Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
ATMOSFERĠN MÜXTƏLĠF TERMĠKĠ QATLARININ 
GÖSTƏRĠCĠLƏRĠ  VƏ ATMOSFER TƏZYĠQĠ 
 
Yerin  əsas  enerji  mənbəyi  Günəşdir.  Günəşdən  gələn  radiasiya 
axınının 1 dəqiqədə 1 sm
2
  sahəyə  düşən  miqdarı  Günəş  sabiti  adlanır 
və  8,2  Coul  təşkil  edir.  Günəşin  əsas  enerjisi  qısadalğalı  radiasiya 
vasitəsilə  daxil  olur.  Bu  dalğaların  maksimum  miqdarı  görünən 
oblastda olub 470 nm uzunluğundadır. 
Yerin  atmosferi  dalğa  uzunluğu  320-400  nm  diapazonunda  olan 
ultrabənövşəyi (UB) şuaları buraxaraq yer səthinə göndərir. Yer qabığı 
–  quru  və  okean  səthi  bu  şuaları  udaraq  qızır  və  bütün  qızdırılmış 
cisimlər  kimi  həmçinin,  infra  qırmızı  (İQ)  şüaları  da  əks  etdirir.  Əks 
olunan  şüalanmanın  intensivliyi  Stefan-Bolsman  tənliyi  ilə,  mütləq 
qara  cisim  üçün  göstərilir.  İ=

T
4
[

=5,67

10
-8
  Bt/m
2

k
4
].  Əks  olunan 
enerji  atmosfer  tərəfindən  udularaq,  nəticədə  isti  havanın  yuxarı 
qalxmasına səbəb olur. 
Hesablamalar  göstərmişdir  ki,  1  sm
2
  atmosferin  üst  hissəsinə  ildə 
1050 kkal enerji uyğun gəlir. Günəşdən gələn bu enerjinin 275 kkal-si 
buludlar  vasitəsilə  əks  olunur,  75  kkal  buzlaqlar  və  okeanlarda  üzən 
buzlar vasitəsilə əks etdirilir. Atmosferin özündə olan qaz molekulları, 
aerozol hissəcikləri bu enerjinin 50 kkal udur. 
Qısadalğalı radiasiya şüaları ildə 1 sm
2
  yer  səthinə 450  kkal  enerji 
şəklində  daxil  olur.  Bu  enerjinin  bir  hissəsi  su  buxarlarının  əmələ 
gəlməsinə  sərf  olunur.  Udulmuş  enerjinin  bir  hissəsi  isə  infraqırmızı 
şüalar  vasitəsilə  yenə  də  atmosferə  qayıdır.  Sonuncu  proseslərə  ildə 
300 kkal/sm
2
 enerji sərf edilir.  
Beləliklə,  atmosferin  istilik  balansı  aşağıdakı  kimi  göstərilə  bilər. 
Bu daxil olan enerji kkal/sm

il vahidi ilə göstərilmişdir: 
 
Günəşdən gələn qısadalğalı şüalar 
250 
Su buxarlarının kondensləşməsi 
220 
Havanın konveksiyası 
80 
İnfra qırmızı şüalar (əks olunan) 
1075 
                Cəmi 
1625 
 
Atmosferin qəbul etdiyi enerjinin 625 kkalorisi atmosfer tərəfindən 

 
38 
kosmosa əks olunur, 100 kkalorisi isə yer səthinə göndərilir. 
Beləliklə,  atmosfer  yerin  istilik  balansını  sistemləşdirən  əsas  hava 
kütləsidir.  Atmosferin  müxtəlif  qatlarında  temperaturun  dəyişməsi 
aşağıdakı cədvəldə verilmişdir. 
 
Zonalar 
Dəniz səviyyəsindən 
aşağı və yuxarı həd, 
km-lə 
Temperatur, 
0
S 
Aşağı sərhəd 
Yuxarı sərhəd 
Troposfera  
0-(8-18) 
15 
-56 
Stratosfera  
(8-18)-(50-55) 
-56 
-2 
Mezosfera  
(50-55)-(80-85) 
-2 
-90 
Termosfera  
(80-85)-1000 
-92 
1200 
 
Atmosfer  təbəqəsində  temperatrur  rejimlərini  ilk  dəfə  1899-cu 
ildə Fransız geofiziki Teyseran de Boru öyrənmişdir. 
Atmosferin  kimyəvi  tərkibi  və  quruluşu  müxtəlif  alimlər 
tərəfindən tədqiq edilmişdir. 
A.Lavuazye  ilk  dəfə  havanın  mürəkkəb  tərkibə  malik  olması 
ideyasını  irəli  sürərək,  azotun  və  oksigenin  miqdar  faizlərini 
vermişdir. 
U.Ramzay  1884-1896-cı  illərdə  atmosferdə  təsirsiz  qazların 
varlığını kəşf etmişdir. 
Atmosferin  əsas  göstəricilərindən  biri  «atmosfer  təzyiqidir». 
Atmosfer  təzyiqi  atmosferin  Yer  səthinə  və  cisimlərə  etdiyi  təzyiq 
olub,  hər  bir  nöqtədə  atmosferin  üst  sərhəddinə  qədər  olan  hava 
sütununun ağırlığı ilə müəyyən edilir. 
Atmosfer  təzyiqinin    yüksəklikdən    asılı    olaraq  dəyişməsini  ilk 
dəfə  B.Paskal  (1648)  kəşf  etmişdir.  E.Torriçelli  atmosfer  təzyiqini 
ölçmək  üçün  1643-cü  ildə  barometri  kəşf  etmişdir.  Alim  Pere  isə 
atmosfer təzyiqinin dəyişməsini təcrübi yolla təsdiq etmişdir. 
Atmosfer  təzyiqini  ölçmək  üçün  təzyiq  vahidi  olaraq  bar  qəbul 
edilmişdir. Beynəlxalq vahidlər sistemində atmosfer təzyiqi n/m
2
-lə 
ölçülür.  Normal  atmosfer  təzyiqi  olaraq  760  mm  civə  sütunu= 
1013,25  Pa  qəbul  edilmişdir.  5  km  hündürlükdə  atmosfer  təzyiqi 
Yer  səthindəki  təzyiqin  yarısına,  22  km  hündürlükdə  isə  4%-nə 

 
39 
bərabərdir. 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1.Atmosferin əsas tərkib qazlarını kim tədqiq etmişdir? 
2.Atmosfer təzyiqi nədir və necə ölçülür? 
3.Atmosfer təzyiqi hündürlükdən asılı olaraq necə dəyişir? 
_________________ 
 
 
ATMOSFERĠ ÇĠRKLƏNDĠRƏN ƏSAS MƏNBƏLƏR 
 
Atmosfer havasının təbii kimyəvi tərkibi çox az dəyişikliyə məruz qalır 
və bu dəyişiklik biokütləyə əhəmiyyətli dərəcədə təsir etmir. 
Lakin,  bəşəriyyətin  təsərrüfat  və  istehsalat  fəaliyyəti  nəticəsində 
atmosfer havasının daha çox tərkib dəyişikliyinə uğradır ki, bu da ətraf 
mühitin çirklənməsi kimi ekoloji problemlər yaradır. 
Atmosferin  antropogen  yolla  bu  cür  çirklənməsi,  onun  tərkibində 
olan əlavə qaz qarışıqlarının artması hesabına baş verir. Bu zaman SO
2
, 
NO,  NO
2
,  CO,  CO
2
,  CH
4
  qazlarının  faiz  miqdarı  artır,  eləcə  də  digər 
istehsalat  tullantıları  toz  halında  atmosferə  yayılaraq  aerozolların 
əmələ gəlməsinə şərait yaradır. 
Atmosferin daha çox çirklənməsi böyük şəhərlərdə müşahidə edilir. 
Nəqliyyatın  intensiv  hərəkət  etdiyi  şəhərlərdə  dəm  qazı  ilə  çirklənmə 
hadisəsi tez-tez müşahidə edilməkdədir. 
Atmosferin  antropogen  yolla  çirkləndirilməsində  istilik  elektrik 
stansiyaları,  nəqliyyat  vasitələri,  dağ-mədən  sənayesi,  kimyəvi 
zavodlar,  neft  emalı  sənayesi  və  s.  əsas  rol  oynadığından  onlar 
üzərində ayrılıqda dayanmaq lazımdır. 
 
ĠSTĠLĠK ENERGETĠKASI 
 
Yanacaqların  yandırılması  bəşəri  tələbat  olub,  mətbəxdən 
başlayaraq  sənaye  sahələrini  əhatə  edir.  İstilik  elektrik  stansiyaları 

 
40 
(İES),  kommunal  müəssisələri,  zavod  və  fabriklər  yanacaqla  işlədiyi 
üçün istilik energetika sistemləri adlanır.  
Bu  müəssisələr  atmosferin  texnogen  çirklənməsinə  səbəb  olurlar. 
Dünyada istehsal olunan elektrik enerjisinin 65% İES-nın payına düşsə 
də,  atmosfer  çirkləndiricilərin  25%-də  bu  müəssisələr  tərəfindən 
atmosferə buraxılır. 
İstilik  elektrik  stansiyalarında  yanacaq  olaraq-daş  kömür,  mazut, 
təbii  qaz,  bəzəndə  neft  və  yanan  şistlərdən    istifadə    olunur.  İES-nın  
faydalı  iş əmsalı 40% ətrafında olur. Deməli İES-ı yanacağın 60%-ni 
itirərək  ətraf  mühiti  korlayır.  Hesablamalar  göstərmişdir  ki,  ən  son 
texnologiya ilə işləyən İES-ı qazla işlədikdə faydalı  iş əmsalını 60%-ə 
qaldırmaq  mümkündür.  İES-na  yanacaqdan  başqa  təmiz  su  da  la-
zımdır. Məsələn, sutkada 2500  ton mazut işlədən İES-ı 2 milyon kBt 
enerji  istehsal  etdikdə  150000  m
3
  su  işlədir.  Odur  ki,  İES-ı  çay 
kənarında  tikilir.  Bundan  başqa  soyutma  sistemində  hər  sutkada  7 
milyon  m
3
  su  tələb  olunur.  İES-nın  istifadə  olunmuş  suyu  çaylara 
axıdıldıqda orada olan balıqların inkişafına mənfi təsir göstərir. 
İES-nın atmosferə buraxdığı əsas çirkləndiricilər yanma məhsulları 
və  bərk  hissəciklərdir.  Neftin  tərkibində  6%  miqdarında  kükürd 
olduğundan,  mazut  yandırıldıqda  havaya  xeyli  miqdarda  SO
2
  qazı 
buraxılır. 
Karboqhidrogenlərdən 
ibarət 
olan 
yanacaqlar 
yandırıldıqda 
aşağıdakı reaksiyalar gedir: 
 
C+ O
2


CO
2
+ Q;   2H+ O


H
2
O+ Q 
 
Yanma tam getmədikdə isə dəm qazı alınır. 
 
C+ O
2


2CO+ Q;  CO
2
+C


2CO+ Q 
 
Deməli,  dəm  qazının  alınması  endotermik  reaksiya  olduğundan 
istiliyin  xeyli  hissəsi  itərək  faydalı  iş  əmsalını  azaldır.  Atmosferə 
buraxılan  CO
2
  fotosintez  prosesində  istifadə  edilmədikdə  havada 
toplanaraq  ekoloji  mühiti  çirkləndirir.  Nəticədə  oksigenin  miqdarı 
azalır, CO
2
 və SO
2
-nin miqdarı isə çoxalır. 
Digər  tərəfdən  yanma  yaxşı  getmədikdə  karbohidrogenlərin  bir 
hissəsi  və  yanmanın  aralıq  məhsulları  tüstü  ilə  birlikdə  ətraf  mühitə 
yayılır. 

 
41 
Yanacağın tərkibində olan kükürd isə oksidləşərək SO
2
-yə çevrilir: 
S+O
2


SO
2
  alınan  SO
2
-nin  az  bir  hissəsi  yüksək  istilik  hesabına 
sulfat anhidridinə çevrilə bilir: 2SO
2
+O
2


2SO
3
+Q. 
Eyni  zamanda  havada  və  yanacağın  tərkibində  olan  azot 
oksidləşərək  azot-2  oksidə  çevrilir:  2N+O
2


2NO-Q.Reaksiya 
endotermik  olduğundan  istilik  enerjisinin  müəyyən  miqdarı  da  bu 
prosesdə  itir.  Havaya  buraxılan  NO  fotokimyəvi  reaksiya  vasitəsilə 
azot-4 oksidə çevrilir: 
 
2NO+O
2


2NO
2 
 
Beləliklə,
 
İES-da atmosferə CO
2
; CO; H
2
O; SO
2
; SO
3
; NO; NO
2
 və 
başqa  birləşmələr  yayılır  ki,  bu  da  ətraf  mühitin  çirklənməsinə  səbəb 
olur. 
Bundan  başqa,  kömürlə  işləyən  İES-da  radioaktiv  elementlər  də 
əmələ  gəlir  ki,  bu  barədə  ətraf  mühiti  çirkləndirən  radionuklidlər 
bəhsində danışılacaqdır. 
 
AVTOMOBĠL NƏQLĠYYATI 
 
Bəşəriyyətin  rahatlığı  üçün  avtomobil  nəqliyyatının  əhəmiyyəti 
əvəzsizdir. Lakin, atmosferi çirkləndirən maddələrin 75%-i avtomobil 
nəqliyyatınının payına düşür. 
Stasionar  sistemlərdən  fərqli  olaraq,  daxili  yanma  mühərriklərində 
yanma prosesi davamlı olmayıb, saniyənin hissəsi zamanında baş verir. 
Bu zaman yanma  kamerasının divarları soyuq olduğundan, yanma tam 
getmir  və  mühərrikin  faydalı  iş  əmsalı  15-20%-dən  çox  olmur. 
Nəticədə,  ətraf  mühitə  xeyli  miqdar  yanmamış  karbohidrogenlər  və 
aralıq məhsullar yayılır. Aşağıdakı cədvəldə avtomobil mühərrikləri və 
İES-nın yanma məhsulları verilmişdir: 
 
Yanma məhsulları 
Avtomobil ildə 
milyon ton 
İES və zavodlar 
ildə milyon ton 
Karbon qazı  
59,7 
5,2 
Karbohidrogenlər  və  digər  üzvi 
maddələr 
10,9 
6,4 

 
42 
Azot oksidləri 
5,5 
6,5 
Kükürdlü birləşmələr 
1,0 
22,4 
Makrohissəciklər 
1,0 
9,8 
 

 
43 
Daxili  yanma  mühərriklərində  yanacaq  kimi  benzin  və  dizel 
yanacağı  işlədilir.  Bunlar  aromatik  karbohidrogenlər,  parafinlər, 
sikloparafinlərdən  ibarət  olub,  oktan  ədədidin  qaldırmaq  üçün  əlavə 
edilən  qarışıqlardan  ibarətdir.  Dizel  yanacaqları  daha  yüksək  mo-
lekullu karbohidrogenlərdən ibarətdir.Yanacaq təmiz yandıqda karbon 
qazı, su ayrılaraq istilik alınır: 2C
8
H
18
+25O
2 


16CO
2
+18H
2
O+Q 
Yanma prosesi zəif getdiyindən 200-dən çox maddə əmələ gəlir ki, 
onların əksəriyyəti zəhərlidir. Böyük şəhərlərdə tıxaclar yarandığından 
sürət  xeyli  aşağı  olur  ki,  bu  zaman  yanma  çox  zəif  getdiyindən  daha 
çox zəhərli maddələr ayrılır. 
Avtomobil mühərrikləri iş prosesində yanma məhsulları olaraq 200-
dən  çox  birləşmə  əmələ  gətirərək  atmosferə  buraxır.  Ayrılan  qazların 
əsas  hissəsini  N
2
,  O
2
,  H
2
O  (buxar  halında),  CO
2
,  CO,  SO
2
,  NO,  NO
2
 
karbohidrogenlər,  aldehidlər,  qurum  və  çox  zəhərli  maddə  olan 
benzapiren təşkil edir. 
İl  ərzində  atmosferə  buraxılan  CO-dən  qazının  70-90%,  azot 
oksidlərinin  40-45%-i,  karbohidrogenlərin  30-40%-i  avtomobil 
nəqliyyatının payına düşür. 
Havaya  buraxılan  qaz  qarışığının  tərkibi  mühərrikin  növündən  və 
yanacağın  tipindən  çox  asılıdır.  Məsələn,  karbüratorlu  mühərriklərdə 
karbon qazı və yanmağa macal tapmayan karbohidrogenlərin miqdarı, 
dizel  mühərriklərinə  nisbətən  çox  olur.  Dizel  mühərriklərində  isə 
qurum və azot oksidləri çox olur. Dizel mühərrikləri çalışarkən tullantı 
qazlarının xarakter iyi olur. Bu iy azot oksidlərinin və yanmayan, lakin 
oksidləşən karbohidrogenlərin çox olmasını göstərir. 
Avtomobillərin  istismar  müddəti  artdıqca  yanma  prosesi  düzgün 
getmir  və  nəticədə  çoxnüvəli  aromatik  karbohidrogenlərlə  yanaşı 
kanserogen xassəli dioksinlər əmələ gəlir. Odur ki, şəhər  nəqliyyatına 
ciddi nəzarət olmalıdır. Avropada, o cümlədən Rusiya Federasiyasında 
avtomobilin buraxılış ili çoxaldıqda gömrük  rüsumu da çoxalır. Azər-
baycan  Respublikasında  buna  nəzarət  olmadığından,  istismar  müddəti 
çoxdan  sona  çatmış  avtomobillərin  idxalı  get-gedə  çoxalır.  Əksər 
avtomobillərin  istismar  müddəti  5-8  il  müddəti  ilə  hesablanır. 
Azərbaycanda 20-30 il əvvəl buraxılan avtomobillər də vardır ki, onlar 
atmosferi daha çox çirkləndirərək ətraf  mühitə ziyan vurur. 
Avtomobillərin  atmosferə  buraxdığı  qazlar  havadan  ağır  olduğuna 

 
44 
və  atmosferin  aşağı  qatında  yayıldığına  görə  daha  təhlükəli  hesab 
olunurlar,  nəinki  zavod  fabriklərin  hündür  bacasından  çıxan  və  külək 
vasitəsilə uzaqlara daşınan sənayenin qaz tullantıları. 
Benzin  yanacaqlarında  detonasiyanı  aşağı  salmaq  və  faydalı  iş 
əmsalını  artırmaq  üçün  qurğuşun  etilat  –  Pb(C
2
H
5
)
4
,  və  qurğuşun 
metilat Pb(CH
3
)
2
 birləşmələrindən istifadə olunur. 1921-ci ildə məlum 
olmuşdur  ki,  benzin  yanacaqlarında  qurğuşun  etilat  detonasiyanın 
qarşısını alır, yəni benzinin partlayışla yanmasının qarşısını alır və qaz 
qarışığının  porşenlər  vasitəsilə  sıxılmaya  davamlılığını  artıraraq, 
nəticədə yanacağın qənaətli olmasını saxlayır. 
Pb(C
2
H
5
)
4
  rəngsiz  və  uçucu  birləşmə  olub  çox  zəhərlidir.  Hər  litr 
benzinə  0,6-0,9  qram  qurğuşun  etilat  əlavə  edilir.  Tərkibdə  olan 
qurğuşunun  75-80%  mühərrikdən  çıxan  işlənmiş  qazlarla  birlikdə 
ətrafa yayılır. 
Qurğuşun  etilatın  istifadəsi  getdikcə  çoxalır,  avtomobillər,  təy-
yarələr,  gəmilər  həddindən  artıq  qurğuşun  hissəciklərini  ətraf  mühitə 
yayır.  Bu  hissəciklərin  ölçüsü  1  mkm-  dən    kiçik    olduğuna  görə  
aerozolların  əmələ  gəlməsi üçün mərkəzə çevrilirlər. 
Hər bir avtomobil bir ildə 15  min km (gün ərzində 50  km) yol qət 
edərsə  ətrafa  1  kq-dan  çox  qurğuşun  metalı  yayılır.  Bakı  şəhərində 
600000  avtomobil  olduğundan  ildə  şəhər  atmosferinə  600  ton 
qurğuşun yayılır. 
Hesablamalara əsasən məlum olur ki, nəqliyyatın  sıx olduğu yollarda 
(1 saatda 1000 avtomobil keçən yollar sıx yollar adlanır) bir saat ərzində 
hər km yol ətrafına 35-40 qram qurğuşun metalı yayılır. 
Böyük şəhərlərin atmosferində kənd yerlərinə nisbətən qurğuşunun 
miqdarı  20  dəfə,  dəniz  səthindəki  atmosferə  nisbətən  2000  dəfə 
çoxdur. 
Tədqiqatlar göstərmişdir ki, qurğuşun dozalarının atmosferdə qalma 
müddəti  yerlərdən  asılı  olaraq  1-4  həftə  olur.  Sonra  onlar  torpağa 
hoparaq,  oradan  da  bitkilərə  sonra  isə  heyvanlara  və  insanlara 
miqrasiya  edir.  Qurğuşun  kumilyativ  zəhər  (latın  sözü  cumiliattio  – 
toplanmaq deməkdir) hesab olunur. Onun orqanizmdən xaric olunması 
uzun zaman tələb edir. 
Alman ekoloqları müəyyən etmişlər ki, yol kənarında olan bitkilərin 
1  kq  quru  çəkisində  35-50  mq  qurğuşun  olur.  Magistrallardan  uzaq 
sahələrdə isə bu 2-3 mq olub təhlükə törətmir. 

 
45 
Şosse  kənarlarındakı  yem  bitkiləri  ilə  qidalanan  inəklərin  südündə 
normadan  50-60  dəfə  çox  qurğuşun  olur  ki,  bu  da  insan  sağlamlığı 
üçün təhlükə hesab edilməlidir. 
Qərbi Avropa şəhərlərində havada qurğuşunun miqdarı 1m
3
-də 1-3 
mkq olduğu halda ABŞ-da 5 mkq qeyd edilir. Dünyada avtomobillərin 
üçdə biri Amerikada istismar edilir. 
İnsanların 100 sm
3
 qanında 15-35 mkq qurğuşun olur ki, bu normal 
sayılır. Çirklənmiş ərazilərdə isə bu rəqəm 80-90 mkq-a çatır ki, bu da 
çox  təhlükəli  xəstəliklərin  (əsasən  qaraciyər  və  böyrəklərdə  yaranan) 
əmələ gəlməsinə səbəb olur. 
Bir  sıra  ölkələrdə,  o  cümlədən  Yaponiya  və  Moskvada  qurğuşun 
etilatlı  benzinlərin  satışına  qadağa  qoyulmuşdur.  Xüsusi  texnoloji 
qurğular vasitəsilə detonasiyaya davamlı benzinlər alınır və atmosferin 
qurğuşunla çirklənməsinin qarşısı alınır. 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1.  Stasionar  olmayan  mühərriklərin  yanma  məhsulları  hansı 
ekoloji çirklənmə yaradır?  
2.  Avtomobil  mühərriklərinin  işlənmiş  qazlarının  təxmini  tərkibi 
necədir? 
3. İşlənmiş qazların tərkibinə təsir edən faktorlar hansılardır? 
4. Qurğuşun etilatın üstün və nöqsan cəhətlərini göstərin. 
5. Qurğuşun zəhərlənmələrinə səbəb olan metalın konsentrasiyası 
hansı həddə olur? 
_________________ 
 
 
DAĞ-MƏDƏN VƏ METALLURGĠYA SƏNAYESĠ 
 
Dağ-mədən  sənayesi  faydalı  qazıntıların  çıxarılması  və  emalını 
həyata keçirən mürəkkəb kompleksdir. 
Metallurgiya  sənayesi  isə  çıxarılan  filizlərin  təmizlənməsindən 
metal alınana qədər gedən proseslərin cəmidir. 
Dağ-mədən sənayesi, qara və əlvan metallurgiya atmosferin zəhərli 
qazlarla  və  bərk  toz  hissəcikləri  ilə  çirkləndirilməsində  böyük  rol 
oynayırlar. 

 
46 
Dünyada  bütün  sənaye  sahələri  arasında  atmosferi  çirkləndirən 
müəssisələr  arasında  əlvan  metallurgiya  ikinci,  qara  metallurgiya 
üçüncü yeri tutur. Suların çirklənməsində qara metallurgiya dördüncü, 
əlvan metallurgiya isə yeddinci yeri tutur. 
Zəhərli  tullantıların  əmələ  gəlməsində  əlvan  metallurgiya  liderdir, 
qara metallurgiya isə ikinci yeri tutur. 
Təkcə    Rusiya  Federasiyasında    2000-ci    ildə    qara  metallurgiya 
sənayesi 2396 min ton tullantı, o cümlədən 234,7 min ton kükürd 4 –
oksid, 1635 min ton dəm qazı, 148,3 min ton  azot oksidləri və  357,6 
min    ton  bərk  toz  hissəciklərini  atmosferə  buraxmışdır.  Çirklənmiş 
suların həcmi isə 761,5 milyon kubmetr olmuşdur. 
Qara  metallurgiyanın  əsasını  dəmir  oksidlərinin  reduksiyası  təşkil 
edir.  Oksidlər  maqnitli  dəmir  daşı  Fe
3
O
4
,  qırmızı  dəmir  daşı  Fe
2
O
3
, 
qonur  dəmir  daşı  Fe
2
O
3

H
2
O  olub  koksla  qarışdırılaraq  domna 
peçlərində reduksiya olunur: 
C+O
2
=CO
2
  əmələ  gəlmiş  karbon  qazı  közərmiş  koks  üzərindən 
keçərək dəm qazına çevrilir CO
2
+ C= 2CO. 
Dəm qazı isə öz növdəsində dəmiri reduksiya edir: 
 
Fe
3
O
4
+ CO=3FeO+ CO
2 
 
FeO+ CO=Fe+ CO
2 
 
Prosesdə  koks  iştirak  etdiyindən  o,  dəmir  oksidini  reduksiya  edə 
bilir FeO+ C =Fe+ CO 
Dəmiri həmçinin, piritin FeS
2
 yanmasından da alırlar: 
 
4FeS
2
+11O
2
=2Fe
2
O
3
+8SO
2 
 
2Fe
2
O
3
+2CO=4FeO+2CO
2 
 
FeO+CO=Fe+CO
2 
 
Dəmir filizinin çıxarılması və daşınması zamanı ətraf mühitə çoxlu 
miqdarda  toz  hissəcikləri  yayılır.  Digər  tərəfdən  domna  peçlərində 
kütləvi miqdarda dəm qazı atmosferə buraxılır. 
Pirit xammal kimi istifadə edildikdə çoxlu miqdarda SO
2
 qazı əmələ 
gəlir. Yüksək texnologiya əsasında tikilmiş domna peçlərində tutucular 
vasitəsilə  dəm  qazı  və  SO
2
  yığılaraq  onların  atmosferə  yayılmasının 
qarşısı alınır. 

 
47 
İstifadə  olunan    koksların    tərkibində    kükürdlü  birləşmələr 
olduğundan,  yanma  prosesində  CS
2
-karbon  sulfid  və  pis  iyli 
merkaptanlar alınır ki, onlar da ətraf mühiti zəhərləyən maddələrdir. 
Elə  bir  metallurgiya  sənayesi  yoxdur  ki,  o  iri  şəhərlərdə 
yerləşməsin.  Odur  ki,  belə  zavodların  tullantıları  əhalisi    sıx  olan 
şəhərlərdə  ekoloji  problemlər  yaradır  və  sənaye  inkişaf  etdikcə, 
məhsuldarlıq çoxaldıqca çirklənmə sürəti də artır. 
Qara  metallurgiya  zavodlarının  tullantıları  yüksək  temperaturda 
(300-400
0
C, bəzən də 800
0
C) olduğuna görə istilik daşıyıcıları kimi də 
təhlükəlidir.  Həmin  atmosfer  tullantıları  isti  olduğundan  troposferin 
yuxarı  qatlarına  qədər  qalxa  bilir  ki,  bu  da  külək  vasitəsilə  onların 
miqrasiyasını sürətləndirir. 
Əlvan  metallurgiyada  əsas  təhlükə  mənbəi  zəhərləyici  xassəyə 
malik  olan  ağır  metalların  –  mis,  civə,  qurğuşun,  kadmium,  sink-və 
zəhərli  qazların  SO
2
,  F
2
,  Br
2
  və  onların  birləşmələrin  tullantı  kimi 
əmələ gəlməsidir. 
Aşağıdakı  cədvəldə  əlvan  metallurgiyada  tullantıların  miqdarı  kq/t 
metal nisbətində göstərilmişdir: 
 
Element 
İstehsalat sahəsi 
Mis-nikel 
Sink-kadmium 
Qurğuşun 
Civə 
Arsen 
3 
0,591 
0,363 
0,015 
Kadmium 
0,2 
0,5 
0,005 
0,002 
Mis 
2,5 
0,14 
0,072 
0,04 
Civə 
- 
0,042 
0,002 
4,8 
Nikel 
9,0 
- 
0,085 
0,03 
Qurğuşun 
3,09 
2,54 
6,36 
- 
Sink 
0,845 
15,72 
0,11 
0,35 
 
Əlvan metalların emalı onların sulfidli birləşmələri əsasında həyata 
keçirilir ki, bu zaman ağır elementlərlə yanaşı kükürd oksidləri də ətraf 
mühiti çirkləndirir. 
Məsələn,  misin  alınması  zamanı  mis parıltısı  –  Cu
2
S,  xalkopirit və 
ya  mis  kolçedanı–CuFeS
2
,  malaxit-(CuOH)
2 
CO
3
  xammal    kimi  
istifadə  edilir. Misin  alınması aşağıdakı reaksiyalar  vasitəsilə həyata 
keçirilir: 

 
48 
2Cu
2
S+3O
2
 


 2Cu
2
O+2SO
2 
 
2Cu
2
O+Cu
2
S


6Cu+SO
2 
Alınan  SO
2
  qazının  faiz  miqdarı  5-10%  olduqda  sulfat  turşusu 
istehsalı təşkil edilə bilər. 
Qurğuşun  və  sink  təbiətdə  sulfidlər  şəklində  tapılır  və  onlar  birlikdə 
yataqlar  əmələ  gətirir.  Bu  sulfidlərdən  sərbəst  metal  alınarkən  6%  SO
2
 
əmələ gəlir ki, bundan sulfat turşusu istehsalında istifadə edilir. 
Ən qorxulusu odur ki, yanma məhsulu kimi çox zəhərli maddə olan 
As
2
O
3
  əmələ  gəlir.  Eyni  zamanda  əmələ  gələn  hidrogen  xlorid  və 
hidrogen  flüorid  qazları  katalitik  zəhər  rolu  oynayaraq  sulfat  turşusu 
istehsalına maneçilik törədirlər. 
Beləliklə,  əlvan  metalların  istehsalı  zamanı  ətraf  mühitə  bir  çox 
elementlər – Se, As, Sb, Cu, Ag, Sr, Zn, Cd, Hg, Al, Sn, Pb, Bi, Mo, 
W, Ni toz halında yayılırlar. 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1. Qara metallurgiyanın tullantıları hansılardır? 
2.  Əlvan  metallurgiyada  ətraf  mühiti  korlayan  ən  zəhərli 
tullantılar hansılardır? 
3.  Atmosferi  SO
2
  qazından  azad  etmək  üçün  hansı  tədbirlər 
mümkündür? 
_________________