Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

ĠSTĠFADƏ EDĠLMĠġ ƏDƏBĠYYAT 
 
1.  Abbasov  V.M.,  Əliyeva  R.Ə.,  Səlimova  N.Ə.,  Abbasov  M.M., 
Babayev  Ə.İ.,  Əsgərov  F.S.,  Abbasov  Ş.M.  Ekoloji  kimyaya  giriş. 
Bakı, «Maarif», 2002, 128 s. 
2. Голдовская Л.Ф. Химия окружающей среды. Москва, «Мир», 
2005, 95 с. 
3. Заиков Г.Е., Маслов С.А., Рубайло В.Л. Кислотные дожди и 
окружающая среда. М., Химия, 1991, 168 с. 
4. Карташев А.Г. Введение в экологию. Томск, Водолей, 1998, 
215 с. 
5. Корте Ф. Экологическая химия. Пер. с нем. Под ред. Градо-
вой Н.В., М., Мир, 1997, 396 с. 
6. Гурни К. Парниковый эффект и глобальное потепление. Хи-
мия в России. 2000, №8, с. 18. 
7. Лазановская И.Н., Орлов Д.С., Садовникова Л.К. Экология и 
охрана биосферы при химическом загрязнении. М., Высшая шко-
ла, 1998, 226 с. 
8. Мамедов Н.М., Сиравегина И.Т. Экология, М., Школа-Пресс, 
1996, 186 с. 
9. Небел Б. Наука об окружающей среде. Как устроен мир. Т.1. 
Пер. анлг. М., Мир, 1993, 360 с. 
10.  Небел  Б.  Наука  об  окружающей  среде:  Как  устроен  мир: 
Т.2. пер с англ. М., Мир, 1993, 280 с. 
11.  Обухов  А.М.  Контроль  чистоты  воздушного  океана.  М., 
1982, 40 с. 
12. Роздин Е.К., Бобков А.С., Блинов И.А. Охрана труда и эко-
логическая  безопасность  в  химической  промышленности.  Учеб-
ник для вузов, М., химия, 1997, 400 с. 
13. Перечень и коды веществ, загрязняющих атмосферный воз-
дух- СПБ, Петербург, ХХЫ век, 2000, 320 с. 
14. Пиментел Дж., Кунрод Дж. Возможности химии сегодня и 
завтра. Пер. с англ. М., Мир, 1992, 340 стр. 
15. Повестка дня на ХХI век и другие документы конференции 
в  Рио-де-Жанейро  /  составитель  Майкл  Киттинг-Женева:  Центр. 
За нашего общего будущего, 1993. 

 
185 
16.  Роун  Ш.  Озоновый  кризис.  Пятнадцатилетняя  эволюция 
неожиданной  глобальной  опасности  /  пер  с  англ.  М.,  Мир,  1993, 
285 с. 
17. Скурлатов Ю.И., Дука Г.Г., Мазити А. Ввведение в эколо-
гическую химию. М., Высшая школа, 1994, 290 с. 
18.  Делленберг  Г.  Загрязнение  природной  среды.  Введение  в 
экологическую химию / пер с нем. – М., Мир, 1997, 340 с. 
19. Химия и общества / Пер с англ. М., Мир, 1995, 260 с. 
20. Яблоков А.В., Захаров В.М. Экологические проблемы Рос-
сии. М., Центр экологической политики России, 1999. 
21. Чернобыльская катастрофа. Киев. Наукова Дымка, 1995 
22. Швайкова М.Д. Токсикологическая химия М., «Медицина», 
1975, 378 с. 
23.  Шабанов  Я.Л.,  Абдуллайева  Е.Я.  Аналитик  кимйанын 
ясаслары, Бакы-2005, 466 с. 
24.  Исидоров  В.А.  Экологическая  химия,  Санкт-Петербург, 
Химиздат 2001, 30 с. 
25. Реймерс Н.Ф., Яблоков А.В. Словарь терминов и понятий, 
связанных с охраной живой природы. М., Наука, 1982, 256 с. 
26.  Абдул  Касымов,  Фаиг  Аскеров.  Биоразнообразие:  нефть  и 
биологические ресурсы Каспийского моря. Баку, 2001, 326 с. 
27. Салманов М.А. Экология и биологическая продуктивность 
Каспийского моря, Баку, «Исмаил» 1999, 398с. 
 
 
 
 

 
186 
MÜNDƏRĠCAT 
 
 
GĠRĠġ  ............................................................................................... 3 
 
Fəsil I. EKOLOGĠYA ELMĠ VƏ ONUN ĠNKĠġAF 
TARĠXĠ  ............................................................................................ 12 
 
Kimya və ətraf mühit  ........................................................................ 17 
Ətraf mühitin çirklənməsi  ................................................................. 19 
Biosferin kimyəvi elementləri  .......................................................... 22 
Ekoloji standartlar və normativlər  .................................................... 26 
 
Fəsil II. YER PLANETĠ VƏ CANLI ALƏM  ............................... 31 
 
Atmosfer və onun quruluşu  .............................................................. 33 
Atmosferin kimyəvi tərkibi  .............................................................. 34 
Atmosferin  müxtəlif  termiki  qatlarının  göstərilməsi  və  
atmosfer təzyiqi  ................................................................................ 36 
Atmosferi çirkləndirən əsas mənbələr  .............................................. 38 
İstilik energetikası  ............................................................................ 38 
Avtomobil nəqliyyatı  ........................................................................ 40 
Dağ-mədən və metallurgiya sənayesi  ............................................... 43 
Neft emalı və neftkimya sənayesi  ..................................................... 46 
Kimya sənayesi  ................................................................................. 48 
Tikinti materialları sənayesi  ............................................................. 51 
Atmosferin bioloji rolu  ..................................................................... 54 
Atmosferi çirkləndirən azotlu birləşmələr  ........................................ 58 
Azot oksidlərinin əmələ gəlmə mexanizmi  ...................................... 60 
Atmosfer çirkləndiricilərinin canlı orqanizmlərə təsiri  ..................... 65 
Atmosferdə  karbon  qazının  miqdarının  artması  və  onun 

 
187 
yaratdığı problemlər. İstilikxana effekti  ........................................... 70 
Kükürd oksidləri və onların ətraf mühitə təsir mexanizmi ................ 76 
Troposferdə  ozon.  onun  əmələ  gəlməsi  və  dağılması.  «Ozon 
deşiklər»-nin yaranma səbəbləri  ....................................................... 80 
Ozonun əmələ gəlmə və dağılma mexanizmi  ................................... 82 
Ozon qatının əhəmiyyəti və onun azalmasının ekoloji ziyanları 
 ........................................................................................................... 88 
Atmosferi çirkləndirən aerozollar  ..................................................... 90 
Troposfer aerozolları  ........................................................................ 94 
Stratosferin aerozol hissəcikləri  ........................................................ 97 
 
Fəsil III. HĠDROSFERA  ................................................................ 103 
 
Okeanosferin su rejimi ...................................................................... 103 
Okean sularının kimyəvi tərkibi  ....................................................... 105 
Hidrosferi çirkləndirən əsas üzvi komponentlər  ............................... 107 
Xəzər dənizi və onun çirklənməsi səbəbləri  ..................................... 111 
 
Fəsil IV. MATERĠK ÇĠRKLƏNDĠRĠCĠLƏRĠ VƏ 
ONLARIN TƏSĠR MEXANĠZMĠ ................................................. 116 
 
Pestisidlər haqqında məlumat  ........................................................... 117 
Pestisidlərin toksiki göstəriciləri  ....................................................... 119 
Pestisidlərin bioloji obyektlərdə kimyəvi-fiziki analizi  .................... 120 
Hallogenli pestisidlər  ........................................................................ 120 
Heksaxlorsikloheksan (hxsh)  ............................................................ 122 
Karbamin turşusunun törəmələri  ...................................................... 123 
Fosforlu pestisidlər  ........................................................................... 124 
Toksiki metallar  ................................................................................ 127 
Barium  .............................................................................................. 128 
Manqan  ............................................................................................. 129 

 
188 
Xrom  ................................................................................................. 129 
Mis  .................................................................................................... 130 
Stibium-sürmə  .................................................................................. 131 
Arsen  ................................................................................................ 131 
Bismut  .............................................................................................. 133 
Kadmium  .......................................................................................... 133 
Sink  ................................................................................................... 134 
Tallium  ............................................................................................. 135 
Civə  .................................................................................................. 136 
Dioksinlər və ona oxşar birləşmələr  ................................................. 137 
Çoxnüvəli aromatik karbohidrogenlər  .............................................. 139 
Çox təhlükəli digər çirkləndirici maddələr  ....................................... 141 
Benzol  ............................................................................................... 143 
Vinilxlorid  ........................................................................................ 144 
Ətraf mühitin radioaktiv çirklənməsi  ................................................ 145 
Qeyri nüvə yanacaqları antropogen radionukleid mənbələri ............. 150 
Nüvə-yanacaqları müəssisələrində yaranan radionuklidlər ............... 151 
Nüvə qəzaları zamanı ətraf mühitin çirklənməsi ............................... 153 
 
Fəsil V. ƏTRAF MÜHĠTĠN KĠMYASI  
FƏNNĠ ÜZRƏ LABORATORĠYA MƏġĞƏLƏLƏRĠ  ................ 155 
 
LABORATORİYA İŞİ №1 
Havada benzin buxarlarının qatılığının təyini ................................... 155 
 
LABORATORİYA İŞİ №2 
Havada karbon qazının ekspess üsulla təyini  ................................... 156 
 
LABORATORİYA İŞİ №3 
Avtomobil nəqliyyatının intensivliyindən asılı olaraq  
atmosfer havasının çirklənmə dərəcəsinin təyini  .............................. 158 

 
189 
 
LABORATORİYA İŞİ №4 
Atmosferin tozlarla çirklənmə dərəcəsinin təyini  ............................. 160 
 
LABORATORİYA İŞİ №5 
Laboratoriyada SO
2
 miqdarının təyini  .............................................. 161 
 
LABORATORİYA İŞİ №6 
Atmosfer yağıntılarında həll olan və həll olmayan  
bərk maddələrin ümumi kütləsinin təyini  ......................................... 163 
 
LABORATORİYA İŞİ №7 
Parnik effektinin müşahidə edilməsi ................................................. 163 
 
LABORATORİYA İŞİ №8 
Atmosfer çöküntülərinin turşu-əsasi xassələrinin təyini  ................... 165 
 
LABORATORİYA İŞİ №9 
Havada olan qaz qarışıqlarının analizi  .............................................. 166 
 
LABORATORİYA İŞİ №10 
Torpağın analizi  ................................................................................ 167 
 
LABORATORİYA İŞİ №11 
Torpaqlarda ümumi qələviliyin təyini  .............................................. 169 
 
LABORATORİYA İŞİ №12 
Torpaq nümunəsində sulfat ionunun qravimetrik üsulla təyini  ........ 170 
 
LABORATORİYA İŞİ №13 
Suyun analizi  .................................................................................... 171 

 
190 
 
ƏLAVƏLƏR  ................................................................................... 173 
 
ĠSTĠFADƏ EDĠLMĠġ ƏDƏBĠYYATLAR  ................................... 177 
 
 
 
 

 
191 
 
 
 
Elman Mövsümov 
Laləzar Quliyeva 
 
 
 
 
 
ƏTRAF MÜHĠTĠN   
KĠMYASI 
 
(Ali məktəblər üçün dərslik) 
 
 
II nəşr 
 
 
 
 
 
Naşir: Rafiq Xan-Sayadoğlu 
Texniki redaktor: Ülvi Arif 
Dizaynerlər: Ceyhun Əliyev, İradə Əhmədova 
 
 
_______________________________________ 
Çapa imzalanıb: 10.11.10. 
Format: 60x84 1/16. Qarnitur Times. 
Həcmi: 11,5 ç.v. Tiraj 100.  Sifariş № 09. 
«MBM» MMC mətbəəsində çap olunub. 
Qiyməti müqavilə ilə.