Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
Sual və tapşırıqlar 
 
1. Aerozol nədir və hansı növləri vardır?  
2. Havada rast gəlinən toz hissəciklərinin ölçüsü necə ola bilər? 
3. Aerozol çirkləndiricilər hansı yollarla alınır? 
4.  Okean  aerozolları  necə  yaranır  və  hansı  kimyəvi  tərkibdə 
olurlar? 
5.  Kömür  yandıqda  atmosferə  hansı  tərkibdə  aerozol  hissəciklər 
daxil olur? 
6.  Gəncə  alüminium  zavodunun  hansı  ekoloji  çirkləndiriciləri 
yaranır? 
7.  Sumqayıtın  «ölü  şəhər»  adlandırılması  hansı  səbəbdən 
yaranmışdır? 
8.  Vulkanik  aerozolların  tərkibində  hansı  maddələr  olur?  Onlar 
hansı hündürlüyə qalxa bilirlər? 
9. Antropogen aerozollar necə əmələ gəlir? 
10.  Troposferin  aerozol  hissəciklərlə  çirklənməsi  hansı  ziyanlar 
törədə bilir? 
11.  Stratosfer  aerozollarının  əsas  kimyəvi  tərkibi  hansı 
maddələrdən ibarət olur? 
12.  Ultrabənövşəyi  şüaların miqdarı  ilə  aerozol miqdarı  arasında 
hansı asılılıq mövcuddur? 
13.  Yer  qabığının  soyuması  nə  zaman  baş  verir  və  nə  vaxt  aşkar 
edilmişdir? 
14. Hava çirklənmələri insan orqanizminə necə təsir göstərir? 
15. Aerozollarn yaratdığı bir sıra xəstəlikləri göstərin. 
______________________ 

 
107 
Fəsil III.  
 
HĠDROSFERA 
 
Hidrosfer  Yer  planetinin  əsas  qatlarından  biri  olub,  okean  və 
dənizlərdən,  çay  və  göllərdən,  yeraltı  sulardan,  qar  və  buzlaqlardan 
təşkil olunmuşdur. 
Hidrosferanın  əsas  kütləsi  –  1370

  10
9
  m
3
  və  ya  94%  okeanosfera 
adlanan dəniz və okeanlarda toplanmışdır. Yeraltı sular – 61,4 

 10
9
 m
3
 
və  ya  4%  olub  ikinci  yeri  tutur.  Hidrosferanın  2%-ni  isə  buzlaqlar  və 
qar  örtüyü  təşkil  edir.  Kontinentlərin  quru  örtüyündə  olan  çay  və  
göllər  hidrosferanın  cəmi  0,03%-ni  təşkil  edərək  0,5

  10
9
  m
3
  həcmə 
malikdir. 
Dünya okeanları kontinent və adaları əhatə edərək Yerin dəyişməz 
su təbəqəsi olub, Yer səthinin 70,8%-ni 2/3-ni təşkil edir. Okean  suları 
Yerin 
yarımkürrələrində 
simmetrik 
yerləşməyib: 
Şimal 
yarımkürrəsində  66%  və  cənub  yarımkürəsində  isə  səthin  81%-ni 
örtmüşdür.  Coğrafi  xüsusiyyətlərinə  görə  Dünya  Okeanları  4  hissəyə 
bölünərək aşağıdakı qaydada adlandırılmışdır. 
 
Okeanlar 
Sahəsi 
Həcmi 
Dərinliyi, km 
10
6
 km
2
 
% 
10
6
 km
3
 
% 
Orta 
Maksimal 
Sakit 
179,68 
50 
724 
52,8 
3984 
11022 
Atlantik  
93,36 
25 
337 
24,6 
3926 
8428 
Hind 
74,92 
21 
292 
21,3 
3897 
7130 
Şimal Buzlu 
13,10 
4 
17 
1,2 
1205 
5449 
 
 
OKEANOSFERĠN SU REJĠMĠ 
 
Okeanosferin  hidroloji  rejimi  əsas  xarakteristikalardan  olub,  suyun 
ümumi sirkulyasiyasını, istilik və su balansını təşkil edir. Suyun xüsusi 
istilik  tutumu  havanın  istilik  tutumundan  4  dəfə  çox  olduğundan, 
okeanlar  yerə  daxil  olan  Günəş  radiasiyasının  akkumlyator  rolunu 
oynayır.  Orta  hesabla  Dünya  okeanları  Günəşdən  yerə  daxil  olan 
enerjinin  343,4  kc  sm
2
/il  miqdarını  qəbul  etdiyi  halda,  quru  səthində 

 
108 
onun  miqdarı  təxminən  209,4  kc  sm
2
/il  təşkil  edir.  Odur  ki,  radiasiya 
balansı kəskin dəyişmələrə səbəb olur. Belə ki, 10
0
 şimal en dairəsi 10
0
 
cənub  en  dairəsində  yerləşən  tropik  zonada  482  kc  sm
2
/il  enerji 
udulursa,  40
0
-60
0
  arasında  hər  iki  yarımkürədə  cəmi  167  kc  sm
2
/il 
enerji udulur. 
Dünya  okeanlarının  istiliksaxlaması  318

10
22
  kc  olub,  hər  il 
Günəşdən Yer kürəsinə gələn enerjidən 21 dəfə çoxdur. Okeanosferin 
aldığı  enerjinin  bir  hissəsi  əks  olunur,  enerjinin  80%-i  isə 
buxarlanmaya  sərf  olunur.  Hava  burulganları  vasitəsilə  ayrılan  enerji 
atmosferdə  müəyyən  həddə  qədər  yayılaraq,  havanın  istilik  balansını 
təmin edir. 
Su  səthinin  orta  illik temperaturu  17,5
0
C  olub,  en dairəsindən  asılı 
olaraq 2,9 dan 27
0
C-ə qədər dəyişir. 
Günəş  radiasiyasının  94%-i  su  səthinin  1  sm-də  udulur.  Dərinlik 
artdıqca temperatur aşağı düşür. Bu azalma 400 m dərinlikdə daha çox 
müşahidə olunur. 1500 m dərinlikdə və sonra temperatur 4
0
C  olur  və 
dəyişmir. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, suyun sıxlığı ən çox 4
0
C-də olur. 
Bu hədd kənarında suyun sıxlığı artır. 
Hidrosferdə  su  balansı  sabit  olub  –  10
3
  km
3
/il  hesabı  ilə  aşağıdakı 
kimi tənzimlənir: 
 
Buxarlanma 
-452 
Çöküntü 
+411 
Yerüstü axın 
+41 
 
Okean suları bir sıra faktorların təsiri altında daimi hərəkətdədir. Bu 
faktorlar  aşağıdakılardır:  Yerin  və  Ayın  fırlanması,  zəlzələlər, 
atmosferin  sirkulyasiyası,  sualtı  vulkan  püsgürmələri,  qabarma  və 
çəkilmə.  Bu  faktorların  təsir  dərəcəsi  müxtəlif  olsa  da,  hər  biri 
əhəmiyyətli təsirə malikdirlər. 
50-60 metr dərinlikdə daha çox təsir göstərən külək dalğaları okean 
axınlarına  səbəb  olur.  Sunamilər  və  fırtınalar  fəlakətlər  törətməklə 
yanaşı,  okeanosferada  kimyəvi  və  fiziki  xassələrinin  sabit  olmasına 
səbəb  olurlar.  Buna  baxmayaraq  okeanosferada  suyun  tam  dövranı 
atmosferə nisbətən yavaş olub 1600 ildə başa çatır. 
 

 
109 
OKEAN SULARININ KĠMYƏVĠ TƏRKĠBĠ 
 
Dəniz  suları,  həll  olmuş  üzvi  və  qeyri  üzvi  maddələrdən  və 
qazlardan ibarət mürəkkəb  bir tərkibə malikdir. Bu tərkib geokimyəvi 
və  biokimyəvi  proseslərin  təsirindən  asılı  olub,  orada  yaşayan 
biokütləyə təsir etməyə bilməz. 
Hidrosferin duz tərkibi. Dünya okeanları yarandığı gündən su ilə 
birlikdə,  suda  həll  olan  qeyri  üzvi  maddələri  kontinentlərdən  alaraq 
özündə  saxlayır.  Milyon  illərlə  okean  suları  buxarlanaraq  duzluluğun 
faizini  get-gedə  artırır.  Digər  tərəfdən  atmosferə  yayılan  və  suda  həll 
olan  duzlar  və  digər  birləşmələr  yağış  sularında  həll  olaraq  okeanlara 
axıdılır. Kontinentlərdən okeanlara axan sular daimi mineral maddələri 
həll edərək dəniz və okeanlara aparırlar. Odur ki, okeanlarda 4,7

10
16
 
ton duz toplanmışdır. Dünya okeanları əvvəlki geoloji eralarda quruma 
və  ayrılma  nəticəsində  40

10
16
  ton  duz  itirmişdir.  Məsələn,  Xəzər 
dənizi  əvvəllər  mövcud  olmuş  və  Avropa,  Asiya  qitələrinin  çox 
hissəsini əhatə etmiş Tetis okeanının qalığıdır. 
Dünya okeanlarının tərkib duzları müəyyən dövran kəsb edir ki, bu 
zaman balans azacıq fərqlə saxlanmış olur. Aşağıdakı cədvəldə Dünya 
okeanlarının duz balansı verilmişdir: 
Okean  suları  mineral  tərkibinə  görə  bircinslidir.  Açıq  hissələrdə 
duzların  faiz  qatılığı  orta  hesabla  34,7%  olub  32-37,5  intervallarında 
dəyişir. 
Ən çox duzlaşma tropik zonalarda müşahidə edilir ki, bu da sürətli 
buxarlanma ilə əlaqədardır. 
 
Balansı yaradan səbəblər 
Axım, 10
9
 ton/il 
Daxil olmalar 
Çaylarla axıdılma 
+3,1 
Sualtı axıdılma 
+1,2 
Qütb buzlaqlarının əriməsi 
+0,03 
Kontinentlərdən gedən zollar 
+0,10 
Sualtı vulkanlar 
+0,05 
Dib çöküntülərinin həll olması 
+0,3 
Xərclənmə 
Dib çöküntülərinin sorbsiyası 
-3,8 
Quruya qayıdan aerozollar 
-0,5 
Yarım izole olunmuş dənizlərdə buxarlanmadan çökənlər 
-0,6 

 
110 
Dəniz  sularında  əsas  kimyəvi  elementlərin  arasında  çox  ciddi 
asılılıq  olub  Ditmar  (1884)  qanunu  ilə  ifadə  edilir:  açıq  sularda  duz 
tərkibinin əsas komponentləri öz aralarında sabit nisbətdə olub, mütləq 
qatılıqdan asılı deyildir. 
Dəniz və Okean sularının orta kimyəvi tərkibi aşağıdakı kimidir: 
NaCl-77,8%,  MgCl
2
–10,9%,  MgSO
4
-4,7%,  CaSO
4
-3,6%,  K
2
SO
4
-
2,5%, CaCO
3
-0,3%. 
Təxminən  99,99%  həll  olan  qeyri  üzvi  maddələrin  kütləsi 
yuxarıdakı elementlərdən və Br, F, B və Sr-dan ibarətdir. 
Həll  olmuĢ  qazlar.  Duz  tərkibindən  fərqli  olaraq  hidrosferdə  həll 
olan  qazların  miqdarı  yerlərdən  asılı  olaraq  dəyişir.  Bu  fərq  daxili 
mənbələrin, temperaturun və təzyiqin dəyişməsi ilə yaranır. 
Bəzi  qazların  19%  duzluluğu  olan  dəniz  sularında  1  atmosfer 
təzyiqdə həll olması faizlə aşağıdakı kimidir: 
 
 
0
0
C 
10
0
C 
20
0
C 
30
0
C 
Azot 
18,24 
14,81 
12,48 
11,00 
Arqon  
42,20 
33,50 
27,82 
23,90 
Metan 
43,84 
36,16 
28,99 
22,12 
Oksigen 
49,10 
38,16 
31,05 
26,30 
 
Bioloji  proseslərdə  fəal  iştirak  edən  qazlar-CO
2
,  O
2
,  CH
4
,  H
2
S  – 
tarazılıqdan  kənarda  qalırlar.  Bu  qazların  həll  olmasına,  su  qatının 
qalınlığının da böyük təsiri vardır. 
Karbon qazı dəniz və okean sularında həll olma  faizinə görə – 0,484 
mq/l  və  ya  0,25%  aşağı  olsada,  okeanosferdə  gedən  fiziki-kimyəvi  və 
bioloji proseslərə böyük təsir göstərir. Karbon qazı atmosferdə gedən hava 
burulqanları  vasitəsilə  yayılaraq  okean  və  dənizlərin  üzərində  də  rast 
gəlinir və digər qazlar kimi suda həll olur. 
CO
2
  suda  həll  olduqda  davamsız  turşu  olan  karbonat  turşusunu 
əmələ gətirir: CO
2
+H
2
O




 H
2
CO
3 
Göründüyü  kimi  reaksiya  dönən  prosesdir.  Bu  zaman  tarazlıq 
yaransa da 1% karbonat turşusu sistemdə artıq qalır ki, o da azda olsa 
dissosiasiya  edərək  karbonat-CO
2-
3
  və  hidrokarbonat  –  HCO
-
3
 
anionlarını əmələ gətirir. 
Dissosiasiya  məhsulları  digər  komponentlərdə  qarşılıqlı  təsirdə 
olaraq dəniz və okeanların zəif qələvili bufer sistemini əmələ gətirir – 
pH=7,6-9,0. 

 
111 
Dəniz və okean sularında həll olmuş karbon qazı, çay suları ilə axıb 
gələn 
karbonatlar 
və 
silikatlarla 
qarşılıqlı  təsirdə  olaraq 
hidrokarbonatların əmələ gəlməsinə səbəb olur: 
 
CaCO
3
+CO
2
+H
2
O




Ca
2+
+2HCO
-
3 
 
CaSiO
3
+CO
2
+H
2
O




SiO
2
+HCO
3
-
+Ca
2+
+OH
- 
 
Hidrosferdə  karbonun  digər  birləşməsi,  metan  qazı  da  –  CH
4
  həll 
olmuş halda olur. 19% duzluluqda və 5
0
S-də metanın həll olma hasili 8

10
-5
  qram  ionlitrə  bərabərdir.  Metan,  dəniz  və  okeanlarda  olan  üzvi 
maddələrin  çürümə məhsulu  kimi  yaranır.  Dərinlik  artdıqca həll olma 
azaldığından CH
4
-nın qatılığı yuxarı səthlərdə bir qədər artıq olur. 
Metandan başqa Dəniz və Okeanlarda digər üzvi maddələrə də rast 
gəlinir.  Yaranma  mənşəinə  görə  bu  üzvi  maddələr  iki  qrupa  ayrılır: 
avtoxton  (okeanlarda  öz-özünə-əsas  etibarı  ilə  bioloji  proseslər 
nəticəsində alınan) və allaxton (yunanca allos-başqa mənasını verir ki, 
bu da həmin üzvi birləşmələrin antropogen və digər yollarla hidrosferə 
daxil olan). 
Dəniz  sularında  avtotrof  mikroorqanizmlər  qidalanma  zamanı  üzvi 
birləşmələr sintez edirlər ki, bu birləşmələr suda həll olaraq yayılırlar. 
 
 
HĠDROSFERĠ ÇĠRKLƏNDĠRƏN ƏSAS ÜZVĠ 
KOMPONENTLƏR 
 
Çayların,  göllərin  və  dəniz  sahillərinin  insanlar  tərəfindən  çirklən-
dirilməsi bütün tarixi dövrlərdə baş vermişdir. Tədqiqatlar göstərmişdir 
ki,  hidrosferin  mikrobioloji  yolla  çirklənməsi  böyük  təhlükə  yaratmır 
və  məhsullar  elə  hidrosferin  özündə  zərərsizləşdirilir.  Lakin, 
antropogen  yolla  hidrosferin  çirklənməsi  daha  təhlükəli  olduğundan, 
onun üzərində dayanmaq və təhlil etmək vacibdir. 
Su  səthinin  tədqiqi  göstərmişdir  ki,  minlərlə  üzvi  maddələr  vardır 
ki,  onların  hidrosferdə  zərərsizləşdirilməsi  mümkün  deyildir.  Bu 
birləşmələrin  çoxluğu  və  müxtəlifliyi,  onların  miqdarına  nəzarəti 
çətinləşdirir. 

 
112 
Buna  baxmayaraq  1980-ci  ildə  Amerika  Birləşmiş  Ştatlarının  ətraf 
mühitin  qorunması  agentliyi  tərəfindən  əsas  çirkləndiricilərin  «Qara 
siyahısı»  tərtib  edilmişdir.  Avropa  İttifaqı  tərəfindən  də  təsdiq  edilən 
180 belə  birləşmələr müəyyən edilmiş və onlardan bir çoxu aşağıdakı 
cədvəldə verilmişdir. 
«Qara  siyahıda»  olan  maddələrin  təhlili  göstərir  ki,  onların 
əksəriyyəti  xlor  və  brom  üzvi  birləşmələr  olub,  davamlılığına  və 
lipofilliyinə  (digər  maddələrlə  birləşərək  hüceyrələrə  daxil  olmaq 
qabiliyyəti)  görə  daha  təhlükəlidirlər.  Bunun  sayəsində    onlar  suyun 
ekosistemində toplanaraq uzun müddət dəyişməz qalırlar. 
 
S/n 
Birləşmələrin daxil olduğu 
qruplar 
Birləşmələrin adları 
1 
Xlor üzvi pestisidlər 
Aldrin,  heksaxlorbenzol,  heptaxlor,  DDT, 
Dieldirin, 
İzodrin, 
lindan, 
xlordan, 
endosulfat, endrin 
2 
Fosfor üzvi  
pestisidlər 
Metil  arintos,  etil  azintos,  dimeton, 
disulfaton,  dixlorofos,  kumafos, mevinfos, 
ometoat,  paration,  triazofos,  trixlorfen, 
fention, foksim 
3 
Fenosirkə  turşusu  törəmələrinin 
pestisidləri 
2, 4, D, dixlorprop, mekapron, 2, 4, 5-T 
4 
Triazin və sidik cövhəri əsasında 
azotlu pestisidlər 
Atrazin,  simazin,  2,  4,  6  –  trixlor-1,  3,  5-
triazin, lunuron 
5 
Uçucu xlorüzvi birləşmələr 
Benzildenxlorid,  benzilxlorid,  vinilxlorid, 
1,2-dibrometan,  1,1  və  1,2-dixloretanlar, 
xlorbenzol, xlorpren, xloroform, o
-
, m-, p-
xlortoluol, epixlorhidrin 
6 
Azuçucu xlor üzvi birləşmələr 
o
-
,  m
-
,  p-dixlorbenzollar,  heksaxlor  bu-
tadien,  heksoxloretan,  1,2,4,5-tetraxlor-
benzol,  1,2,4-trixlorbenzol  xlornaftalin, 
xlorsirkəturşusu 
7 
Xlorfenollar 
2-Amino-4-xlorfenol, 
2,4-dixlorfenol, 
pentaxlorfenol, 4-xlor-3-metilfenol,  o
-
, m
-
, 
p-xlorfenollar 
8 
Xloranilinlər 
və 
xlornitroaromatik 
kar-
bohidrogenlər 
Dixlorvanilin,  o
-
,  m
-
,  p-xloranilinlər,  4-
xlor-2-nitroanilin, 
xlorfoluidin, 
dixlor-
nitrobenzol,  xlornitrotoluol,  o
-
,  m
-
,  p-xlor-
nitrobenzollar 

 
113 
S/n 
Birləşmələrin daxil olduğu 
qruplar 
Birləşmələrin adları 
9 
Polixlorlaşmış  və  polibromlaş-
dırılmış bifenollar 
2,3-, 2,4-, 4-4-dixlorbifenollar,  
2,2-, 4,4-5,5-heksaxlorbifenollar, 
2,2,4,5-tetroxlor bifenollar, 
2,3,4,4,5-pentaxlorbifenollar, 
2,4-, 4,4-dibrombifenollar, 
2,2,4,5, - tetrabrombifenollar 
10 
Aromatik karbohidrogenlər 
Benzol,  o
-
,  m
-
,p-ksilol,  kumol,  toluol,  etil-
benzol 
11 
Səthi aktiv maddələr 
Antrasen, atsenaften, atsenaftilen, ,enzaantra-
sen, benzapiren, benzofloranten, naftalin, fe-
nantren, flüoren, xrizen 
12 
Metalüzvi birləşmələr 
Qalay  trifenil  asetat,  Qalay  trifenil  hidroksid, 
Qalay  dibutiloksid,  civə  dimetil,  civədietil, 
qurquşun etilat, qurğuşun metilat 
13 
Digər üzvi birləşmələr 
Benzidin,  bentazon,  bifenil,  dixlorbenzidin, 
pronanil,  pirazon,  tributilfosfat,  trietilfosfat, 
piridin, pirazin 
 
Çirkləndirici  komponentlərin  əksəriyyəti  sənaye  tullantılarının 
axıdılması  və  kanalizasiya  suları  vasitəsilə  su  hövzələrinə  daxil  olur. 
Böyük göllər və daxili dənizlər isə atmosferdə yayılan uçucu birləşmələrin 
yağış suları Vasitəsilə çökməsi vasitəsilə çirklənirlər. 
Dənizlərə  axan  çaylar  uzun  yol  qət  edərək  keçdikləri  ərazilərdən 
axıdılan  çirkab  sularını  hidrosferə  daşıyaraq  buradakı  ekosistemi 
korlayırlar. 
Avropanın  və  amerikanın  əhalisi  sıx  olan  şəhərlərdən  çay  sularına 
axıdılan  sənaye  və  məişət  tullantılarında  xeyli  miqdarda  neft  məhsulları, 
alkilfenollar,  doymuş  və  doymamış  yağ  turşuları,  efirlər  olur.  Bunlardan 
başqa,  ftal  turşusunun  efirləri,  digər  ikiəsaslı  alifatik  turşuların  efirləri  də 
olur.  Bu  maddələr  rezin  məmulatlarında  və  plasmas  sənayesində 
plastifikator  və  stablizator  kimi  istifadə  edilir.  Mahiyyət  etibarı  ilə  bu 
maddələr avtoxton yolla əmələ gələn miristin, palmitin və stearin turşularına 
qarışaraq çay sularının «üzvi fonunu» əmələ gətirirlər. 
Səth sularının toksikantlarla antropogen çirklənməsi ekosistemdə əsas 
təhlükə  mənbəi  kimi  qeyd  edilməlidir.  Bu  təhlükə  göllərdə  daha  çox 
nəzərə çarpır. Hətta təbii yolla göllərin çirklənməsi su hövzələrinin məhv 
olmasına gətirib çıxarır. Bu proses 10 min illər nəticəsində baş verə bilir. 

 
114 
Təsərrüfat fəaliyyəti isə bu prosesi sürətləndirir və bunun nəticəsidir ki, 
Ladoqa,  Eri  və  Taxo  gölləri  20-30  il  ərzində  artıq  məhv  olma 
stadiyasındandır. 
Təbii şəraitdə su hövzələrinin daxilində dinamik tarazlıq yaranır. Daxil 
olan üzvi maddələr çökmə suxurları vasitəsilə dəyişməz formaya çevrilir, 
daxil olan və kənar edilən bioelementlər arasında balans yaranır ki, bu da 
təhlükəni aradan qudadırır. 
Lakin su hövzələrində təhlükə mənbəi kimi fosforun rolunu göstərmək 
lazımdır.  Məhsuldarlığın  inkişafını  təmin  edən  fosfor  gübrələrinin  artığı 
yağış  və  arx  suları  vasitəsilə  çaylara,  oradan  da  su  ambarlarına  və 
dənizlərə axıdılır. Hələ yaxşı ki, fosfor gübrələrində olan –PO
4
3-
, -HPO
4
2-
, 
-H
2
PO
4
-
  anionları  torpaqda  olan  ağır  metallarla  birləşərək  suda  həll 
olmayan  fosfatlar  əmələ  gətirir.  Bu  proses  həm  ağır  metalları,  həm  də 
təhlükəli fosforlaşma prosesi yaradan fosforlu anionları sistemdən çıxarır. 
Bunun  əksinə  olaraq  fosforlu  yuyucu  maddələr  daha  təhlükəlidir. 
Qələvi  metalların  polifosfat  duzları  mühit  yaradan  və  birləşdirici 
komponent kimi yuyucu maddələrin tərkibində olur. 
Odur  ki,  onlar  çox  miqdarda  axar  sular  vasitəsilə  su  hövzələrinə 
axıdılır.  Bu  təhlükəni  aradan  qaldırmaq  məqsədi  ilə  polifosfatların  digər 
komponentlərlə  əvəz  olunması  prosesi  hələlik  indiyə  qədər  həll 
olunmamış qalır. 
Məsələn, hər ildə Ladoqa gölünə 7000 ton fosforlu birləşmələr axıdılır. 
Əgər  bu  rəqəmi  4000  tona  endirmək  mümkün  olarsa  10-12  il  ərzində 
Ladoqa gölü yararlı halına qayıda bilər. 
Su hövzələrinin çirklənməsi nəticəsində suda yaşayan canlıların növlər 
arası və növdaxili kəmiyyət göstəriciləri əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır. 
Bunun əksinə olaraq həmin su hövzələrində göy-yaşıl yosunların inkişahi 
dəhşətli dərəcədə artmışdır ki, bu hadisəyə su hövzələrinin «rənglənməsi» 
deyilir. Bir qayda olaraq göllərdə inkişaf edən yosunlar suya öz rənglərini 
vermiş  olurlar.  Məsələn,  göy  rəngli  yosunlar  çox  inkişaf  etdiyinə  görə 
«Göy-Göl» adı yaranmışdır. 
Bəzi  yosunlar  sianobakteriyalarla  zəngin  olduğundan,  əmələ  gəldiyi 
sulara  toksiki  maddələr  ifraz  edirlər  ki,  bu  da  orada  yaşayan  canlıların 
tələf olmasına səbəb olur. 
Həmin maddələr insan orqanizmi üçün də təhlükə mənbəidir. 
Çin  mütəxəssislərinin  tədqiqatı  nəticəsində  məlum  olmuşdur  ki, 
«Rənglənmiş» su hövzələrindən istifadə zamanı qaraciyər xərçəngi əmələ 
gəlir. 

 
115 
Dəniz  və  okeanların  ekoloji  çirklənmə  səbəblərindən  biri  də,  neft  və 
neft  məhsulları  daşıyan  tankerlərin  qəzaya  uğramasıdır.  Hər  ildə  milyon 
tonlarla neft  və  neft  məhsulları  hidrosferə  yayılaraq  oradakı  biosistemlər 
üçün təhlükə mənbəinə çevrilir. Bu maddələr sudan yüngül olduğuna görə 
böyük  miqyasda  su  üzərində  təbəqə  əmələ  gətirərək  bir  sıra  ekoloji 
təhlükə  yaradırlar:  günəş  işığının  suyun  aşağı  qatlarına  keçməsinə 
maneçilik  yaradır,  oksigen  qazının  su-atmosfer  mübadiləsini  pozaraq, 
ekosistemin  suda  həll  olan  oksigendən  istifadəsini  məhdudlaşdırır,  suda 
yaşayan  heyvanların  orqanizminə  hoparaq,  onların  tələf  olmasına  səbəb 
olur. 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1. Hidrosferin quruluş tərkibini təhlil edin. 
2. Dəniz və Okean sularının homogen tərkibi necə yaranır? 
3.  Hidrosferin  əsas  tərkib  hissəsi  olan  okean  sularının  duzluluğu 
necə hesablanır? 
4. Hidrosferi çirkləndirən əsas maddələrin siniflərini göstərin. 
5. Göllərin çirklənmə səbəbini izah edin. 
6. Ladoqa gölünün məhv olmasına hansı faktorlar təsir etmişdir? 
7.  Su  hövzələrinin  «rənglənməsi»  necə  baş  verir  və  bunun  hansı 
nəticələri ola bilər? 
_____________________ 
 
XƏZƏR DƏNĠZĠ VƏ ONUN ÇĠRKLƏNMƏSĠ  
SƏBƏBLƏRĠ 
 
Xəzər dənizi haqqında qısa məlumat 
 
Xəzər dənizi dünyanın ən böyük qapalı su hövzəsi olub Rusiya Federa-
siyası, Qazaxıstan Respublikası, Türkmənistan Respublikası, Azərbaycan 
Respublikası  və  İran  İslam  Respublikası  ərazilərindədir.  O,  Avropa  ilə 
Asiyanın  sərhədində  yerləşərək  Dünya  okeanları  ilə  əlaqəsi  olmadığına 
görə coğrafi bölgüdə göl adlanır. Odur ki, «Xəzərin statusu» məsələsi tam 
həll  edilməmiş  qalır.  Çünki,  ölçüsünə,  proseslərin  xarakterinə  və  inkişaf 
tarixinə görə  dəniz hesab edilir. Xəzərin tarixi mənbələrdə 100-dən artıq 
adı olmuşdur. Hazırda Kaspi və Xəzər adları işlənməkdədir.