Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
NEFT EMALI VƏ NEFTKĠMYA SƏNAYESĠ 
 
Xam 
neftin 
tərkibində 
ümumi 
formulu 
CxHy 
olan 
karbohidrogenlərdən  başqa,  kükürdlü  üzvi  birləşmələr,  qeyri  üzvi 
duzlar, dəmir, vanadium elementləri də olur. 
Neft  yataqlarından  fərqli  olaraq  kükürd  ya  sərbəst halda, ya da 
birləşmələr  halında-hidrogen  sulfid,  merkaptan,  sulfid,  disulfid  və 
polisulfidlər şəklində rast gəlinir. 
Onlardan  merkaptanlar-metilmerkaptan  və  ya  metiltiol  CH
3
-SH, 
etilmerkaptan və ya etiltiol – CH
3
-CH
2
-SH daha çox rast gəlinir. 

 
49 
Hər  il  dünyada  4  milyard  tondan  artıq  neft  çıxarılır.  Bu  neftin  50 
milyon tonu, daşınma və emal zamanı  ətraf mühitə yayılır. 
Dənizdən  neft  çıxarılarkən  ətraf  mühit  daha  çox  çirklənir.  Belə  ki, 
dərin  quyular  qazılarkən  istifadə  olunan  gil məhlulu  dənizlərə  axıdılaraq 
hidrosferi  korlayır.  Eyni  zamanda  neftlə  birlikdə  qaz  ayrılır  ki,  onun 
tərkibində zəhərli qazlar, o cümlədən hidrogen sulfid olur. 
Neftlə  birlikdə  çıxan  qazlar  sintetik  kauçuk,  müxtəlif  rezin 
məmulatlar, polietilen, polivinilxlorid və texniki etil spirti istehsalında 
istifadə  olunur.  Monoetanol  aminlə  qaz  qarışığında  olan  hidrogen 
sulfid absorbsiya olunaraq istehsala verilir ki, ondan da çox keyfiyyətli 
kükürd tozu və sulfat turşusu istehsal olunur. 
Oksigen  azlıq  edən  mühitdə  hidrogen  sulfid  yandırıldıqda  kükürd 
alınır:  2H
2
S+O
2


2S+  2H
2
O,  oksigen  yetərincə  olduqda  isə  SO
2
 
qazı əmələ gəlir:  
 
2H
2
S+ 3O
2 


 2SO
2
+ 2H
2
O 
 
Bu  kimyəvi  proseslər  bir  çox  neft  çıxaran  ölkələrdə  aparılmır  və 
hidrogen  sulfid  atmosferə  buraxılır.  Dəniz  yataqlarında  hidrogen 
sulfidin,  ümumiyyətlə  neftlə  birlikdə  çıxan  qazların  emalı  daha  da 
çətinlik törədir. 
Ətraf  mühiti  çirkləndirən  vasitələrdən  biri  də  nef  temalı 
zavodlarıdır.  Aşağıdakı  cədvəldə  nef  temalı  zavodlarının  təxmini 
tullantıları göstərilmişdir. 
Nef  temalı  zavodlarında  ətraf  mühitə  yayılan  maddələr  arasında 
kükürdlü  birləşmələr  əsas  üstünlük  təşkil  edir.  Neft  çıxarılarkən 
merkaptanların miqdarı ya olmur, ya da çox cüzi olduğundan təhlükə 
törətmir.  Nef  temalı  zavodlarında  istifadə  olunan  qələvili  tullantı 
sularının təkrar emalı nəticəsində merkaptanlar əmələ gəlir. Bu suların 
buxarlanması  nəticəsində  atmosferə  hidrogen  sulfid  və  merkaptanlar 
yayılır. Odur ki, zavodların yanından keçərkən xoşagəlməz iylərin hiss 
edilməsi bunu sübut edir. 
 
Çirkləndirici maddələr 
Atmosferə buraxılan miqdar, 1000 t/il 
Təmizləyici qurğu olmadıqda 
Təmizləndikdə 
Karbohidrogenlər 
190 
0,520 
Hidrogen sulfid 
0,64 
0,002 

 
50 
Dəm qazı 
219 
0,600 
Kükürd 4-oksid 
115 
0,310 
 
Adətən  yüngül  neft  fraksiyalarından  –  benzin,  kerosin,  dizel-
hidrogen  sulfidi  və  merkaptanları  ayırırlar.  Əks  halda  bu  qarışıqlar 
mühərrikin korroziyasına səbəb olur. 
Neft  yataqlarından  ayrılan  qazlar  bəzən  yandırılır  və  proses  daimi 
davam  edir.  Bakı  şəhərində  belə  «fakellər»  mövcuddur.  Bu  zaman 
atmosfer  daha  çox  çirklənir.  Xırda  qurum  hissəcikləri  ilə  yanaşı  qeyri 
stasionar  yanma  prosesi  olduğundan  tam  yanmayan  karbohidrogenlər 
ətraf mühitə yayılaraq ekoloji problemlər yaradır. 
Neftayırma  və  neftkimyası  sənayesində  ətraf  mühiti  çirkləndirən 
maddələr 
aşağıdakılardır:  doymuş,  doymamış  və  aromatik 
karbohidrogenlər,  alkilnitril,  asetonitril,  dixloretan,  xloretan,  metanol, 
üzvi turşular, anhidridlər, dioksinlər və oksidlər –SO
2
, NO
2
, CO, CO
2
, 
hidrogen sulfid, karbon sulfid və başqaları. 
Texnoloji  qaydalara  əməl  edilmədikdə,  neftemalı  zavodlarında 
katastroflar meydana gəlir. 1984-cü ildə Hindistanın Bxopol neftkimya 
zavodunda  baş  verən  qəza  nəticəsində  5000  insan  tələf  oldu  və  100 
minlərlə insan təhlükəli dərəcədə zəhərləndi. 
Müasir  neftemalı  zavodlarında  atmosferə  yayılan  zəhərli 
maddələrin miqdarı əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdır. 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1. Xam neftdə hansı qarışıqlar ola bilər? 
2. Neftin tərkibində olan kükürdlü maddələri göstərin. 
3.  Neft  sənayesində  ətraf    mühit  daha  çox  hansı  səbəblərdən 
çirklənir. 
4. Hidrogen sulfid hansı yolla zərərsizləşdirilir. 
5. Neftkimya zavodlarının əsas tullantılarını göstərin. 
_________________ 
 
 
KĠMYA SƏNAYESĠ 
 
Kimya  sənayesi  atmosferi  həddindən  çox  çirkləndirən  vasitələrdən 

 
51 
biridir.  Kimya  sənayesinin  tullantılarını  saymaq  və  tərkibini 
müəyyənləşdirmək o qədər də asan deyildir. 
Kimya  sənayesinin  məhsulları  da  çox  olub  əsas  etibarı  ilə 
aşağıdakılardır:  turşular,  qələvilər,  ammonyak,  mineral  gübrələr, 
hidrogen,  oksigen,  azot,  təsirsiz  qazlar,  xlor,  laklar,  rəngləyicilər, 
polimerlər,  süni  liflər  və  s.  Aşağıdakı  cədvəldə  kimya  sənayesinin 
zərərli tullantıları göstərilmişdir: 
İstehsal olunan məhsullar 
Ətraf mühiti korlayan maddələr 
Nitrat turşusu 
NO, NO
2
, NH
3
 
Sulfat turşusu 
a) nitroza üsulu ilə istehsal 
b) kontakt üsulu ilə istehsal 
 
NO, NO
2
, SO
2
, SO
3
, H
2
SO
4
, Fe
2
O
3
, tozlar 
SO
2
, SO
3
, H
2
SO
4
, Fe
2
O
3
, HCl, Cl
2
, tozlar 
Fosfor və fosfat turşusu  
P
2
O
5
, H
3
PO
4
, HF, fosfogips tozları 
Ammonyak 
NH
3
, CO 
Soda 
NH
3
 
NaCl-un elektrolizi zamanı 
Cl
2
, NaOH 
Xlorlu əhəng 
Cl
2
, CaCl
2
, tozlar 
Kokskimya sənayesi 
CO, CO
2
, fenol, naftalin, benzol və törəmələri 
Karbamid 
NH
3
, CO, (NH
2
)
2
CO, tozlar 
Ammonium şorası 
CO, NH
3
, HNO
3
, NH
4
NO
3
, tozlar 
Superfosfat  
H
2
SO
4
, HF, superfosfat tozu 
Qarışıq gübrələr 
NO,  NO
2
,  NH
3
,  HF,  H
2
SO
4
,  P
2
O
5
,  HNO
3
,  gübrə 
tozları 
Karbofos 
SO
2
, P
2
O
5
, H
2
S, karbofos tozu 
Kağız və selüloza 
H
2
S, merkaptanlar, tüstü və toz 
Polivinilxlorid qətranı 
Hg, HgCl
2
, NH
3
 
Quzuqulağı turşusu 
NO, NO
2
, C
2
H
2
O
4
, tozlar 
Sirkə turşusu 
CH
3
COH, CH
3
COOH 
Tetraxloretilen 
HCl, Cl
2
 
Metanol 
CH
3
OH, CO 
Karrolaktam 
NO, NO
2
, SO, H
2
S, CO 
Aseton 
CH
3
COH, (CH
3
)
2
CO 
Süni liflər 
H
2
S, CS
2
 
Sintetik kauçuk 
Stirol, toluol, aseton, izopren 
Lak və rənglər 
CxHy və doymamış turşular 
 

 
52 
Göründüyü kimi, kimya sənayesi müxtəlif aqreqat halında 100-lərlə 
kimyəvi birləşmələrin ətraf mühitə yayılmasının mənbəi hesab olunur. 
Koksun  alınması  misalında  bunu  xaraterizə  etmək  olar.  Kömürü 
1000
0
C-də  koks  batareyalarında  qızdırdıqda  məsaməli  bərk  maddə  – 
koks  alınır.  Ondan  metallurgiyada  yanacaq  və  reduksiya  edici  kimi 
istifadə  edirlər.  Koks  alınarkən  tərkibində  300  müxtəlif  kimyəvi 
birləşmə olan koks qazı da əmələ gəlir ki, onlardan CO, H
2
, CS
2
, NH
3
, 
HCN,  benzol,  toluol,  ksilol,  fenol,  piridin  antrasen  və  b.  daha 
zərərlidir. 
Bu maddələrdən bir neçəsinin kanserogen xassəsi aşkar edilmişdir. 
Koks  qazları  emal  edildikdə  bir  çox  əhəmiyyətli  məhsullar  alınır. 
Bu  qazlar  sudan  buraxıldıqda  ilk  növbədə  NH
3
  suda  yaxşı  həll 
olduğundan  ammonium  duzlarına  çevrilir.  Udulmayan  ammonyak 
sulfat  turşusunda  həll  olaraq,  əhəmiyyətli  olan  ammonium  sulfat 
gübrəsinə çevrilir. 
Benzol,  toluol,  ksilol  solyar  yağında  həll edilir  və  sonra  qovularaq 
əhəmiyyətli məhsullar alınır. Daş kömür qətranı çöküntü halında alınır 
ki,  bundan  natrium    hidroksidin  köməyilə  fenol  sintez  edilir. 
Əhəmiyyətli  həlledicilərdən  olan  piridin-C
5
H
5
N  qətranı  sulfat 
turşusunda həll etdikdə su fazasına keçir. Naftalin kristallaşma yolu ilə 
alınır.  İstifadə  olunmayan  H
2
,  CO,  CH
4
  yenidən  sistemə  qayıdaraq 
istilik mənbəi kimi istifadə olunur. 
Koks  kimyasının  əhəmiyyətli  məhsulları  istifadə  olunur  və  eyni 
zamanda atmosferin çirklənməsinin qarşısı alınır. 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1.  Atmosferi  kükürd  qazları  ilə  çirkləndirən  müəssisələr 
hansılardır? 
2. Atmosferə ən çox azot oksidləri buraxan müəssisələri göstərin. 
3.  Ozon  dağıdıcı  maddələrdən  olan  Cl
2
  qazı  hansı  kimya  sənaye 
müəssisələrində atmosferə yayılır? 
4.  Koks  qazları  nə  zaman  alınır  və  tərkibində  olan  birləşmələrin 
bir neçəsini göstərin. 
5. Koks qazlarının emalı hansı problemləri həll edir? 
_________________ 

 
53 
 
 

 
54 
TĠKĠNTĠ MATERĠALLARI SƏNAYESĠ 
 
Atmosferi çirkləndirən aerozolların yaranmasında kiçik ölçülü bərk 
cisimlərin rolu böyükdür. Bu xırda  hissəciklərin ən çox miqdarı tikinti 
materiallarının alınması və daşınması zamanı atmosferə yayılır. 
Tikinti  materiallarının  bir  qrupu  –  tikinti  daşları,  qum,  çınqıl,  əhəng 
daşı, təbaşir, mərmər, gips, gil və b. emal edilmədən istifadə edilir. 
Digər qrupa isə bir çox sənaye məhsulları-sement, sönməmiş əhəng, 
beton,  dəmirbeton,  silikat  kərpicləri,  şüşə,  şüşəlifləri,  şifer,  istiliyi 
mühafizə  edən  materiallar,  müxtəlif  sintetik  trubalar, döşəmə  plitələri 
və b. isə iri müəssisələrdə emal edilir və onların istehsalı, daşınması və 
tətbiqi zamanı ətraf mühit çirklənir. 
Tikinti materiallarının istehsalı zamanı dünyada 2,5 milyard tondan 
çox  mineral  xammal  istifadə  olunur.  Bu  xammalın  çıxarılması  və 
daşınması  zamanı  atmosfer  tozları  yaranır  ki,  bu  da  ətraf  mühitin 
çirkləndiricilərindəndir.  Digər  zəhərli  cəhət  odur  ki,  daşınan 
xammalların  yerində  istifadə  olunmayan  boşluqlar  yaranaraq  kənd 
təsərrüfat sahələrini azaldır. 
Tikinti  materiallarının  son  məqsədə  çatması  bir  sıra  texniki  və 
kimyəvi  proseslərdən  keçir  –  yerdən  çıxarılma,  daşınma,  xırdalanma, 
komponentlərin  qarışdırılması,  qurutma,  yandırma,  qablaşdırma  və  s-
ki, bu proseslərin hər bir zəncirində atmosfer çirklənir. 
Məsələn,  2004-cü  ildən  başlayan  və  2006-2007-ci  illərdə  intensiv 
davam edən Bakıdakı tikinti işlərinin həyata keçirilməsi zamanı  əksər 
materiallar  və  xammal  əyalətlərdən  daşınır.  Bu  zaman  daşınma 
texnologiyasına  əməl  olunmadıqda  atmosfer  toz  hissəcikləri  ilə  daha 
çox çirklənir. 
Gəncəbasar  zonasından  daşınan  gips  üstü  açıq  maşınlarda 
daşındığından 300 km-dən artıq yol boyu tozlama davam edir. 
Atmosfer  tozlarının  yaranmasında  sement  istehsalı  zavodları  əsas 
yerlərdən  birini  tutur.  Ən  keyfiyyətli  sement  növü  olan  portland 
sementinin istehsalı prosesində atmosferin çirklənməsinə nəzər yetirək. 
Məlumdur  ki,  bu  sementin  istehsalı  zamanı  əhəng  daşı  –  CaCO
3
  və 
gildən – Al
2
O
3 
¸2SiO
2
¸ 2H
2
O istifadə olunur. Gil və əhəng daşı arasın-
da gedən kimyəvi reaksiya aşağıdakı kimi gedir: 
 

 
55 
 
 
Al
2
O
3
¸ 2SiO
2
¸ 2H
2
O          Al
2
O
3
+ 2SiO
2
↑+ 2H
2
O 
 
CaCO
3
           CaO+ CO
2
↑ 
 
Son  reaksiya  məhsulları  bir-birilə  qarışdırılaraq  sement  alınır  ki, 
onun tərkibi – CaO ¸ SiO
2
 ¸ Al
2
O
3
 – kimidir. 
Xammalın  tərkibində  digər  oksidlərdə  ola  bilir.  Bunlar  sementin 
keyfiyyətinə  mənfi  təsir  göstərmir  –  Fe
2
O
3
,  ZnO,  -  əksinə  bərkidici 
element kimi əhəmiyyətlidir. 
Sement zavodlarının tüstü bacalarında yüksək temperatur halında su 
buxarı  və  yanacağın  son  məhsulları  arasında  bərk  toz  hissəcikləri 
atmosfer çirkləndiricilərinin ən təhlükəlisi hesab olunur. 
Sement zavodlarının yerləşdiriyi zonada havanın çirklənmə dərəcəsi 
100-120  mq/m
3
 olur, əhəng  zavodlarında  isə  70-80  mq/m
3
 təşkil  edir. 
Yolverilən miqdar qatılığı (YMQ) isə 6 mq/m
3
 olaraq qəbul edilmişdir. 
Sement  və  sönməmiş  əhəng  istehsal  edən  zavodların  tullantılarında 
ağır  metallardan  Pb,  Ti,  Sr,  Cr  xeyli  miqdarda  olur  ki,  bunlar 
ekologiyanı  korlayır.  Zavod  tozları,  küləyin  təsirindən  uzun  yol  qət 
edərək  torpağa  çökür.  Tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  Qaradağ  sement 
zavodunun  tullantıları  İran  İslam  Respublikasının  atmosferinə  qədər 
miqrasiya edir. 
Gips  istehsalının  tozları  atmosfer  havasını  1,5-2  km  radiusda 
çirkləndirə  bilir.  Susuzlaşdırılmış  gips  -  CuSO
4 
¸  0,5H
2
O  alebastr 
adlanır və təbii gipsdən alınır: 
 
CaSO
4 
¸ 2H
2
O                   CaSO
4 
¸ 0,5H
2
O+ 1,5H
2
O 
 
Alebastrdan  tibbdə  və  əhəng-qum  qarışdırılaraq  binaların 
suvarmasında istifadə olunur. 
Tikinti  materiallarından  şüşənin  istehsal  zamanı  atmosferin 
çirklənməsi  daha  təhlükəlidir.  Adi  pəncərə  şüşəsinin  istehsalında 
Na
2
CO
3
  və  SiO
2
  tətbiq  olunur.  1500
0
C-də  aşağıdakı  reaksiyalar 
nəticəsində alınan məhsullar istifadə edilir: 
 
Na
2
CO
3 
+ SiO
2


Na
2
O

SiO
2 
+ CO
2
  
 
CaCO
3 
+ SiO
2
 


CaO

SiO
2 
+ CO
2
  
т
0
Ъ 
т
0
Ъ 
150-180
0
Ъ 

 
56 
 
Tərkibindəki Na
2
O digər oksidlərlə əvəz olunduqda müxtəlif rəngli 
və billur şüşə almaq olur. Şüşə  əridilən zavodların tullantılarından ən 
təhlükəlisi  qaynar  şüşə  lifləridir  ki,  o  tənəffüs  yollarına  düşdükdə 
ağciyər  xərçənginin  riski  bir  neçə  dəfə  artır.  Şüşə  liflərindən  istilik 
izolyatoru kimi isrifadə olunur. 
Tikinti  materialı  kimi  istifadə  olunan  asbestli  məhsulların  istehsalı 
zamanı  kanserogen  asbest  tozları  daha  təhlükəlidir.  Tədqiqatlar 
göstərmişdir  ki,  bu  tozlar  işçilərin  paltarları  vasitəsilə  evlərə  daşına 
bilir və təhkülə yaradır. 
Atmosferi  çirkləndirən  tikinti  materiallarından  biri  də  asvaltbeton  
zavodlarıdır.  Bu  istehsal  sahəsində  daimi  qaynar  tüstü  və  ona  qarışmış 
bitum hissəcikləri atmosferə çökərək ətraf mühiti çirkləndirir. 
Son zamanlar döşəmə materialı kimi yeni maddələrdən hazırlanmış 
Linoleumdan  istifadə  olunur.  Polivinilxlorid  əsasında  hazırlanmış  bu 
sintetik materialın alınması  üçün ftalat anhidrindən də (40%) istifadə 
edilir. Ftal turşusunun  
 
                                           mürəkkəb efirləri bu prosesdə  
 
 
plastifikator rolu oynayır. Ftal turşusunun törəmələrindən digər sənaye 
sahələrində  –  pestisidlərin,  dezodorantların,  lak  və  rənglərin 
hazırlanmalarında  geniş  istifadə  edilir.  Ftalatlara  hər  yerdə,  torpaqda, 
ərzaq məhsullarında, suda və havada rast gəlmək olur. 
Ftalatların  canlı  orqanizmlərə  zərərli  təsiri  aşkar  edilmişdir.  Ftalartlar 
bitkilərə təsir edərək Xloroz xəstəliyi yaradır. Aktiv həlqə olduğundan fol 
turşusunun  sintezinə  maneçilik  törədərək  xlorofillin  sintezini  dayandırır. 
Heyvanlar  üzərində  aparılan  tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  bu  maddələr 
orqanizmdə  olan  keçid  elementləri  ilə  kompleks  birləşmələr  əmələ 
gətirərək onların biokatalizator təsirini məhv edir. 
Ftal  turşusunun  efiri-di-2-etilheksil  ftalat  heyvan  və  insanlarda 
mutagen,  kanserogen  və  teratogen  təsir  göstərir.  Ftalatların  maksimal 
dozası 10 mq/m
3
 olaraq qəbul edilmişdir. 
Yuxarıda  göstərilən  üzvi  və  qeyri-üzvi  maddələr  ətraf  mühitin 
çirkləndiriciləri olub, tikinti materiallarının istehsalı zamanı alınır.  
ЪООЩ 
ЪООЩ 

 
57 
Bu  istehsal  sahəsi  eləcədə  qara  və  əlvan  metallurgiya 
utilizasiyasında əvəz olunmaz xidmətə malikdir. 
Məsələn,  Gəncə  alüminium  zavodunun  tullantularından  oda 
davamlı – silikat kərpiclərinin istehsalında xammal kimi istifadə etmək 
olar. Bu şərtlə ki, onun tərkibində olan və  suda yaxşı  həll olan qələvi 
metal oksidləri çıxarılsın. Bir neçə il bundan əvvəl, texnologiyaya əməl 
olunmadan bu zavodun tullantılarından hazırlanan kərpiclər tikinti ma-
terialı  kimi  istifadə  edildi  və  bir  müddətdən  sonra  havanın  rütubəti 
hesabına  aşınaraq  dağıldılar.  Nəticədə  Gülüstan  qəsəbəsində  bu 
kərpiclə tikilən bir neçə ev dağıldı. 
Tullantısız  texnologiya  XX  əsrin  devizinə  çevrilmişdir.  Elmi-
texniki təkmilləşmə nəticəsində bir sıra tullantılardan çox əhəmiyyətli 
məmulatlar  hazırlanmaqdadır:  keramzit,  müxtəlif  döşəmə  və  tavan 
örtükləri,  tol,  ruberoid,  hidroizol  yasiya  materialları  sənaye 
tullantılarından sintez edilməkdədir. 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1. Tikinti materiallarına hansı mineral xammallar aiddir? 
2.  Tikinti  materiallarının  istehsalı  zamanı  ətraf  mühiti 
çirkləndirən tullantılar hansılardır? 
3.  Sement,  kərpic,  gips,  şüşə  istehsalı  zamanı  bərk  hissəciklərin 
təxmini tərkibi neçədir? 
4. Linoleum istehsalında hansı üzvi maddə tətbiq olunur və onun 
zərərli təsiri nədən ibarətdir? 
5.  Tullantısız  texnologiya  nədir  və  sənaye  tullantılarından  hansı 
tikinti materialları emal edilir? 
_________________ 
 
 
ATMOSFERĠN BĠOLOJĠ ROLU 
 
Yaşadığımız  atmosfer  okeanı,  həyatın  əmələ  gəlməsi  və  təkamülü 
prosesinin  əsas  həlqəsi  olub,  canlıların,  o  cümlədən  ali  varlıq  olan 
insanın yaşayışını təmin edən əvəzsiz materiyaldır. Canlı orqanizmlər 
havanın  tərkibində  olan  oksigendən  istifadə  edərək  həyat  sürürlər. 

 
58 
Havanın  təmizliyi  insan  sağlamlığının  əsas  faktorudur.  İnsan  1  sutka 
ərzində  ~11520  litr  hava  udur.  1  dəqiqədə  16-18  dəfə  tənəffüs  edən 
insan 1 saatda 480 litr hava udur ki, bununda tərkibində ~100 l oksigen 
olur.  Udulan  oksigenin  hamısı  orqanizm  tərəfindən  istifadə  edilmir. 
Belə  ki,  biz  ~21%  oksigen  udaraq  ~17-18%  oksigen  qarışığı  olan 
havanı buraxırıq. 
Havada  oksigenin  faizi  16  olduqda  yeraltı  şəxtalarda  çalışan 
şaxtaçıların çıraqları sönür, özləri isə narahatlıq hiss etmirlər. Havada 
oksigen  10-12%  olduqda  insan  sərxoş  vəziyyətə  düşür,  hərəkətlərinə 
nəzarəti itirir və hadisələr yadda qalmır. 8-10%-ə çatanda huşunu itirir, 
6%  olduqda  isə  tənəffüs  tamamilə  dayanır  və  insan  ölür.  Aşağıdakı 
cədvəldə  insanların  tənəffüsü  zamanı  qaz  mübadiləsinin  necə  həyata 
keçdiyi verilmişdir. 
 
Vəziyyət 
1 
d
əqiq
əd
ə 
tə
n
əf
füs
 sayı
 
1 
tə
n
əf
füsün
 
h
əc
mi
 li
trl
ə 
T
əl
əb
 olunan
 
oksi
ge
n
, 
litr
/d
əqiq
ə 
Ayr
ıl
an
 CO
2
 
litr
/d
əq
. 
Çı
xa
n 
ha
va
da
 
CO
2
 f
aizi
 
Uzanan halda 
17 
0,4 
0,24 
0,19 
2,7 
Ayaq üstə 
17 
0,6 
0,33 
0,26 
2,6 
Saatda 4;5 km hərəkət 
18 
1,5 
1,00 
0,87 
3,5 
Saatda 8 km hərəkət 
20 
3,0 
2,50 
2,35 
4,0 
Ağır iş zamanı və oksigen balonu 
ilə tənəffüs 
30 
2,5 
3,20 
3,40 
4,5 
 
Hazırda  insanın  havasız  yaşama  müddəti  8  dəqiqədir.  Ginnesin 
rekordu hesab olunan bu müddət, idmançılar suyun altında böyrü üstə 
uzanaraq  qeyd  edilmişdir.  Cədvəldən  də  göründüyü  kimi  uzanıqlı 
halda tənəffüsün həcmi və sərf olunan oksigen nisbətən az olur ki, bu 
da  həyati  vərdişlərdən  yaranmışdır.  Oksigensiz  həyat  mümkün 
deyildir.  Hava  oksigeninin  əksər  hissəsi  yanma  və  oksidləşməyə  sərf 
edilir. Buna baxmayaraq havada oksigenin faiz miqdarı dəyişməz qalır. 
Bitkilər  tərəfindən  həyata  keçirilən  fotosintez  prosesi  nəticəsində 
istifadə olunan oksigenin yeri doldurulur: 
 
6CO
2
+ 6H
2
O                           C
6
H
12
O
6
+ 6O
2 
Эцняш
 
енер-
жиси
 

 
59 
 
Bitkilər  xlorofillin  köməyi  ilə  karbon  qazını  parçalayaraq 
karbondan  üzvi  maddə  hazırlayır  və  oksigeni  isə  atmosferə  buraxır. 
Bitkilərin  həyat  fəaliyyətləri  nəticəsində  hər  il  atmosferə  ~5,0

10
11
 
trilyon ton oksigen  buraxılır. 
Son  tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  fotosintez  prosesi  yuxarıda  gös-
tərilən  yekun  nəticəyə  qədər  mürəkkəb  bir  proses  olub  1000-dən  çox 
reaksiyalar vasitəsilə müşayət olunur. Bu zaman Günəş enerjisi, istilik 
və suyun iştirakı vacibdir. Sərf olunan su xlorofillin və fotonların təsiri 
ilə molekulyar oksigenə və hidrogenə parçalanır: 
 
H
2
O
                   
        [H]+ O
2 
 
Ayrılan hidrogen atomları karbon qazını dağıdaraq: 
 
[H]+ CO
2
                   sulu karbonların fraqmentini CH
2
O yaradır. 
Yeni  konsepsiyaya  görə  fotosintez  prosesində  su  molekulları  yox 
hidrogen  peroksid  –  H
2
O
2
  iştirak  edir.  Təbii  sularda  həmişə  cüzi  də 
olsa hidrogen peroksid olur. Xloroplastlarda hər molekul xlorofillə bir 
molekul  H
2
O
2
  uyğun  gəlir.  Son  tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  H
2
O
2
 
bitkilərdə tənzimləyici xassəsi yaradır və bitki hüceyrələrində katalitik 
proseslərdə  iştirak edir. 
Hava  oksigeninin  ağciyər  vasitəsilə  qana  keçməsi  və  oradan  da 
toxumalara  daşınması  porsial  təzyiqdən  çox  asılıdır.  Tədqiqatlar 
göstərmişdir  ki,  oksigenin  porsial  təzyiqi  dəniz  səviyyəsində  ~21kPa 
(160  min  civə  sütünu)  bərabərdir.  Həmin  təzyiqin  140  mm  civə 
sütünuna  düşməsi  oksigen  çatışmamazlığı  əlamətləri-  gipoksiya 
yaradır. 
Oksigenin  porsiyal  təzyiqi  6,5-8  kPa  (50-60  mm  c.s.)  düşdükdə 
həyati təhlükə yaranır. Bu hal, insanlar yüksəkliyə qalxdıqda baş verir. 
Havanın  əsas  komponentlərindən  biri  Azotdur.  Azot  –  N
2
  havada 
oksigenin  inert  həlledicisi  olub,  canlı  varlıqlar  üçün böyük  əhəmiyyət 
kəsb edir. Təmiz  oksigen mühitində həyat mümkün deyildir.  Odur  ki, 
azotun  biosferdəki  rolu,  heç  də  oksigendən  az  deyildir.  Azot  bir  çox 
bioloji aktiv maddələrin əsas elementi olub, zülallarda, aminturşularda, 
nuklein turşularında və s. olur. Orqanizmlərin əksəriyyəti hava azotunu 
ишыг 
хлоро-
филл 
ферментляр 

 
60 
mənimsəyə  bilmir  və  torpaqdan  azotlu  birləşmələr  –  nitritlər,  nitratlar 
şəklində  alırlar.  Heyvanlar  isə  azotu  birləşmələr  şəklində  bitki  və 
heyvani mənşəli ərzaqlardan qəbul edirlər. 
Hava azotunu bir sıra mikroorqanizmlər və ali bitkilər mənimsəmə 
qabiliyyətinə malikdirlər: 
Atmosfer azotu N
2
 → ammonyak NH
3
 → nitritlər NO
2
-
 → nitratlar 
→ NO
3
-
 
Göy-yaşıl  yosunlar,  paxlalı  bitkilər  hava  azotunu  mənimsəmək 
qabiliyyətinə  mülikdirlər.  Nitrifikasiya  adlanan  bu  proses  bitkilərin 
köklərindən olan azotobakteriyalar vasitəsilə həyata keçirilir. 
Atmosfer  azotu,  temperatur  və  ildırım  boşalmalarının  təsiri  ilə 
oksidlərə çevrilə bilir: 
 
N
2
+O
2


2NO;    2NO+O
2


2NO
2 
 
Sonuncu    suyun    təsiri    ilə    nitrat    turşusuna    çevrilərək 
mənimsənilən hala çevrilir. 
 
3NO
2
+H
2
O


NO+2HNO
3 
 
Biosferdə  isə  torpaq  və  su  bakteriyalarının  köməyi  ilə  nitrat  və 
nitritlər  ammonyaka  və  sərbəst  azota  qədər  parçalanır  ki,  bu  proses 
denitrifikasiya  adlanır.  Havada  olan  azot  molekulları,  həmçinin 
müdafiə  xassəsi  də  göstərirlər.  Belə  ki,  günəşdən  gələn  neytron  və 
proton  bombardmanı  azot  molekulları  ilə  zərərsizləşdirilir: 
7
N
14
+
0
n
1


6
C
14
+
1
H
1
 
Bu  zaman  karbonun  radioaktiv  izotopu  alınır  ki,  onun  yarım 
parçalanma  dövri  5570  il  olduğundan  arxeoloji  tədqiqatlarda  istifadə 
olunur.  Proton  bombardmanı  nəticəsində  Berilium  elementinin 
radioaktiv izotopu alınır: 
 
7
N
14
+
1
p
2


2
4
Be
8 
 
Atmosfer  havasının  tərkibində  bioloji  əhəmiyyəti  olan  qazlardan 
CO
2
 və Ozon ayrı-ayrı bəhslərdə ətraflı verilmişdir. 
Havada  su  buxarının  bioloji  rolu  böyükdür.  Su  buxarı  yerin 
soyumasının  qarşısını  alaraq  istiliyi  udur  və  onun  kosmosa 

 
61 
yayılmasının  qarşısını  alır.  Digər  tərəfdən  təbiətdə  su  dövranının  bir 
zənciri  kimi  yer  üstü  su  mənbəini  təşkil  edir.  Su  buxarının  havadaki 
miqdarı normadan çox olduqda insan orqanizminə mənfi təsir göstərir. 
Orqanizm  həddən  çox  qızır,  temperatur  aşağı  olduqda  isə  orqanizm 
kəskin soyuyur. 
Yuxarıdakılar göstərir ki, atmosfer havası bioloji prosesləri tənzim 
edərək,  həyatın  əmələ  gəlməsi  və  inkişafı  prosesində  onun  tərkibinin 
böyük rolu olmuşdur. 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1. Hava oksigeninin rolu nədən ibarətdir? 
2. İnsan bir dəqiqədə neçə dəfə tənəffüs edir? 
3. Azotun bioloji rolu hansıdır? 
4. Azotofikasiya nədir və necə həyata keçirilir? 
5. Su buxarının rolunu göstərin. 
6. Havanın nəmlik dərəcəsi sağlamlığa necə təsir edir? 
______________________