Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

QEYRĠ NÜVƏ YANACAQLARI ANTROPOGEN 
RADĠONUKLEĠD MƏNBƏLƏRĠ 
 
Yer qabığında yayılmış və istifadə olunan faydalı qazıntılar, eləcədə 
daş  kömür,  neft,  qaz,  torf,  qaynar  şistlər  (lay-lay  yerləşmiş  və  enerji 
mənbəi olan şistlər Azərbaycanda ən çox ehtiyatlara malikdir) bu və ya 
başqa  miqdarda  radionuklidlərlə  zəngindir.  Filizlərin  emalı  və 
yanacaqlar yandırılan zaman bu radionuklidlər bərk halda və maye qaz 
halında ətraf mühitə yayılaraq ekoloji çirklənmə yaradır. 
Mütəxəssislərin  hesablanmalarına  görə  təsərrüfat  fəaliyyəti 
nəticəsində  hər  il  təbiətə  10
5
Ku  Torium-232  və  həmin  miqdarda  da 
Uran-238 yayılır. Bundan başqa hesablamalardan kənarda qalan kimya 
zavodlarının  istehsal  tullantılarının  miqdarı  bu  rəqəmlərdən  bir  neçə 
dəfə çoxdur.  
Qara  və  əlvan  metallurgiya  zavodlarında,  gübrə  sənayesində 
odadavamlı və saxsı materiallarının istehsalı zamanı onların tərkibində 
olan radionuklidlər ətraf mühitə yayılır. 
Fosfatlar,  Rutilli  birləşmələr,  sirkonium  və  volfromlu  tullantılarda 
radioaktivlik  70  kBk/kq  təşkil  edir  ki,  bu  cür  maddələr  (MAQATG– 

 
157 
Azərbaycan dilində – Atom enerjisi üzrə beynəlxalq agentlik – ATENBA) 
tərəfindən «radioaktiv maddə» sırasına aid edilir. 
Sumqayıt superfosfat zavodundan və Gəncə Alüminium zavodunun 
tullantılarında bu rəqəm bir neçə dəfə çoxdur. 
Qeyri nüvə sənayesində  filizlərin işlənməsi nəticəsində  filizlərdə olan 
təbii radiasiya fonu temperaturun təsirindən bir neçə min dəfə artır. 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  qurğuşun  filizlərində 
210
Pb-nun  radioaktivliyi 
13,5 Bk/kq olduğu halda, əridildikdə bu rəqəm 370 k Bk/kq olur. 
Yeraltı  sulardan  alınan  yodun  istehsalı  zamanı  sulfat  turşusundan 
oksidləşdirici  kimi  istifadə  olunur.  Bu  zaman  xeyli  miqdarda  barium  və 
stronsium  sulfat  çöküntüləri  alınır  ki,  onlarda  öz  növbəsində 
228
Ra 
izotopunu özündə toplayaraq radioaktiv mənbəyə çevrilir. 
Təbii radionuklidlərin ətraf mühitə yayılmasının əsas səbəblərindən 
biri kimi filizlərin yüksək temperaturda işlənməsidir. 
Məsələn,  odadavamlı  materialların  alınması  zamanı  temperatur 
2800
0
C-yə  çatır.  Hansı  ki,  Radium  elementi  1140
0
C-də  qaynayır. 
Beləliklə,  radium  izotoplarının  buxarı  aerozol  şəklində  atmosferə, 
oradan  da  yer  qabığına  yayılır.  Həmin  istehsal    tullantılarında    daha 
təhlükəli olan 
210
Pb və 
210
Po radioaktiv izotoplarda çox olur. 
Daş kömür, mazut və qazla işləyən istilik elektrik stansiyalarında da 
radioaktiv  çirklənmə  prosesi  baş  verir.  Tədqiqatlar  göstərmişdir  ki, 
həmin  stansiyalara  yaxın  ərazidə  yaşayan  əhali  normadan  30-40  dəfə 
artıq ekvivalent doza qəbul edir. 
 
NÜVƏ-YANACAQLARI MÜƏSSĠSƏLƏRĠNDƏ  
YARANAN RADĠONUKLĠDLƏR 
 
XX  əsrdə  dünyada  istehsal  olunan  elektrik  enerjisinin  17%-i  nüvə 
energetikasının payına düşür. 
2000-ci ildə 34 ölkədə 441 nüvə reaktorları fəaliyyət göstərir və 42 
ədədi  də  tikilmək  üzrə  idi.  Ən  çox  nüvə  reaktoru  ABŞ-da  110, 
Fransada-57, 
Yaponiyada-54, 
Rusiyada-36, 
İngiltərədə-35 
qurulmuşdur. 
Nüvə-Yanacaq  siklinin  bütün  mərhələrində;  Uran  filizlərinin 
çıxarılması,  zənginləşməsi,  enerji  istehsalı,  radioaktiv  tullantıların 
saxlanması zamanı ətraf mühit radioaktiv maddələrlə çirklənir. 

 
158 
Atom elektrik stansiyaları standart texnologiya ilə işlədikdə insanlar 
tərəfindən  qəbul  edilən  orta  illik  effektiv  doza,  istilik  elektrik 
stansiyalarına nisbətən 10-15 dəfə az olur. 
Atom  elektrik  stansiyalarının  normal  işləməsi  zamanı  ətraf  mühitə 
qaz  halında 
3
H-tritium, 
85
K-radiokripton, 
133
Xe-radioksenon,  CO
2
 
şəklində 
14
C-radiokarbon yayılır. 
Yarım  parçalanma  dövrü  az  olan  radioaktiv  qazlar  AES-dan  bir 
qədər  aralıda  olan  zonalara  təsir  göstərmir.  Lakin  yarımparçalanma 
dövrü  10  ildən  çox  olan  radioaktiv  tullantılar  isə  ekoloji  təhlükə 
yaradır.  Belə  qazlara  tritium  T
2
=12,3  il,  kripton-85=10,76  il,  karbon-
14=5730 il göstərmək olar. 
Atom  elektrik  stansiyalarında  1  QVt  elektrik  enerjisi  istehsal 
olunduqda  1  ton  radioaktiv  parçalanma  məhsulları  alınır.  Bundan 
başqa  işlənmiş  yanacağın  tərkibində  Plutonium  və  digər  transuran 
elementlərinin izotopları toplanır. 
Radioaktiv tullantılar üç qrupa ayrılır: 
Aşağı  aktivli  maye  tullantılar  –  aktivlik  vahidi  10
-5
  Ku/l-dən  az 
olanlar. 
Orta  aktivli  maye  tullantılar  –  aktivlik  vahidi  10
-5
Ku/l-dan  çox 
olanlar. 
Yüksək aktivli maye tullantılar – aktivlik vahidi 1 Ku/kq-dan artıq 
olanlar. 
Uzun müddət aşağı və orta aktivli maye tullantılar sulara axıdılırdı. 
Təxminən  95000  ton  belə  tullantılar  gəmilər  vasitəsilə  Atlantik 
Okeanına  axıdılmışdır  ki,  onun  ümumi  aktivliyi  1¸10
6
Ku  bərabərdir. 
Aktivliyi  2,2¸10
6
  Ku  olan  bərk  və  maye  radioaktiv  tullantılar  Karsk 
dənizinə  axıdılmışdır.  Təkcə  «Lenin»  buzqıran  gəmisinin  16 
reaktorundan  küllü  miqdarda  radioaktiv  tullantı  Karsk  dənizinə 
tökülmüşdür. 
Yalnız  1992-ci  ildə  radioaktiv  tullantılarının  dəniz  və  okeanlara 
axıdılması  qadağan  edilmişdir.  Bir  sözlə,  radioaktiv  tullantıların 
təhlükəsiz  saxlanması  problemə  çevrilərək  nüvə  energetikasının 
inkişafında bir maneyə çevrilmişdir. 
Hazırda  az  və  orta  aktivli  tullantıları  xüsusi  hazırlanmış 
«qəbirsanlıqlarda»  saxlayırlar.  Onlar  az  dərinlikli  hövzələr  olub  gil 
təbəqəsinin üstündə yaradılır ki, qrunt sularına keçməsinin qarşısı alınsın. 

 
159 
Yüksək  aktivli  radioaktiv  tullantıların  saxlanması  əsl  problemə 
çevrilmişdir.  Belə  «qəbirsanlıqların»  müddəti  10  il  müddətinə 
hesablanmalıdır. 
Adətən belə «gəbirsanlıqlar» geoloji formasiyalar dərinliyində olur. 
Belə formasiyalardan ən əlverişlisi qranit təbəqəsidir. Həmin təbəqədə 
quyular  vurulur  və  xüsusi  konteynerlərdə  (onlar  əsasən  qurğuşundan 
hazırlanır)  tullantılar  oraya  atılır.  Bu  zaman  geoloji  çatlar,  seysmik 
silkələnmələrdən əmələ gələn çatlar vasitəsilə sıxılmalar yaranır ki, bu 
da çox təhlükəlidir. 
Odur  ki,  radioaktiv  tullantıların  saxlanması  dünyəvi  problemə 
çevrilərək heç bir dövlətdə sona qədər həll edilməmişdir. 
 
NÜVƏ QƏZALARI ZAMANI ƏTRAF MÜHĠTĠN 
ÇĠRKLƏNMƏSĠ 
 
Hazırki  zamanda  AEC-da  nüvə  reaktorlarında  və  atom  sualtı 
qayıqlarında  mütləq  təhlükəsizlik  yaratmaq  mümkün  deyildir.  1945-
1987-ci  illərdə14  ölkənin  AEC-da  150  hadisə  baş  vermişdir  ki, 
onlardan  27-si  qəza  kimi  qeyd  edilmişdir.  Onlardan  ən  təhlükəlisi 
1986-cı  il  aprelin  26-da  Ukraynanın  Çernobıl  şəhərində  fəaliyyət 
göstərən AEC-da baş vermişdir. 
Stansiyanın  4-cü  blokunda  partlayış  nəticəsində  (temperatura 
tənzimləmək  mümkün  olmadığından  istilik  4000
0
C-yə  çataraq  suyun 
termiki  parçalanması  baş  vermiş  və  qaz  qarışığı  partlayaraq  reaktoru 
dağıtmışdır)  atmosferə  radioaktiv  maddələr  yayılmağa  başladı.  Bu 
zaman  aktiv  zonada  1500  Mku  radioaktiv  parçalanmaya  malik 
radionuklid toplandı. 
Radioaktiv  məhsulun  əsasını 
85
Kr  və 
133
Xe  təşkil  edirdi.  Nüvə 
yanacağı  betonla  birlikdə  əriyərək  şüşəyəbənzər  lava  əmələ  gətirərək 
4-cü blokda toplandı. Bundan başqa yanacaq dağılaraq qrafit və tikinti 
materillarından yaranan 20 tona yaxın toz halında qarışıq əmələ gəldi. 
Həmin tozun 2 tona yaxın miqdarı hələdə orta zalda qalmaqdadır. 
Yanacağın  lavada  dəqiq  miqdarı  məlum  deyildir.  Hesablamalara 
görə  sarkofakda  180  ton uran  olmalı  idi  və  onun da  150  tonu  lavanın 
tərkibində ola bilərdi. 
Alınan  məlumatlara  əsasən  qəza  nəticəsində  ətrafa  7  ton  Uran 

 
160 
oksidi səpələnmişdir. 
Çernobıl  qəzasının  əsas  xüsusiyyətlərindən  biri  də  ondan  ibarətdir 
ki,  təxminən  2000  metr  yüksəkliyə  qalxan  və  oradan  da  yer  qabığına 
çökən «qaynar hissəciklərin» olmasıdır. Bu «qaynar hissəciklər» atom 
yanacaqları  olub  aktivliyi  0,1  Bk/mkq  olan  hissəciklərdir.  Bu 
hissəciklərin  ölçüsü  5-100  mikron  olub  əsas  tərkibi  ərimiş  lava  hissə-
ciklərindən  ibarətdir.  Onun  toz  halında  olan  hissəcikləri  atmosferə 
yayılaraq  min  kilometrlərlə  uzaqlara  səpələnmişdir.  Ukraina,  Rusiya, 
Belorusiya, Litva və Avropa ölkələrində bu «qaynar hissəciklər» qeyd 
olunmuşdur.  Hətta  qəzadan  beş  il  sonra  onların  varlığı  haqqında 
məlumatlar alınmışdır. 
Yer qabığına çökmüş radioaktiv hissəciklər yağış və qrunt suları ilə 
sürətlə  miqrasiya  edərək  1000  km  yol  qət  edə  bilmiş  və  ətraf  mühiti 
çirkləndirmişdir. 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1.Radionuklidlər nədir və ətraf mühitə necə yayılırlar? 
2.Radioaktiv  izotoplardan  ətraf  mühitdə  ən  çox  yayılanları 
hansılardır?  Radionuklidlər  insan  orqanizmində  hansı  dəyişiklər 
yarada bilirlər?  
3.Təbii radioaktiv çirklənmənin mənbəini göstərin?  
4.Atom  enerjisindən  istifadə  zamanı  ətraf  mühit  neçə  çirklənə 
bilir və onun qarşısını neçə almaq olar? 
5. «Çernobıl  qəzası»  neçə  baş  vermişdir?  Onun  törətdiyi  bədbəxt  
hadisələri göstərin. 
____________________ 

 
161 
Fəsil V.  
 
ƏTRAF MÜHĠTĠN KĠMYASI FƏNNĠ ÜZRƏ 
LABORATORĠYA  MƏġĞƏLƏLƏRĠ 
 
Atmosfer  qarışıqlarının  analizi.  Atmosferi  çirkləndirən  maddələr 
qaz,  maye  və  bərk  halda  ola  bilir.  Bəzi  çirkləndiricilər  isə  buxar 
halında  olur,  məsələn,  benzin  maye  halında  olmasına  baxmayaraq, 
uçucu maddə olduğundan açıq qabda saxlandıqda sürətlə buxarlanır və 
atmosferin  çirklənməsinə  səbəb  olur.  Benzinin  tərkibində  300-ə  qədər 
birləşmə  vardır  ki,  bunlar  karbohidrogenlər  olub  fraksiyadan  asılı 
olaraq  C
4
-C
12
  tərkibli  parafinlərdən,  sikloparafinlərdən  və  aromatik 
karbohidrogenlərdən ibarətdir. 
Yanacaq  doldurma  məntəqələrində  təhlükəsizlik  texnikasına  əməl 
olunmadıqda,  avtomobillərə  yanacaq  doldurarkən  müəyyən  miqdar 
benzin  buxarlanaraq  atmosferə  yayılır.  Odur  ki,  həmin  məntəqələrin 
işçiləri  xüsusi  qoruyucu  maska  taxmalıdırlar.  Əksər  ölkələrdə  eləcədə 
Azərbaycan Respublikasında buna əməl olunmur. 
Hesablamalar göstərmişdir ki, respublikamızda 2006-cı ilin sonuna 
qədər  700000  avtomobil  qeydiyyatdan  keçmişdir  ki,  bununda  92% 
təkcə  Bakıda  istismardadır.  Hər  bir  avtomobildən  sutka  ərzində  10  q 
benzin buxarlanarsa 1 il ərzində: 700000 x 10q x 365 gün = 2555 ton 
benzin  atmosferə  daxil  olur.  Bununda  92%-i  yəni  240  tonu  Bakı 
şəhərinin atmosferində yayılmış olur. Buna görə də atmosferdə benzin 
molekullarının  miqdarını  hesablamaq  üçün  xüsusi  hazırlıq  tələb 
olunur. 
 
LABORATORĠYA ĠġĠ №1 
 
Havada benzin buxarlarının qatılığının təyini 
 
Avadanlıq: Qaz analizatoru YQ-2. Həmin cihazla digər qaz halında 
və  buxar  halında  olan  qarışıqları  təyin  etmək  olur.  Məsələn,  yol  polis 
əməkdaşları  həmin  cihazın  köməyi  ilə  insan  nəfəsində  olan  etil  spirti 
buxarlarını təyin edə bilirlər. Hər bir analiz ediləcək maddənin xüsusi 
indiiqatoru  olur  ki,  onun  rənginin  dəyişməsi  ilə  maddə  miqdarını 

 
162 
müəyyən etmək olar. 
Bunun  üçün  indiqator  trubkasında  rəqəmli  şkala  mövcuddur.  Hər 
bir  alınan  rəqəm  mq/m
3
  ilə  hesablanır  və  Yolverilən  Miqdav  Həddi 
(YMH)  ilə  tutuşdurularaq  havanın  hansı  həcmdə  ekoloji  çirkləndiyi 
məlum olur. 
 
LABORATORĠYA ĠġĠ №2 
 
Havada karbon qazının ekspess üsulla təyini 
 
Burada iki üsuldan istifadə etmək olar. Yaxşı olar ki, hər iki üsuldan 
istifadə edərək qiymətlər müqaisə edilsin. 
I  üsul  –  karbon  qazının  kalsium  hidrokarbonatla  qarşılıqlı  təsirinə 
əsaslanır. 
Avadanlıq: 100 ml həcmi olan şpris. 
Reaktivlər:  0,005%-li  kalsium  hidrokarbonat  məhlulu-  100  ml; 
1%-li fenolftalein məhlulu. 
İşin gedişi: 100 ml-lik şprislə 20 ml kalsium hidrokarbonat məhlulu 
(0,005%) ilə fenolftalein qarışığı götürülür. Məhlul açıq qırmızı rəngdə 
olur.  Məhlulun  üzərinə  20  ml  hava  sorularaq  1  dəqiqə  ərzində 
çalxalanır.  Rəngsizləşmə  müşahidə  edilməzsə,  məhlulun  üzərindəki 
hava  sıxışdırılıb  çıxarılır.  Yenidən    məhlulun  üzərinə  20  ml  hava 
soraraq 1 dəqiqə çalxalanır. Əməliyyat 3-4 dəfə təkrarlandıqdan sonra 
rəngsizləşmə  müşahidə  edilməzsə,  sonrakı  dəfə  10  ml  hava  götürərək 
əməliyyat məhlul rəngsizləşənə qədər davam etdirilir. Şpritsə nə qədər 
hava soruldugunu dəqiq qeyd etmək lazımdır. İstifadə olunan havanın 
həcminə  görə  aşağıdakı  cədvəlin  köməyi  ilə  havadakı  CO
2
  miqdarı 
tapılır. 
 
Havanın 
həcmi, ml 
CO
2
, % 
Havanın 
həcmi, ml 
CO
2
, % 
Havanın 
həcmi, ml 
CO
2
, % 
80 
3,2 
330 
1,16 
410 
0,84 
160 
2,08 
340 
1,12 
420 
0,80 
20 
1,82 
350 
1,08 
430 
0,76 
240 
1,56 
360 
1,04 
440 
0,70 
260 
1,44 
370 
1,00 
450 
0,66 
280 
1,36 
380 
0,96 
460 
0,60 

 
163 
300 
1,28 
390 
0,92 
470 
0,56 
320 
1,20 
400 
0,88 
480 
0,52 
II  üsul.  Bu  üsul  havadakı  karbon  qazı  ilə  ammonium  hidroksidin 
qarşılıqlı  təsirinə  əsaslanır.  Bu  üsulla  həm  açıq  atmosferdə,  həm  də 
tədqiq olunan havada CO
2
 qazının miqdarı tapılır. 
Avadanlıq və ləvazimatlar: 1) sınaq şüşəsi; 2) 20 ml həcmli  şprits. 
Məhlullar:  1)  25%-li  ammonyak  məhlulu;  2)  1%-li  fenolftalein 
məhlulu. 
Uducu məhlulun hazırlanması. 500 ml-ik ölçülü kolba götürülərək 
içərisinə  400  ml  distilə  suyu  tökülür,  üzərinə  0,04  ml  ammonyak 
məhlulu  və  2-3  damcı  1%-li  fenolftalein  məhlulu  əlavə  edilərək 
ehtiyatla calxalanır. Sonra nişan xəttinə qədər distillə suyu əlavə edilir. 
İşin  gedişi:  sınaq  şüşəsinə  10  ml  uducu  məhluldan  tökülərək  ağzı 
rezin propka ilə örtülür. Rezin probkaya şpritsin iynəsi sancılaraq eləcə 
də saxlanılır. 
Əvvəlcə  açıq  havada  CO
2
-nin  miqdarı  hesablanır.  Bunun  üçün  20 
ml hava sorularaq sınaq şüşəsinə yeridilir və porşeni  son vəziyyətində 
saxlayaraq  (bərk  tutmaq  lazımdır  ki,  porşen  havanı  geri  sormasın)  1 
dəqiqə  çalxalanır.  Bu  əməliyyat  məhlul  rəngsizləşənə  qədər  davam 
etdirilərək istifadə olunan havanın miqdarı qeyd edilir. 
Məhlul rəngsizləşdikdən sonra digər təmiz sınaq şüşəsi götürülərək 
eyni  əməliyyat  tədqiq  olunan  hava  götürməklə  təkrar  edilir.  Qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  bu  zaman  götürülən  havanın  bir  qədər  az  miqdarı 
məhlulu  rəngsizləşdirməlidir:  açıq  havada  0,03%  karbon  qazı  olduğu 
halda şəhər havasında bu rəqəm 0,04% həddindədir. 
CO
2
 miqdarı aşağıdakı düsturla hesablanır. 
 
B%CO
2
 
1
н
н
04
.
0

 
 
n-açıq hava götürülmüş şpritslərin sayı; 
n
1
-tədqiq olunan hava götürülmüş şpristlərin sayı. 
 
 

 
164 
LABORATORĠYA ĠġĠ №3 
 
Avtomobil nəqliyyatının intensivliyindən asılı olaraq  
atmosfer havasının çirklənmə dərəcəsinin təyini 
 
Məlumdur  ki,  atmosfer  havası  bir  sıra  faktorlar  tərəfindən  çirklənir: 
istilik  energetika  müəssisələri,  zavod  və  fabriklər,  avtomobil  nəqliyyatı 
əsas çirkləndiricilərdən hesab olunur. Günbə-gün artan nəqliyyat vasitələri 
havanı  200-dən  çox  maddə  vasitəsilə  çirkləndirir  ki,  bunların  tərkib 
hissəsini  əsasən  CO
2
,  CO,  NO,  NO
2
,  yanmamış  karbohidrogenlər, 
kükürdlü birləşmələr və qurum təşkil edir. 
Atmosfer havasının işlənmiş qazlarla çirklənməsi prosesi zaman və 
məkandan  asılı  olaraq  dəyişir.  Səhər  və  axşam  vaxtlarında  avtomobil 
axını çox olduğundan, havanın kəskin çirklənməsi müşahidə edilir. 
Şəhərlərin  avtomobil  axınının  sanitar  norması,  hər  hansı  bir 
nöqtədən  keçən  maşınların  sayı  ilə  müəyyən  edilir  ki,  bu  rəqəm  200 
avtomobil/saat qəbul edilmişdir. 
Tədqiqat aparmaq üçün bir neçə küçə seçilir və onların orta qiyməti 
tapılır. 
Aşağıda  çətin  olmayan  üsulla  avtomobil  axınının  hesabatı  aparıla 
bilər. 
I  üsul.  Avtomobillər  sıx  hərəkət  edən  şəhərin  hər  hansı  küçəsində 
bir  və  ya  bir  neçə  nəzarət  məntəqəsi  seçilir.  Yaxşı  olar  ki,  bu 
məntəqələr  dayanacaqlardan  bir  qədər  aralıda  və  təhlükəsiz  yerdə 
seçilsin. Hər bir məntəqədə iki nəfər nəzarətçi olmalıdır. Hər bir nəfər 
ayrılıqda  şəhərə  daxil  olan  və  şəhərdən  çıxan  maşınların  hesabatını 
aparmalıdır. 
Hər  bir  nəzarətçi  əvvəlcədən  avtomobillərin  gözlənilən  çeşidləri 
göstərilməklə cədvəl hazırlamalı və keçən hər hansı nəqliyyat vasitəsi 
ayrılıqda  nöqtə  ilə  qeyd  edilməlidir.  Çünki  nəzarət  nöqtəsindən 
müxtəlif  nəqliyyat  vasitələri    keçə  bilər  ki,  onlar  atmosferi  eyni 
dərəcədə çirkləndirmirlər. 
Hər  bir  müşahidəçi  1-1,5  saatdan  sonra  əvəz  olunmalıdır.  Hər  bir 
nəzarət  nöqtəsində  aparılan  hesablamalar  aşağıdakı  hesabatı  müəyyən 
edə bilər: 

 
165 
-günün  müxtəlif  saatlarında  – sutka  ərzində  dəyişməni  hesablamaq 
üçün; 
-həftənin müxtəlif günləri seçilməklə eyni saatda aparılan tədqiqat-
nəqliyyat axınının həftə ərzində dəyişməsini müəyyən edir. 
-müxtəlif  fəsillərdə,  lakin  eyni  gün  və  saatda  aparılan  tədqiqat-
nəqliyyat axımının sezon dəyişməsini müəyyən edir. 
İşin yekununda cədvəl hazırlanır və bu cədvəl üzrə hər hansı asılılıq 
tapıla bilir. 
Nəzərə  alınmalıdır  ki,  avtomobillərin  yanma  məhsulları  mühərrikin 
növündən  çox  asılıdır.  Məsələn,  dizel  mühərriklərində  CO,  kanserogen 
maddələr, qurum və kükürdlü birləşmələr daha çox olur. 
-nəzərə  alınmalıdır  ki,  1  litr  yanacaq  yandırıldıqda  200-500  mq 
qurğuşun atmosferə yayılır. 
-1  saatda  1000  avtomobil  nəzarət  nöqtəsini  keçdikdə  30-40  q 
qurğuşun ayrılır. 
-Bakı şəhərində 630000 avtomobil 1 saat müddətində istismar edilərsə 
havanı 630 x 35 q = 22050 qram 

 22 kq qurğuşunla çirkləndirir. 
Digər tərəfdən benzinin əsas tərkibi izooktan olduğundan - C
8
H
18
 – 
hər  avtomobil  1  gün  ərzində  20  litr  yanacaq  sərf  edərsə,  sərf  olunan 
oksigenin və ayrılan CO
2
 qazının miqdarı təqribi hesablana bilər: 
 
C
8
H
18
+12,5O
2
=8CO
2
+9H
2
O+Q kkal 
 
20 litr benzində ən azı 15 kq izooktan olarsa:  
QMC
8
H
18
=96+  18=114  q  yanması  üçün  12,5  x  32=400  qram 
oksigen tələb olunur və 352 CO
2
 ayrılır. 
15 kq izooktan tam yandıqda 
400  15000
= 52631 ãð.
114

 = 52,6 kq O
2
 
sərf  edilir.  630000  avtomobil  bir  gündə  630000  x  52,6  kq  = 
3315789,500  kq 

  3,3  milyon  ton  oksigen  sərf  edir.  Bakı  şəhəri 
yaşıllığına  görə  dünyada  axırıncı  yeri  tutduğunu  nəzərə  alsaq  bu 
ekoloji katastrofun miqyası aydın olur. 
Digər 
tərəfdən 
15 
kq 
izooktan 
tam 
yandıqda 
352 15000
= 46315,7 ãð = 46,3
114

= 46,3 kq CO
2
 ayrılır. 
 
630000  avtomobil  bir  gündə  istismar  edildikdə  630000 

46,3  = 

 
166 
2917894700

3 milyon ton CO
2
 qazı atmosferə yayılır. 
Yenə  də  yaşıllaşma  minimum  olduğundan  karbon  qazı  sərf 
olunmamış atmosferdə qalır. 
 
 
LABORATORĠYA ĠġĠ №4 
 
Atmosferin tozlarla çirklənmə dərəcəsinin təyini 
 
I  variant.  Ləvazimatlar:  1)  müxtəlif  filtirlər;  2)  süzmək  üçün  şüşə 
qıf, 3) analitik tərəzi. 
Atmosferin 
tozlanma 
dərəcəsini 
yoxlamaq 
üçün 
ağac 
yarpaqlarından  istifadə  olunur.  Tədqiqat  zamanı,  həm  magistral  yol 
kənarından,  həm  də  yoldan  uzaq  ağac  yarpaqları  götürülməlidir.  Eyni 
böyüklükdə  xeyli  yarpaq  seçilərək  üstündəki  toz  distillə  suyunda 
yuyulur, süzülür və qurudularaq analitik tərəzidə çəkilir. 
Üzərindən  toz  götürülmüş  yarpaqları  tullamaq  olmaz,  onlar  sayılır 
və  hər  birinin  kağız  üzərində  konturu  elə  cızılır  ki,  ümumi  kontur 
həndəsi  fiqur  yaratsın  ki,  ümumi  sahəni  hesablamaq  asan  olsun. 
Beləliklə,  istifadə  olunan  yarpaqların  ümumi  sahəsi  və  onların 
üzərindəki tozun çəki miqdarı hesablandıqdan sonra 1m
2
 yarpaqda olan 
tozun  miqdarı  tapılır.  Əməliyyat  yağışdan  sonra,  bir  neçə  dəfə,  bir 
günlük olaraq aparılır və bir sutkada çökən tozun miqdarı hesablanaraq 
orta qiymət çıxarılır. 
II  variant.  Ləvazimatlar:  1)  milliməsaməli  filtr;  2)  mikronasos;  
3) 5 x 7,5 sm ölçüdə adi pəncərə şüşəsi; 4) mikroskop. 
İşin gedişi: 1. Milliməsaməli filtr nasosun girəcəyinə taxılır. 
2.  15  dəqiqə  müddətində  nasos  vasitəsilə  laboratoriyanın  havası 
sorulur. 
3.  Nasosun  girəcəyinə  yeni  filtr  taxaraq,  pəncərədən  çöl  havası  15 
dəqiqə ərzində sorulur. 
4.  Toz  toplanmış  filtr  kağızını  ehtiyatla  əvvəlcədən  hazırlanmış 
şüşənin üzərinə qoyaraq, 100 dəfə böyüdən mikroskop vasitəsilə 1 sm
2
 
sahədə olan toz hissəcikləri sayılır. 
5. Filtrin ümumi sahəsi 9 sm
2
 olduğundan alınan rəqəmi 9-a vuraraq 
ümumi toz hissəciyinin sayı tapılır. 

 
167 
6. Təyin olunan məlumatlar: 
a) 9 sm
2
-də olan toz hissəciklərinin miqdarı; 
b) 1m
3
 havada olan toz hissəciklərinin sayı; 
c) mikroskopun köməyilə 20 hissəciyin ölçüsü tapılır. 
7. Faizlə hər bir növ hissəciyə düşən miqdar tapılır: 
a) nisbətən iri hissəciklər – 10 mkm-ölçüdə olanlar; 
b) kiçik hissəciklər – 1-10 mkm ölçüdə olanlar; 
c) aerozollar 0-1 mkm ölçüdə olanlar. 
Bu  təcrübələr  vasitəsilə  aşağıdakı  digər  məlumatları  əldə  etmək 
olar: 
1) laboratoriya toz hissəcikləri ilə hansı həcmdə çirklənir? 
2) atmosfer havası hansı həcmdə çirklənir? 
3) atmosferin toz hissəcikləri ilə çirklənməsi hansı  ekonomik zərər 
verir? 
4) biz gün ərzində tənəffüs edərkən nə qədər toz hissəciyi uduluq?