Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
ATMOSFERDƏ KARBON QAZININ MĠQDARININ ARTMASI 
VƏ ONUN YARATDIĞI PROBLEMLƏR. 
ĠSTĠLĠKXANA EFFEKTĠ 
 
Dəm  qazından  fərqli  olaraq  karbon  qazının  atmosferdə  miqdarı 
təxminən  2,6

10
12
  tona  bərabərdir.  Sənayenin  durmadan  inkişafı,  Yer 
kürrəsi  əhalisinin  bir  neçə  dəfə  artması  son  150  il  ərzində  CO
2
 
miqdarının  artmasına  səbəb  olmuşdur.  Atmosferdə  CO
2
  faiz  miqdarı 
0,03  olub  hər  il  30  milyard  ton  artır.  Atmosferə  yayılan  CO
2
  3-4  il 
müddətində qaldığından bütün yer kürəsini dolana bilir. 
CO
2
  infraqırmızı  şüaları  udaraq  onun  yer  qabığına  yaxın  sahələrdə 
istiliyin saxlanmasını təmin edərək «İstilikxana effekti» yaradır. 
İsveç  alimi,  Nobel  mükafatı  laureatı  Svante  Arrenius,  parnik 
effektinin  fiziki-kimyəvi  təbiətini  öyrənərək  müəyyən  etmişdir  ki, 
(1908)  bir  sıra  qazlar  atmosferin  qızmasına  səbəb  olur:  «Əgər  havada 
olan karbon qazının miqdarı iki dəfə artarsa, yer qabığında temperatur 
4
0
C artar». 
Əlbəttə,  100  il  bundan  əvvəl  çıxarılmış  nəticə  olsa  da  öz 
əhəmiyyətini  itirməmişdir.  O  zamanlar  CO
2
  miqdarının  dəqiq 
ölçülməsi mümkün deyildi və bu araşdırmalar 1957-ci ildən başlayaraq 

 
75 
aparıldı. 
1980-ci  illərdə  hiss  olunan  quraqlıq  və  planetin  qızmasının 
tufanlarla  müşayət  olunması,  Birləşmiş  Millətlər  təşkilatı  tərəfindən 
Dövlətlər  arası  ekspert  qrupunun  yaradılmasına  (1988) gətirib  çıxardı 
ki, buraya 300-dən çox dünya klimatoloqları daxil oldu. 
1990-cı  ildə  49  Nobel  mükafatı  laureatları  bəyanatla  çıxış  edərək 
bildirdilər  ki,  qlobal  istiləşmə  XXI  əsrin  ən  ekoloji  təhlükəsi  hesab 
edilməlidir  və  gələcək  nəsli  bu  təhlükədən  xilas  etmək  üçün  təcili 
tədbirlər həyata keçirilməlidir. 
1997-ci ildə Yaponiyanın Kioto şəhərində 171 ölkənin iştirak etdiyi 
BMT-nin  təşkil  etdiyi  üçüncü  konfransda  iqlimin  dəyişməsi  problemi 
analiz edilərək protokol imzalandı. 
Noyabr  2000-ci  il  tarixdə  Hollandiyanın  Haaqa  şəhərində  iqlim 
dəyişməsi  haqqında  Beynəlxalq    konferensiya  keçilərək  «İstilikxana 
effektinin»  aradan  qaldırılması  yolları  müzakirə  edildi.  Konfrans 
mühazirələrinin  birində  göstərilmişdir  ki,  atmosferdə  CO
2
  miqdarı  bu 
miqyasla  artarsa  150-200  ildən  sonra  planetin  temperaturu  100
0
C-ni 
keçəcək və həyat məhv olacaqdır. 
«İstilikxana effekti» nə deməkdir və necə yaranır?  
Bütün  dünyada,  o  cümlədən  Azərbaycanda  bir  çox  tərəvəz 
istixanalarda yetişdirilir. Burada temperatur atmosferdən xeyli çox olur. 
Bildiyimiz  kimi  günəş  şüaları  şüşədən  və  digər  şəffaf  cisimlərdən 
keçmək  qabiliyyətinə  malikdir.  Bu  işıq  şüaları  cisimlərdən  keçərək 
onun  daxilində  udulur  və  istilik  enerjisinə  yəni  infraqırmızı  şüalara 
(İQ)  çevrilir.  Bu  şüalar  şüşədən  xarici  mühitə  keçə  bilmədiyindən 
daxildə temperatura artır.  
Eyni  qayda  ilə  yerin  atmosferi  qızır.  Günəş  şüaları  yer  səthinə 
çataraq  udulur  və  yerin  xarici  təbəqəsini  qızdırır.  Yer  səthi  özündən 
infraqırmızı  şüalar  buraxaraq  soyuyur  və  eyni  zamanda  atmosferi 
qızdırır. Atmosferə yayılan istilik şüaları və ya İQ şüalar orada olan bir 
sıra  qazlar  tərəfindən  udularaq  atmosferin  daha  çox  qızmasına  səbəb 
olur.  Bu  qazların  qatılığı  nə  qədər  çox  olarsa,  istilikxanada  effekti  də 
bir o qədər çox olur. 
Deməli,  «istixana  qazları»  elə  qazlara  deyilir  ki,  onlar  atmosferdə 
ekran  yaradaraq  İQ  şüaları  yuxarı  qatlara  buraxmır  və  beləliklə  yer 
qabığı və atmosferin alt qatı qızmağa başlayır. 

 
76 
Yer  kürəsi  yarandığı   zamandan  istixana qazları mövcud olmuş-
dur. Onların qatılığı çox az miqdarda olduğundan hiss edilməmişdir. 
İstilikxana  qazlarından  miqdarı  nisbətən  çox  olan  su  buxarlarıdır. 
Ondan  sonra  CO
2
  qazı  gəlir.  Əgər  atmosferdə  CO
2
  qazı  olmasaydı, 
temperatur indikindən 33
0
C az olardı. 
Aşağıdakı cədvəldə  əsas parnik qazlarının faiz miqdarı ilə yanaşı, 
onların illik artım faizi ilə göstərilmişdir. 
 
İstilikxana qazları 
Atmosferdə faiz 
miqdarları 
İllik artım 
%-lə 
Qlobal 
istiləşməyə 
təsir faizi 
Karbon qazı 
0,03% 
0,5% 
55% 
Freonlar, Qalonlar 
0,3

10
-6
 % 
4% 
24% 
Metan və digər karbohidrogenlər 
0,2

10
-5
% 
0,9% 
15% 
Azot oksidləri  
0,1

10
-6
% 
0,8% 
6% 
 
İstilikxana  effekti  təbii  və  antropogen  yolla  yaranır.  Antropogen 
yolla  yaranan  istixana  effektinin  57%-i  enerji    mənbələrinin 
çıxarılması  və  istifadəsi,  14%-ə  kənd  təsərrüfatı    fəaliyyəti,  9%-i  
meşələrin  tələf  olması, 20%-i digər səbəblər üzündən  yaranır. 
1860-cı  ildən  indiyə  qədər  faydalı  yanacaq  qazıntılarının  emalı  və 
tətbiqi  sürətlə  artır.  Sənaye  enerjisinin  86%-i  qaz  yanacağı  hesabına 
əldə  edilir  ki,  bu  zaman  atmosferə  yanma  məhsulu  kimi  CO
2
  və  su 
buxarı yayılaraq istixana effektinin yaranmasına səbəb olur. 
Hesablamalar  göstərmişdir  ki,  meşələrin  məhv  olması  nəticəsində 
hər il orta hesabla 1,5-3 milyard ton CO
2
 əlavə olaraq əmələ gəlir. Bu 
qədər  CO
2
  meşə  tullantılarının  yandırılması  və  qalıqların  çürüməsi 
nəticəsində yaranır. 
İstilikxana qazlarından biri də metan CH
4
 qazı olub, təbii yolla üzvi 
maddələrin havasız şəraitdə  çürüməsi nəticəsində  əmələ  gəlir. Yerdən 
çıxarılan  yanacaq  qazının  çox  hissəsi  metan  olduğundan,  onun 
daşınması  və  tətbiqi  zamanı  atmosferə  xeyli  miqdarda    metan  qazı 
yayılaraq uzun müddət istilikxana effekti yaradır. 
Dünyada olan bataqlıqlar hər il orta hesabla 115 milyon ton CH
4
 qazını 
atmosferə  buraxır.  Tədqiqatlar    göstərmişdir  ki,  plantasiyalarda  düyü 
yetişdirilərkən  hər  il  110  milyon  ton  CH
4
  atmosferə  buraxılır.  Metan 
qazının istilikxana effekti CO
2
-dən 23 dəfə çoxdur. 

 
77 
Yuxarıdakı  cədvəldən  göründüyü  kimi  istilikxana  effekti  yaradan 
maddələrdən  biridə  hallogenli  karbon  birləşmələridir.  Müxtəlif 
məqsədlər üçün istifadə olunan bu maddələr freon adlanır. Bunların ən 
çox tətbiq olunanları aşağıdakılardır: CClH
3
,  CHClF
2
,  CFCl
3
,  CF
2
Cl
2
. 
Hazırda onların istehsalına və tətbiqinə məhdudiyyət qoyulsada, hər il 
milyard tonlarla freonlar istehsal olunur. Freonlar istilik uducularından 
başqa, həm də ozondağıdıcı maddələrdir. Hər il bu maddələrin istehsalı 
5-10% artaraq böyük təhlükə yaradır. 
Freonlar 
soyuducu 
texnikasında  və  aerozol  ballonlarında 
tozlandırıcı  kimi  tətbiq  edilir.  Son  zamanlar  ABŞ-da  Freonlardan 
avtomobil kondisionerlərində istifadə edilməkdədir. 
Az  da  olsa  istilikxana  effekti  yaradan  qazlardan  biri  də  azot  (I)-
oksiddir. O, təbii yolla əmələ gəlir. Az miqdarda isə antropogen yolla-azot 
gübrələrinin  tətbiqi  və  biokütlənin  yandırılması  zamanı  əmələ  gəlir. 
İstixana effekti faizi 6 olub hər il miqdarı atmosferdə çoxalır. 
XXI  əsrin  probleminə    çevrilən  qlobal    istiləşmə    alimlərin  diqqət 
mərkəzində  olub,  onun  qarşısının  alınması  üçün  müxtəlif  tədbirlər 
planı hazırlanmışdır. 
Hesablamalar  göstərmişdir  ki,  XX  əsrdə  planetimizin  temperaturu 
orta hesabla 0,5% artmışdır ki, buna səbəb atmosferin çirklənməsidir. 
İstilikxana  effektinin  yaranması  aşağıdakı  əlamətlərlə  təsdiq 
edilmişdir: 
-1980-ci  illərdə  Şimali  Amerikada  və  planetin  digər  bölgələrində 
müşahidə edilən uzunmüddətli quraqlıq; 
-Kanadanın şimalında və Alyaskada daimi donuşluq zonasına qədər 
məsafənin ilbə-il azalması; 
-Kanadada göllərin temperaturunun artması; 
-Antarktida və Arktikada buz örtüklərinin azalması; 
-Şimali Avropa və digər yerlərdə aysberqlərin məhv olması; 
-Qeyri  adi  iqlim  hadisələri  –  Afrika  və  Hindistanda  baş  verən 
daşqınlar, Avropada müşahidə edilən tufanlar; 
-Afrika, Antarktida və Qrellandiyada buz təbəqələrinin qalınlığının 
azalması – 1976-ci ildə 6,7 m, 1987-ci ildə 4,5 m. 
Qlobal  istiləşmə  problemi  üzrə  iki  müxtəlif  nəzəri  fikirlər 
mövcuddur.  Bir  qrup  alimlərin  nöqteyi  nəzərincə  narahatlığa  heç  bir 
əsas yoxdur və yer kürəsi özü-özünü tənzimləyə bilir. 

 
78 
Digər  qrup  alimlər  belə  hesab  edir  ki,  2100-ci  ildə  yer  kürəsinin 
temperaturu 5
0
C artacaq və qlobal problemlər yaradacaqdır. 
Nəzəri    hesablamalar  isə  bu  rəqəmin  1-3  arasında  olacağını 
müəyyən edir. 
Digər  tərəfdən,  atmosferə  yayılan  çirkləndiricilər  arasında  mütləq 
qara  çisimlər  və  aerozallar  günəşdən  gələn  şüaların  bir  hissəsini 
buraxmadığından yer qabığında balanslaşmanın yaranacağını vəd edir 
və həyəcan siqnalına ehtiyac olmadığını bəyan edir. 
Xronoloji  tədqiqatlar  göstərir  ki,  130  il  ərzində  (1860-1990) 
atmosferin  temperaturu  0,6  K  (Kelvin)  yəni  0,04
0
C  artmışdır.  Bu 
temperatur  dəyişməsi  müxtəlif  illər  ərzində  artıb-azalaraq  antropogen 
yolla  dəyişilmədiyini  bir  daha  sübut  edir.  Məsələn  VIII-XII  əsr 
arasında  və  XVI-XVIII  əsrlərdə  temperaturun  kəskin  dəyişməsi  (2-
2,5
0
C artıb-azalma həddində, istilikxana effektinin təsirini heçə endirir. 
Çünki  o  dövrlərdə  sənaye  yox  idi  və  yer  kürəsinin  əhalisi  500-600 
milyon  təşkil edirdi. 
Beynəlxalq  konfranslarda  səslənən  təklifləri  nəzərə  alaraq,  qlobal 
istiləşmənin qarşısını almaq üçün aşağıdakı təkliflər irəli sürülmüşdür: 
1.İstilikxana  qazlarını    XX    əsrin    sonundakı  səviyyədə  saxlamaq 
üçün  CO
2
-nin  illik  miqdarını  50-80%,  CH
4
-10-20%,  freonların 
miqdarını 75-100%, N
2
O-in miqdarını 80-85% azaltmaq. 
2.  İstilikxana  qazlarının  yarıdan  çoxu  enerji  istehsalı  ilə  əlaqədar 
olduğundan,  enerji  istehsalı  təkmilləşdirilməli,  köhnə  texnologiyalar 
sıradan çıxmalı və enerji qənaətinə keçirilməlidir. 
3.Faydalı  qazıntı  yanacaqlarının  miqdarı  azaldılmalı  və  onlardan 
enerji alınması dayandırılmalıdır. 
4.Kömür  yandırıldıqda  daha  çox  CO  və  CO
2
  ayrıldığından  onun 
yanacaq  kimi  yandırılması  dayandırılmalı  və  təbii  qaz  yanacağından 
istifadə edilməli. 
5.Təbii  enerji  mənbələrindən  –  Günəş  enerjisi,  külək,  su  elektrik 
stansiyaları, geotermal enerji və s. geniş istifadə edilməlidir. 
6.Avtomobil  nəqliyyatında  müasirləşmə  prinsipləri  əsasında 
yanacağı  tam  yandıran  mühərriklər  yaratmaq  və  yanacaq  qalıqlarını 
zərərsizləşdirən tutucular kəşf etmək. 
7.Meşə  zolaqlarının  məhv  olmasının  qarşısını  almaq  və  yeni  meşə 
zolaqları yaratmaq. 

 
79 
8.Bataqlıqların  qurudulmasının  qarşısını  almaq.  Bataqlıqlar 
meşələrə nisbətən atmosfer CO
2
 qazının tutucusu hesab olunur. 
9.Freonların və qallonların istehsalını tam dayandırmaq. 
10.Karbonlu birləşmələrin o cümlədən CO
2
-nin istehsalını azaltmaq 
məqsədilə «vergi» sistemi tətbiq etmək. 
Göründüyü  kimi  qlobal  istiləşmənin  qarşısını  alan  yuxarıdakı 
təkliflərin heç biri tam həyata keçirilə bilməz. 
Dünyanın    əhali  artımı  (hər  40-50  ildən  bir  dünya  əhalisi  iki  dəfə 
artır.  2050-ci  ildə  Dünya  əhalisinin  sayı  10  milyardı  keçəcəkdir) 
ekoloji  problemlərin  daha  da  dərinləşməsinə    şərait    yaratdığından  
əvvəlcədən  proqnozlaşdırma  səhv nəticələrə  gətirib çıxarmalıdır. 
5  milyard  il  tarixi  olan  bir  planet  100-200  ildən  sonra  məhv  ola 
bilməz.  Təbiət  qanunları  dediyimiz  ilahi  qüvvə  hər  şeyə  qadirdir  və 
bizdən  asılı  olmayaraq  mövcud  olduğu  kimi,  həyatı    tənzimləmə 
gücünə də malikdir. 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1. İlk dəfə CO
2
 artması ilə qlobal istiləşmə problemini kim analiz 
etmişdir? 
2. Kioto protokolu hansı ildə imzalanmış və məqsədi nə idi? 
3. İstilikxana effektinin fiziki mahiyyətini izah edin. 
4. Əsas istixana qazları hansılardır. 
5. İstilikxana qazlarının qlobal istiləşməyə təsirini rəqəmlərlə gös-
tərin. 
6.  XXI  əsrdə  istiləşmə  dərəcəsini  göstərən  iki  müxtəlif 
konsepsiyanı təhlil edin. 
7.  Planetin  orta  temperaturunun  bir  neçə  dərəcə  artması  hansı 
nəticələr verə bilər? 
8.  Qlobal  istiləşmənin  qarşısını  almaq  üçün  əsas  tədbirlər 
hansılardır? 
______________________ 

 
80 
KÜKÜRD OKSĠDLƏRĠ VƏ ONLARIN ƏTRAF  
MÜHĠTƏ TƏSĠR MEXANĠZMĠ 
 
Kükürd  (IV)-oksid-SO
2
  atmosferi  çirkləndirən  əsas  maddələrdən 
biri olub onun atmosferdə qatılığı 0,1

10
-5
% miqdarı isə 2

10
6
 tondur. 
Kükürd  qazı  atmosferə  həm  təbii,  həm  də  antropogen  yolla  yayılır. 
Təbii  yollar-vulkan  püskürmələri,  meşə  yanğınları,  dəniz  köpükləri, 
kükürdlü maddələrin mikrobioloji yolla parçalanması və s-dir. 
Antropogen  mənbələr  istilik  elektrik  stansiyaları,  avtomobil 
nəqliyyatı,  digər  istilik  mənbələri,  fabriklər,  zavodlar,  əlvan  və  qara 
metallurgiya sənayesi, neft emalı zavodları və s-dir. 
İstilik  və    elektrik    enerjisi    istehsalı    ətraf    mühitin  SO
2 
qazı 
vasitəsilə  çirklənməsinin    əsas  mənbəi    hesab    olunur.  Atmosferi  
çirkləndirən SO
2
-nin 90%-i bu sənaye sahələri tərəfindən əmələ gəlir. 
Təbii  yanacaqların  tərkibində  olan  sərbəst  kükürd  və  onun 
birləşmələri yandıqda SO
2
 qazı əmələ gəlir. Çox az miqdarda (3%) isə 
kükürd (VI)-oksid, sulfat anhidridi-SO
3
 əmələ gəlir. 
Atmosferə yayılan kükürd qazı fotokimyəvi və katalitik reaksiyalar 
vasitəsilə SO
3
-ə çevrilir: 
 
SO
2
+O
3                               
SO
3
+O
2  
                                                                                
 
Atmosferdə  katalizator  rolunu  Fe,  Mn  və  onların  toz  halında  olan 
oksidləri oynayır. 
Əmələ gəlmiş SO
3
 havada olan su buxarlarını kondensasiya edərək 
sulfat turşusuna  çevrilir və duman şəklində yayılır: 
 
SO
3
+H
2
O


H
2
SO
4 
 
Troposferdə  SO
2
  qazı-OH  radikalları  ilə  birləşərək  sulfat  turşusu 
əmələ  gətirə  bilir.  İşıq  şüalarının  təsiri  ilə  ozon  atomar  oksigenə 
çevrilir. Çox aktiv oksigen atomları isə atmosferdə olan su buxarlarını 
– OH radikallarına çevirir: 
 
O
3
                   O
2
+O; 
 
O+H
2
O → OH + OH 
 
катализатор 
фотокимйяви 
 

 
81 
Reaksiya  qabiliyyəti  çox  yüksək  olan  OH  radikalları  SO
2
  qazı  ilə 
birləşərək sulfat turşusu əmələ gətirir: 
 
SO
2
+ 2OH 


H
2
SO
4 
 
Kükürd qazı həmçinin su buxarları ilə reaksiyaya daxil olaraq sulfit 
turşusu əmələ gətirir: 
SO
2
+H
2
O


H
2
SO
3 
 
Əmələ gəlmiş sulfit turşusu fotokimyəvi  reaksiya nəticəsində sulfat 
turşusuna çevrilir: 
 
2H
2
SO
3
+O
2


2H
2
SO
4 
 
Kömür yandırıldıqda, habelə digər sənaye sahələrinin tullantılarında 
metal  oksidləri  toz  şəklində  atmosferə  yayılaraq  sulfat  turşusu  ilə 
müvafiq duzlar əmələ gətirirlər. 
CaO+H
2
SO
4


CaSO
4
+H
2
O 
 
FeO+H
2
SO
4


FeSO
4
+H
2
O 
 
Fe
2
O
3
+3H
2
SO
4


Fe
2
(SO
4
)
3
+3H
2
O 
 
Atmosferdə  ammonyak  qazı  olduqda  isə  ammonium  duzları  əmələ 
gəlir: 
NH
3
+H
2
SO
4


NH
4
HSO
4 
 
NH
4
HSO
4
+NH
3


(NH
4
)
2
SO
4 
 
Yuxarıdakı  reaksiyalar  göstərir  ki,  SO
2
  qazı  atmosferdə  uzun 
müddət  sərbəst  yaşaya  bilmir  və  ən  geci  2  həftə    ərzində  müvafiq 
birləşmələrə çevrilirlər. 
Böyük  sənaye  şəhərlərinin  atmosferində  5-20%  sulfat  turşusu 
hissəcikləri  mövcud  olur.  Sulfat  turşusu  hissəcikləri  küləyin  təsiri  ilə 
100  km-lərlə  yol  qət  edə  bilir  və  atmosfer  yağıntıları  vasitəsilə  yer 
qabığına qayıdaraq ekoloji problemlər yaradır. 
Tikinti  məhsulları  istehsal  edən  müəssisələr  istilik  elektrik 
stansiyaları  ilə  eyni  ərazidə  yerləşdikdə  daha  təhlükəli  ekoloji 
çirklənmə müşahidə edilir: 

 
82 
CaCO
3


CaO+CO
2

 
Toz  halında  atmosferə  yayılan  sönməmiş  əhəng  –CaO  su 
buxarlarını kondensasiya edərək kalsium hidroksidə çevrilir: 
CaO+H
2
O


Ca(OH)
2 
 
Əmələ gələn qələvi hissəcikləri kükürd qazları ilə birləşərək duzlar 
əmələ gətirir. 
Ca(OH)
2
+SO
2


CaSO
3
+H
2
O 
 
Ca(OH)
2
+SO
3


CaSO
4
+H
2
O 
 
Eyni zamanda havada olan turşu molekulları ilə də birləşir: 
Ca(OH)
2
+H
2
SO
4


CaSO
4
+2H
2
O 
 
Ca(OH)
2
+H
2
SO
3


CaSO
3
+2H
2
O 
 
Kükürd  qazlarının  insanlara  təsiri.  Kükürd  (IV)-oksid  kəskin  iyli 
boğucu qazdır. Çox zəhərlidir. İnsanlar bu qazın az miqdarı ilə tənəffüs 
etdikdə  nəfəs  yollarının  güclü  qıcıqlanması  nəticəsində  öskürək  baş 
verir,  selikli  qişaya  dağıdıcı  təsir  göstərir.  Havada  SO
2
  qatılığı  13 
mq/m
3
  olduqda  zəhərlənmə  baş  verə  bilir.  Bəzi  insanlarda  isə  SO
2
 
qazına  həssaslıq  olduğundan  qatılığın  10  dəfə  az  miqdarı  bu 
simptomları yarada bilir. Astma xəstəliyi olanlarda 1,3 mq/m
3
 qatılığı 
güclü təsir göstərir. 
SO
2
  qazı  tənəffüs  sistemləri  xəstə  olan  insanlar  üçün  daha 
təhlükəlidir.  Ağ  ciyərə  daxil  olan  SO
2
  qazı  su  buxarları  ilə  qarşılıqlı 
təsirdə  olaraq  sülfit  turşusu  əmələ    gətirir  ki,  bu  da  bronxların  ciddi 
zədələnməsinə səbəb olur. 
SO
2
  qatılığı  ilə  insanlarda  xroniki  bronxit  xəstəliyinin  əmələ 
gəlməsi  aşağıdakı  düsturla  xarakterizə  edilir:  Y=14,5x-1,3  burada  y-
bronxitlə  xəstələnən  insanların  sayı,  x-havada  SO
2
  qatılığı  –  mq/m
3
. 
Hesablama nəticəsində məlum olur ki, çox az SO
2
 qatılığı nəticəsində 
0,5 mq/m
3
 bronxitlə xəstələnmə hadisəsi 6% təşkil etdiyi halda, qatılıq 
5 mq/m
3
 olduqda 71,2% xəstələnmə halları müşahidə edilir. 
Amerika  alimlərinin  tədqiqatı  göstərir  ki,  atmosferdə  hətta  0,1 
mq/m
3
  SO
2
  qatılığı  olduqda  belə  tənəffüs  yollarının  xəstəliyi  əmələ 
gəlir. 

 
83 
Eyni  vaxtda  atmosferdə  bərk  hissəciklər  və  azot  oksidləri  olduqda 
sinergizm  nəticəsində  SO
2
  qazının  təsiri  bir  neçə  dəfə  artır.  İnsan 
orqanizminə təsiri öyrənildikdən sonra, SO
2
 qazının atmosferdə ekoloji 
norması  müəyyən  edilmişdir.  ABŞ-da  orta  gündəlik  norma  0,365 
mq/m
3
  miqdarında  müəyyən  edilmişdir  və  bu  norma  ildə  bir  dəfədən 
artıq  pozula  bilməz.  İllik  norma  isə  0,080  mq/m
3
  miqdarında  qəbul 
edilmişdir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  kənd  yerlərində  SO
2
-nin  qatılığı  0,0005 
mq/m
3
 miqdarında olduğu halda, sənaye şəhərlərində 50-100 dəfə çox 
ola bilir. 
SO
2
 qazının bitkilərə təsiri. Kükürd qazı nəinki insanlara, həmçinin 
bitkilərə  də  mənfi  təsir  göstərir.  Onun  az  miqdarı  insanlarda  reaksiya 
vermədiyi  halda,  bitkilərə  güclü  təsir  göstərir.  SO
2
-nin  bitkilərə  təsiri 
onun  hüceyrə  daxilinə  keçməsindən  dərhal  sonra  başlayır.  Bu  zaman 
fermentlərin 
təsiri 
zəifləyir, 
maddələr 
mübadiləsi  pozulur, 
orqanellaların  quruluşu  dəyişərək  metabolizm  prosesi  ləngiyir  və 
hüceyrələrin forması dəyişərək məhv olur. 
Hüceyrə  səviyyəsində  təsir  toxumalarda  öz  əksini  tapmış  olur. 
Assimlyasiya  prosesi  dəyişir,  toxumalarda  qidalanma  və  tənəffüs 
pozulur.  Nəticədə  bitkinin  yarpaqları  saralaraq  xloroz  xəstəliyi  baş 
verir. Yarpaqların yaşıllığı itir və fotosintez prosesi dayanır. 
Böyük  sənaye  rayonlarında  bitki  örtüyünün  məhv  olması  halları 
dünyada  müşahidə  edilməkdədir.  Atmosfer  çirkləndiricilərinin  yem 
bitkilərində  toplanması,  heyvanların  zəhərlənməsinə  gətirib  çıxara 
bilir. 
Son 20 ildə bitkilər üzərində aparılan təcrübələr göstərmişdir ki, yaşıl 
ot  bitkiləri  atmosferdə  SO2  qazının  miqdarını  azaldır.  Eyni  zamanda 
həmin bitkilərdə CO2 qazının fiksasiyasına mənfi təsir göstərir. 
SO
2
 qazının təsiri ilə yarpağın ağızcıqları daima açıq qalır və digər 
çirkləndiricilərin yarpaqlara təsirini artırır. 
SO
2
 qazının bitkilərə fizioloji təsiri mürəkkəb bir mexanizm olaraq 
ətraflı  öyrənilmişdir.  SO
2
  qazı  əsasən  yarpaq  hüceyrələrinə  təsir 
göstərir;  hüceyrələrdə  olan  sularla  qarşılıqlı  təsirdə  olaraq  sulfat 
turşusuna  –  H
2
SO
4
  çevrilir;  sulu  mühit  olduğundan  alınan  turşu 
dissosasiya  edərək  anionlar  əmələ  gətirir;  bu  anionlar  –  HSO
4
-
  və  –
SO
4
2-
 xloroplastların membranlarına dağıdıcı təsir göstərərək xlorofilli 

 
84 
rəngsizləşdirir. 
Tədqiqatlar  göstərmişdir  SO
2
  qazının  zəhərləyici  təsiri  qaranlıqda 
daha  çox  olur.  Belə  ki,  bitki  hüceyrələri  işıq  şüalarının  təsiri  ilə 
xloroplastlarda  SO
2
  birləşməsindən  –  SH  qrupları  sintez  edərək 
aminturşuların  müəyyən  zəncirlərini  yaradırlar.  Deməli,  SO
2
  qazının 
kiçik miqdarı bitkilərin fəaliyyətinə müsbət təsir göstərir. 
Bitkilər  kükürdü  torpaqdan sulfatlar  şəklində  mənimsəyərək  ondan 
kükürd  üzvi  birləşmələrin  sintezində  istifadə  edirlər.  Torpaqda  sulfat 
aniona çatışmadıqda bu vəzifəni atmosferdə olan SO
2
, SO
3
 və sulfatlar 
həyata keçirir. 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1. Kükürd qazının təbii və antropogen  mənbələri hansılardır? 
2. Hansı  istehsalat  sahəsi  antropogen  yolla  SO
2
  qazının  əsas 
mənbəi hesab olunur? 
3. SO
2
 qazının atmosferdə qalma müddəti necədir? 
4. SO
2
 qazı atmosferdə hansı  kimyəvi çevrilmələrə məruz qalır? 
5. SO
2
 qazının insan orqanizminə təsir mexanizmini izah edin.  
6. SO
2
 qazının ekoloji standartı necə müəyyən edilir? 
7. SO
2
 qazının bitkilərə təsir mexanizmi necədir? 
8.  Xloroz  hadisəsi  nədir  və  bu  xəstəliyin  əmələ  gəlməsində  SO
2
 
qazının təsirini izah edin. 
______________________