaçırlar.

İşsizlik və yoxsulluq səbəbindən əksər qadmlar daim qayğılı və yorğun görünür, günah hissi keçirir, gələcəyə inam hissini itirirlər. Onlar adətən qonşular və qohum - əqraba ilə məişət problemləri mövzusunda müzakirələr apanr, öz şəxsi həyatlarmı, özlərinə qulluq və əyləncələri haqda düşünmürlər. Adətən belə ailələrdə uşaqlar ana üçün şəxsi problemə çevrilir. Çətinliklərlə üzləşən qadmlann əksəriy- yətində emosional kövrəklik özünü göstərir: onlar tez-tez ağlayır, tez inciyir, özləriunin aqressiv rəftan ilə seçilirlər. Tez-tez əsəbləşən belə qadmlarda isterik əlamətlər özünü göstərir: onlar qışqmr, dava-dalaş saln, əşyalan sındınr, ərinə və uşaqlanna əl qaldırırlar.

Deviant analıq barədə danışarkən bu hadisənin nəticələrinə diqqət yetirməmək olmaz. Ana tərbiyəsinin itirilməsindən ən ağır zərbəni ilk növbədə uşaqlar alır və bu sosial baxımsızlığın və yetim- liyin əsas səbəbidir. Anaların düçar olduğu emosiona] deprivasiva uşaqlarda psixi pozğunluğun əsas ınənbəyidir.

Amerikan psixoloqu C.Vinnikot qeyd edir ki, “kifayət qədər yaxşı ana” hər dəqiqə uşağın təlabatlarına həssaslıq göstərir, onun psixi sağlamhğımn, ünsiyyət, təhlükəsizlik və özünütəsdiq təlabatla- rının reallaşmasında fəal yardımçı olur.

5.