Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
ATMOSFERĠ ÇĠRKLƏNDĠRƏN AEROZOLLAR 
 
Atmosfer  havasında  qaz  halında  olan  çirkləndiricilərdən  başqa 
maye və bərk halda hissəciklər vardır ki, onların iştirakı ekoloji təhlükə 
törədir. 
Aerozol  yunan  sözü  olub  ear  –  hava,  zol  –  asılqan  deməkdir. 
Havanın  özü  məhlul  halındadır.  Ən  çox  faiz  tərkibi  azot  olduğundan 
(78%),  azot  həlledici,  digər  qazlar  və  ölçüsü  0,001-10  mkm  olan 
hissəciklər  isə  həll  olan  adlanır  ki,  bunlar  bircinsli  sistem  təşkil 
etdiyindən qarışıq hava kütləsi dispers sistem adlanır. 
Bir cinsli sistemi yaradan hissəciklərin aqreqat halından asılı olaraq 
hava  duman  və  tüstü  şəklində  olur.  Həllolan  maddələr  maye  halında 
olduqda duman, bərk halda olduqda isə tüstü yaranır. 
Havada olan toz hissəcikləri müxtəlif formada olub, ölçüləri 0,001-

 
95 
dən 100 mkm qədər ola bilir. Bu cür aerozollar ekoloji çirkləndiricilər 
olub havaya təbii və antropogen yolla daxil olur. 
Təbii  yolla  bərk,  maye  və  qaz  hissəcikləri  vulkan  püskürmələri 
vasitəsilə atmosferin yuxarı qatlarına qədər yayıla bilir. Digər tərəfdən, 
atmosferə daxil olan meteoritlərin yanması, dağ suxurlarının aşınması, 
torpaqların erroziyası, meşə yanğınları, tornadalar, sunamilər, dəniz və 
okean fırtınaları müxtəlif tərkibli maye və bərk hissəciklərin atmosferə 
yayılmasına şərait yaradırlar. 
Antropogen  yolla  atmosferi  çirkləndirən  vasitələr  aşağıdakılardır: 
daş  kömür  və  digər  faydalı  qazıntıların  çıxarılması  və  emalı,  istilik 
elektrik  stansiyalarının  yanma  məhsulları,  avtomobillər,  metalların 
əridilməsi  və  emalı,  sement,  kərpic,  asbest  istehsalı,  gübrələrin  və 
pestisidlərin  istehsalı  və  tətbiqi,  zibillərin  və  digər  tullantıların  yandı-
rılması, atom nüvə partlayışları və s. 
Yuxarıda  göstərilən  təbii və  antropogen  proseslərindən müxtəlif 
tərkibdə  bərk  hissəciklər  əmələ  gəlir.  Məsələn,  kömür  yandıqda  zol 
halında CaSiO
3
, qurum (C), metal oksidləri – CaO, FeO, Fe
2
O
3
 əmələ 
gəlir. 
Bir çox aerozol hissəciklər atmosferə yayılmış qaz molekullarından 
əmələ  gəlir.  Məsələn,  SO
2
  və  karbohidrogenlər  su  molekullarını 
kondensasiya  edərək  fotokimyəvi  və  katalitik  reaksiyalar  vasitəsilə 
aralıq  və  son  məhsullar  əmələ  gətirirlər.  SO
2
-dən  sulfat  turşusunun 
əmələ  gəlməsi  üçün  atmosferin  müxtəlif  qatlarında  yayılmış  metallar 
katalizator rolunu oynayırlar. 
Atmosfer  havası  müxtəlif  karbohidrogenlər  vasitəsilə  ekoloji 
çirklənir  ki,  bunlardan  ən  qorxulusu  doymamış  karbohidrogenlərin 
nümayəndəki  terpenlərdir.  İynə  yarpaqlı  ağaclar  olan  meşələrin 
üzərində (yay aylarında) mavi dumanın əmələ gəlməsi həmin ağacların 
ifraz etdiyi terpenlərin fotokimyəvi oksidləşməsinin nəticəsidir.  
Aerozol  hissəciklərin  miqdarı  zonalardan  və  yaşayış  sahələrindən 
asılı  olaraq  dəyişir.  Troposferin  aşağı  qatlarında,  təxminən  2  km 
yüksəkliyə  qədər,  kənd  yerlərində  aerozol  hissəciklərin  qatılığı  10
4
 
hissəcik/1sm
3
 hava olduğu halda, iri şəhərlərdə bu rəqəm 

10
6
his/1sm
3
 
olur.  Təmis  hesab  edilən  havada  (kurort  zonalarında  və  dağ 
kəndlərində)  toz  hissəciklərin  qatılığı  400-500  his/sm
3
  olaraq  qəbul 
edilmişdir. 

 
96 
Atmosferə  daxil  olmuş  aerozol  hissəcikləri  sərbəst  yaşamır  və  bir 
sıra  dəyişikliyə  uğrayaraq  ekoloji  təhlükə  yaradırlar.  Onlar  su 
molekullarını  fiziki  və  kimyəvi  yolla  özlərinə  birləşdirərək  daha  iri 
hissəciklərə  çevrilir  və  Braun  hərəkəti  mexanizmi    ilə  hərəkət  edərək 
kauqlyantlar əmələ gətirirlər. 
Aerozolların  xarakter  xüsusiyyətlərindən  biri  dispers  fazada 
sedimentasiya  (ağırlıq  qüvvəsinin  təsiri  ilə  çökmə)  hadisəsidir. 
Sedimentasiya,  hissəciklərin  ölçüsündən  asılı  olaraq  müxtəlif 
stadiyalarda  baş  verir.  Çökmə  sürəti,  eyni  zamanda  hissəciklərin 
atmosferdə  qalma  müddətindən  və  kauqlyantların  tərkibindən  də 
asılıdır. 
Yağış  və  qar  yağıntıları  aerozolların 20%-ə  qədərini  çökdürə  bilir. 
Daha  kiçik  hissəciklər  və  suda  həll  olmayan  qazlar  və  mayelər 
atmosferin  aşağı  qatlarında  10-15  gün  qala  bilir.  Bu  müddət,  həmin 
hissəciklərin  hava  axını  vasitəsilə  yarımkürələri  dolanması  üçün  bəs 
edir. Lakin şimal yarımkürəsindən cənub yarımkürəsinə yayılmaq üçün 
20 gün müddət azlıq edir. Çünki, Ekvatorda təzyiqin aşağı düşməsi bu 
cür keçidlərə maneçilik törədir. Əgər hissəciklər troposferin üst qatına 
çatırsa,  onlar  troposfer  ilə  stratosfer  arasındakı  üfüqi  vəziyətdə  hava 
axınlarının köməyi ilə stratosferə çata bilirlər. 
Vulkan  püskürmələri  nəticəsində  müxtəlif  növ  hissəciklər  toz 
dumanı  şəklində  20  km-dən  hündürlüyə  qalxa  bilirlər.  Stratosferdə 
aerozol hissəcikləri tərkibindən asılı olaraq 1-3 il qala bilirlər. 
Hissəciklərin  atmosferdə  qalma  müddəti  və  uyğun  olaraq  yer 
səthində  yayılması,  təkcə  hissəciklərin  ölçüsündən  asılı  olmayıb, 
atmosferdə gedən burulganlardan və  hissəciklərin ilk zamanda qalxma 
hündürlüyündən də asılıdır. 
İri  hissəciklər  bir  neçə  gün  ərzində  yer  səthinə  çökə  bilir,  lakin 
atmosferdə  gedən  fiziki  proseslərin  təsirilə  min  km-lərlə  yol  gət  edə 
bilir.  Məsələn,  Saxara  səhrasının  tozlarına  ABŞ-da,  Mərkəzi  və  Latın 
Amerikasında  rast  gəlmək  olur.  12  mkm  ölçüdə  olan  tozların  sıxlığı 
2,5  q/sm
3
  olub,  hər  il  Saxara  səhrasından  100-400  Mt  miqdarında 
atmosferə  qalxır.  Həmin  hissəciklərin  2/3  hissəsi  toz  halında  və  ya 
yağış vasitəsilə yer səthinə çökə bilir. 
1960-cı  illərdə  istifadəyə  verilmiş  Gəncə  alüminium  zavodunun 
tullantıları ekoloji cəhətdən çox təhlükəli olub, şəhərin əsasən şərq və 

 
97 
şimal  ərazilərinin  üzərində  toz  dumanı  şəklində  həftələrlə  yayılırdı. 
Alunitin  yandırılması  zamanı  əmələ  gələn  zəhərli  SO
2
  qazı  ilə  yanaşı 
Na
2
O, K
2
O, Al
2
O
3
 hissəcikləri də atmosferə yayılırdı. 
Odur  ki,  zavoda  yaxın  ərazilərdə  sutka  ərzində  bir  neçə  mm 
qalınlığında toz qatı toplanaraq bitki örtüyünü məhv etmişdir. 
Sumqayıt  şəhəri  isə  nəinki  SSRİ  miqyasında,  hətta  dünyada  «ölü 
şəhər»  kimi  ad  çıxarmışdır.  Burada  istehsal  olunan  xlor  üzvi 
birləşmələr,  pestisidlər,  plasmas  məhsulları  ilə  yanaşı,  superfosfat 
zavodunun  tullantıları  atmosferə  yayılaraq  şəhərin  ekologiyasını 
korlamaqla  yanaşı,  Xəzər  dənizinin  üzərindən  dənizə  çökərək  orada 
yaşayan  canlıların  məhv  olmasına  səbəb  olurdu.  Bakının 
yaxınlığındakı Qaradağ sement zavodunun səması həmişə toz dumanı 
şəklində  görünərək  ətrafa  yayılırdı.  Hətta  zavodun  toz  hissəciklərinə 
İran İslam Respublikasının ərazisində də rast gəlmək olardı.  
Gəncə zonasında atmosfer aerozolları havada aşağıdakı reaksiyalar 
vasitəsilə  müxtəlif  kimyəvi  birləşmələrdən  ibarət  dispers  sistemlər 
əmələ gətirir: 
 
Na
2
O+ SO
2 


Na
2
SO
3 
 
K
2
O+ SO
2
 


K
2
SO
3 
 
SO
2
+ H
2
O 


H
2
SO
3 
 
SO
2
+O+ H
2
O 


H
2
SO
4 
 
Əgər  havada  az  miqdarda  amonyak  vardırsa,  o  zaman  aşağıdakı 
reaksiya  üzrə  duz  hissəciklər  atmosferdə  yaranaraq,  atmosfer  suları 
vasitəsilə həll edilərək yer səthinə çökür: 
 
2NH
3
+ H
2
SO
4
 


(NH
4
)
2
SO
4 
 
Odur  ki,  sənaye  şəhərinin  atmosferində  yuxarıda    alınan  duzlar 
aerozolların əsas komponentləri hesab edilir. 
Xəzər  dənizinin  sahillərində  (əsasən  yay  aylarında)  subuxarları  ilə 
birlikdə  NaCl  molekulları  da  atmosferə  yayılır.  1m
3
  atmosferdə  bir 
neçə milliqram NaCl olduqda Na
2
SO
4
-la yanaşı xlorid turşusuda alına 
bilər: 
 

 
98 
2NaCl + H
2
SO
4
 


Na
2
SO
4
+ 2HCl 
2NaCl+  H
2
SO
3
 


Na
2
SO
3
+ 2HCl 
Eyni kimyəvi proseslər havada karbonat molekulları olduqda da baş 
verir. 
 
CaCO
3
+ H
2
SO
4
 


CaSO
4
+ H
2
O+ CO
2

 
 
CaO+ H
2
SO
4
 


CaSO
4
+ H
2
O 
 
SiO
2
+  Na
2
O


Na
2
SiO
3
  –  sement  zavodlarının  atmosferində 
gedən kimyəvi prosesin tənliklərindən biridir. 
Sulfat  turşusunun  nitroza  üsulu  ilə  alınması  zamanı  atmosferdə 
aşağıdakı kimyəvi reaksiyalar gedir: 
 
3NO
2
+ H
2
O


2HNO
3
+ NO 
 
HNO
3
+ NaCl


NaNO
3
+ HCl

 
 
Hidrogen  xlorid qazı havanın nəmi  ilə  qarşılıqlı  təsirdə  olaraq,  yer 
səthinə turşu şəklində çökür. 
 
TROPOSFER AEROZOLLARI 
 
Atmosfer  aerozollarının  əsas  kütləsi  troposferdə  toplandığından, 
onlar əmələ gəlmə mexanizminə görə bir sıra mənbələrdən yayılırlar: 
 
Aerozolların mənbəi 
İllik miqdarı 
(Mt) 
Okean aerozolları 
1500 
Terigen  aerozollar  (dağ  suxurlarının  və  torpağın  külək 
vasitəsilə yayılması) 
750 
Vulkan püskürmələri  
50 
Meteoritlərin atmosferdə yanması  
1 
Biokütlənin yanması  
140 
Antropogen tullantılar 
340 
 
Aerozolların  yaranma  mexanizmi  və  hissəciklərin  ölçüləri  ilk 

 
99 
mənbədən  asılı  olduğundan,  onları  ayrılıqda  xarakterizə  etmək 
lazımdır. 
Okean  aerozolları  –  fırtınalar  zamanı  böyük  dalğalar  əmələ 
gələrkən  okean  sularının  hava  hissəcikləri  ilə  qarışmasından  yaranır. 
Atmosferə  yayılmış  okean  aerozollarının  əsas  tərkibi  duz  olduğuna 
baxmayaraq, bir sıra kimyəvi elementlərlə də zəngindir – Pb, Cu, Mn, 
Fe, Cd, Hg, Ag, Zn, Au, Pt və s. onların okean sularında miqdarı Na və 
Mg 1 qəbul edildikdə aşağıdakı nisbətdə olur: Co-10
-1
; Cu-8 
¸
10
-2
; Mn-
1
¸ 
10
-3
; Pb-4
¸ 
10
-3
; Al-5
¸ 
10
-3
; Fe-1
¸ 
10
-4
; Zn-2
¸ 
10
-4
; Ag-1
¸ 
10
-5
; Au-
1
¸ 
10
-7
; Pt-2
¸ 
10
-7
; U-3
¸ 
10
-7
. 
Bir sıra hesablamalara görə atmosferə yayılan kimyəvi elementlərin 
faiz miqdarı 5-20 arasında dəyişə bilir ki, onların əksəriyyətini Cu, V, 
Zn, Fe təşkil edir. 
Dəniz  aerozollarının  kiçik  fraksiyaları  üzvi  maddələrlə  qarışdıqda 
kompleks  əmələgətirici  rolu  oynayaraq  keçid  elementləri  ilə 
birləşmələr əmələ gətirir. Onlar bufer məhlullarının köməyi ilə üzvi və 
qeyri  üzvi fraksiyalara ayrılırlar. Digər tərəfdən, flotasiya mexanizmi 
ilə  üzvi  liqandlarla  birləşmiş  kompleks  ionlar  hava  qabarcıqlarının 
köməyi ilə asanlıqla atmosferə yayılırlar. 
Beləliklə,  dəniz  və  okean  aerozolları  NaCl  kristalları  və  kristal  
qəfəslərinin aralarında yerləşən digər keçid elementlərlə zənginləşərək 
troposferin əsas aerozol tərkibini əmələ gətirirlər. Qeyd etmək lazımdır 
ki,  okean  aerozolları  tərkiblərinə  görə  yüksək  hidrofilliyə  malik 
olurlar. Bu xassə öz növbəsində bu tərkibli aerozolların atmosfer suları 
vasitəsilə yer qabığının qayıtmasını asanlaşdırır. 
Terrigen aerozollar – torpaqların erroziyası nəticəsində toz halına 
düşməsi və dağ süxurlarının aşınması zamanı əmələ gəlir.  
Bu  zaman  uzun  müddət  davam  edən  və  sürəti  <100  km/saat  olan 
küləklər  həmin  hissəcikləri  atmosferə,  oradan  da  daha  yüksəkliklərə 
apara  bilir.  Yuxarıda  qeyd  edilən  Saxara    səhrası  ilə  yanaşı  Aral 
gölünün misalında bunu aydın görmək olar. 
Aparılan  tədqiqatlar  (1994,  İvlev  və  başqaları)  göstərmişdir  ki, 
güclü  küləklərlə  müşayət  olunan  hava  burulqanları  3-5  gün  davam 
edərək  min  tonlarla  dəniz  çöküntülərini  5-10  km  yüksəkliyə  qaldıra 
bilir.  Kosmosdan  müşahidə  nəticəsində  məlum  olmuşdur  ki,  bu  hava 

 
100 
burulğanları  30-120  km  enində  olub  hər  il  45  Mt  toz  hissəciyni 
troposferə daşıyır. 
Terigen  aerozollar  mineral  tərkibinə  görə  müxtəlif  olub,  coğrafi 
zonalardan  çox  asılıdır.  Buna  baxmayaraq  onların  əsas  tərkibi  10-na 
qədər  kimyəvi  elementlərin  birləşmələrindən  ibarətdir.  Silikatlar 
üstünlük  təşkil  edərək  aşağıdakı  birləşmələr  daha  çox  iştirak  edir: 
kvars-SiO
2
;  çöl  şpatı-K[AlSi
3
O
8
,];  slyuda  KMg
2 
[AlSi
3
O
8
,]  (OH)
2
; 
apatitlər-Ca
5
(PO
4
)
3 
X
2 
(X=F,  Cl,  OH)  və  müəyyən  miqdar  maqnetit-
Fe
3
O
4
. 
Vulkanik  aerozollar  –  göstərildiyi  kimi  vulkan  püskürmələri 
nəticəsində  troposferə  və  stratosferə  yayılırlar.  Öz  tərkibinə  görə  belə 
aerozollar  maqmatik    suxurlara    çox  yaxındır.  Onların  orta  tərkibi 
aşağıdakı kimidir: SiO
2
- 48,5-58,5%; Al
2
O
3
-17,5- 18,6%; FeO+ Fe
2
O
3
-
7,4- 10,5%; MgO-3,0- 5,0%; TiO
2
- 0,7- 0,8%; MnO- 0,13- 0,15%. 
Vulkanik aerozolların analizi göstərmişdir ki, onların mikroelement 
tərkibi çox zəngin olub, bu elementlərin yerqabığındakı klarkından bir 
neçə dəfə çoxdur. 
1982-ci  ildə  püskürən  El-Çiçon  (Meksika)  vulkanının  əmələ 
gətirdiyi  aerozolların  analizi  W,  Hg,  Zn,  As,  Se,  Sb  və  digər 
elementlərin normadan 20000 dəfə çox olduğunu təsdiq etmişdir. 
Vulkanik  aerozalların  ekoloji  xüsusiyyətlərindən  biri  də  onların 
həddindən  artıq  katalitik  aktiv  olmasıdır  ki,  bu  da  öz  növbəsində 
atmosferdə yayılan inert birləşmələrin reaksiyaya girmək qabiliyyətini 
artıraraq daha zəhərli birləşmələrə çevirirlər. 
Vulkanların  orta  aktivliyi  il  ərzində  dəyişərək  onların  dəqiq 
tədqiqinə  maneçilik  törədir.  Dünyada  fəal  olan  minlərlə  vulkanlar 
atmosferə  küllü  miqdarda,  çox  aktiv  molekullardan  və  atomlardan 
təşkil  olunmuş  dispers  zərərciklər  göndərərək  fotokimyəvi  və 
termokimyəvi reaksiyaların sürətini bir neçə dəfə artırmış olur. 
Antropogen  aerozollar.  Mövzunun  əvvəlində  qeyd  edildiyi  kimi 
insan  fəaliyyəti  nəticəsində  atmosfer  minlərlə  müxtəlif  tərkibli 
aerozollarla  çirklənir.  Hesablamalar,  il  ərzində  atmosferə  antropogen 
yolla 340 Mt aerozol daxil olduğunu təsdiq etmişdir. 
Böyük  miqyaslarda  bitki  örtüyünün  8700  Mt  kütləsi  il  ərzində 
yanğına məruz qalır. Bunlardan obyektiv səbəblərdən 3690 Mt Afrika 

 
101 
savannalarının,  1260  Mt  isə  tropik  meşələrin  payına  düşür.  280  Mt/il 
miqdarında  quru  meşə  biokütləsinin  yanması  nəticəsində  məhv  olur. 
Məişət  istilik  sistemlərində  istifadə  olunan  və  kənd  təsərrüfatı  tullan-
tılarının məhv edilməsi nəticəsində 3450 Mt biokütlə yandırılır. 
Bitki  mənşəli  biokütlə  yandıqda  atmosferə  qaz  halında  ayrılan 
maddələrdən  başqa,  bərk  hissəciklər  də  qalxır.  İldə  104  Mt  yanma 
məhsullarından  19Mt-nu  qurum  şəklində  karbonun  payına,  69  Mt  isə 
qətranlar  və  tam  yanmağa  macal  tapmayan  üzvi  birləşmələrin  payına 
düşür. 
Digər  antropogen  mənşəli  aerozollara  ən  çox  iri  şəhərlərin 
atmosferində rast gəlinir. 
 
STRATOSFERĠN AEROZOL HĠSSƏCĠKLƏRĠ 
 
Stratosferdə  aerozol  hissəciklərin  varlığı  1960-1970-ci  illərdə  raket 
texnikasının  köməyilə  və  lazer  zondlarının  tətbiqi,  eyni  zamanda  optiki 
lokatorların  sayəsində  qeyd  edilmişdir.  Yerdən  18-20  km  hündürlükdə 
yerləşən nəmli təbəqədə aerozol hissəciklər daha çox olur. 
Vulkanlar  püskürən  zaman  stratosferdə  yayılan  aerozol  hissəciklər 
maksimal  həddə  çatır,  sonra  bir  neçə  il  ərzində  yavaş-yavaş  aşağı 
düşür.  Hissəciklərin  nüvəsi  kosmik  mənşəli  ola  bilir.  Ölçülərinə  görə 
stratosfer hissəcikləri iki qrupa bölünür: 
-birinci  qrupa  radiusu  0,01onların konsentrasiyası 1 sm
3
 havada 1-10
3
 hissəcik miqdarında olur. 
-ikinci  qrupa  R>1  mkm  olan  hissəciklər  aid  edilir  ki,  onların 
konsentrasiyası az olub 1 sm
3
 havada 0,01-0,07 hissəcik olur. 
Stratosfer buludların və termiki stabilliyin olmaması ilə xarakterizə 
olunur.  Bu  kəmiyyətlər  troposferə  nisbətən  stratosferdə  hissəciklərin 
kimyəvi  tərkibindən  və  fiziki-kimyəvi  xassələrindən  asılı  olaraq  bu 
müddət 1-3 il ola bilir. 
Məsələn,  nüvə  partlayışları  zamanı  Stratosferə  qalxan  radioaktiv 
məhsullar  2  il  stabil  qala  bilir.  Stratosferdə  aerozol  hissəciklərn 
konsentrasiyası troposferə nisbətən 10-100 dəfə çox ola bilir. 
Stratosfer  hissəciklərinin  əsas  tərkibi  sulfatlardan  təşkil  olunmuşdur. 
Bu  aerozol  hissəciklərin  əsas  hissəsi  ammonium  sulfatdan  –  (NH
4
)
2
SO
4
 

 
102 
ibarət olur. Vulkan püskürmələri zamanı stratosferə qalxan SO
2
 qazı SO
3
-
ə  qədər  oksidləşir.  Sonuncu  su  buxarlarını  kondensasiya  edərək  sulfat 
turşusuna çevrilir – SO
3
+H
2
O


H
2
SO
4
. 
Stratosferdə  su  buxarları  çox  az  olduğundan  bu  proses  çox  yavaş 
gedir. 
Axırıncı  20  ildə  stratosferdə  H
2
SO
4
-dən  ibarət  aerozol  hissəcikləri 
hər  ildə  9%  artması  müşahidə  edilmişdir.  Bir  neçə  il  stratosferdə 
qalmış  aerozol  hissəcikləri  kauqlyasiya  və  sedimentasiya  hadisəsinə 
məruz qalırlar. 
Aerozolların    atmosferin    istilik  balansına  və  iqlimə  təsiri. 
Aerozol  hissəcikərin  çoxalması  nəticəsində  atmosferin  şəffaflığı  aşağı 
düşür  ki,  bu  da  ekoloji  təhlükə  yaradır.  Bakı  şəhərinin  aerozol 
tutqunlaşması  respublikanın  orta  səviyyəsindən  20%  çox  olur.  Bakı 
küləkli  şəhər  olduğundan  rəqəm  kiçilir,  küləksiz  günlərdə  isə  bu  rəqəm 
40%-ə çata bilir. Bakıda atmosfer yağıntıları normadan aşağı olduğundan 
aerozol hissəciklərin su  vasitəsilə yer  qabığına çökməsi zəifləyir. 
Troposfer  aerozolları  günəşdən  gələn  radiasiya  şüalarını  udmaq, 
əksetdirmək və yönəltmək xassəsinə malikdir. 
Atmosfer  şəffaflığının  azalması  bir  başa  Günəşdən  gələn 
radiasiyaları 18-20% azaldır. London və Sankt-Peterburq şəhərlərində, 
qış  aylarında  bu  rəqəm  50%  düşür.  Atmosferin  aerozollarla 
çirklənməsi  qısa  dalğalı  ultrabənövşəyi  şüaların  udulması  ilə  müşaət 
olunur ki, bu zaman Günəş radiasiyası sanki qırmızılaşır. 
Belə  havalar  insanların  bioloji  aktivliyinə  mənfi  təsir  göstərir. 
Məsələn,  Moskva  şəhərinin  əhalisi  əyalət  zonalarında  yaşayanlara 
nisbətən 13% az bioloji aktiv ultrabənövşəyi şüalar qəbul edir. 
Aerozol  hissəciklərin  ölçüsü  >1  mkm  olduqda  infraqırmızı  (İQ) 
şüaları  udmaq  qabiliyyətinə  malik  olurlar.  Nəticədə  həmin 
hissəciklərin  toplandığı  sahə  isinir,  aşağı  təbəqə  isə  soyuyur.  Tünd 
rəngli  hissəciklər,  məsələn  qurum,  infraqırmızı  şüaları  və  görünən 
şüaları  udaraq  yer  səthini  soyudur.  Aerozol  çirklənmələrin  səbəbilə 
Yerdə  temperaturın  aşağı  düşməsi  40-45  il  bundan  əvvəl  müşahidə 
edilmişdir.  Lakin,  CO
2
  qazının  atmosferdə  normadan  (0,03%) 
artmasının  yaratdığı  «Parnik  effekti»  isə  ondan  xeyli  əvvəl  müşahidə 
edilmişdir. 

 
103 
Hazırda  aerozol  hissəciklərinin  sıxlığı  nəticəsində  yer  qabığının 
temperaturun  1,5%  aşağı  düşməsinə  səbəb  olur.  Stratosferdə  aerozol 
hissəciklərin, vulkan püskürmələri zamanı çoxalması, bu hava qatında 
temperaturu  bir  neçə  dərəcə  yüksəldə  bilir.  Bunun  əksi  olaraq 
troposferin  aşağı  qatında  isə  temperatura  10  dərəcəyə  qədər  aşağı 
düşür. 
Atmosferdə  uzun  müddət  qalan  aerozol  hissəciklər  nüvə  rolunu 
oynayaraq  buxar  hissəciklərini  kondensasiya  edir  və  bununlada 
buludlaşma çoxalaraq yağıntıların miqdarı artır. 
Dumanlar  aerozol  hissəcikləri  ilə  su  buxarının  sıxlaşmasından  əmələ 
gəldiyindən, böyük şəhərlərin atmosferi əyalətlərə  nisbətən daha dumanlı 
olur. Bu isə öz növbəsində işıqlanmanı 10-20% aşağı salır. 
Aerozolların  insan  sağlamlığına  təsiri.  Aerozollar  insan 
orqanizminə  hiss  olunacaq  dərəcədə  ziyan  vura  bilir.  Bu  təsirlər 
birbaşa və ya dolayı yolla olur. Yuxarıda göstərildiyi kimi, aerozollar 
günəş şüalarının Yer qabığına çatmasının qarşısını alır. Bu şüalar isə insan 
orqanizmi üçün çox vacibdir. Ultrabənövşəyi şüalar D vitamin qrupunun 
sintezi üçün vacib olduğundan bu şüaların azalması bir sıra xəstəliklər, o 
cümlədən uşaqlarda «raxit» xəstəliyinin yaranmasına səbəb olur. Məsələn, 
tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  Almaniyanın  faydalı  qazıntıları,  o  cümlədən 
kömür istehsalının zəngin olduğu Rur hövzəsində, atmosferdə aerozol his-
səcikləri  çox  olduğundan  «raxit»  xəstəliyi  digər  rayonlara  nisbətən  iki 
dəfə çoxdur. 
Ultrabənövşəyi şüalar bir sıra yolxucu bakteriyaları və zərərli mikroor-
qanizmləri  məhv  edir.  Odur  ki,  bu  şüalarn  azalması  bir  sıra  infeksion 
xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur. Bunlar aerozol  hissəciklərin dolayı 
yolla insan orqanizminə təsirini göstərən amillərdir. 
Aerozol hissəciklərin bir başa təsiri nəfəs yollarının zədələnməsi ilə 
müşahidə olunur. Yuxarı  tənəffüs yollarının katarı və bronxit, havada 
iri  hissəciklərin  artması  ilə  düz  mütanasibdir.  Havada  il  ərzində  1m
3
 
havada  100  mikroqramdan  çox  aerozol  hissəciklərinin  olması  bu 
xəstəliklərin çoxalmasına səbəb olur. Odur ki, bir sıra ölkələrdə böyük 
hissəciklərin  orta  standart  qatılığı  il  ərzində  50-75  mkq/m
3
  olaraq 
nəzərə alınmışdır. 
Tədqiqatlar göstərmişdir ki, böyük hissəciklər olan atmosferdə SO
2
 

 
104 
qazı  da  olarsa  bu  ağciyər  və  ürəkdamar  xəstəliklərinin  əmələ  gəlmə 
riskini bir neçə dəfə artırır. 
Atmosfer havasında sulfatların (NH
4
+
, Ca
2+
, Mg
2+
, Fe
2+
, Cu
2+
, Pb
2+
 
ionları  ilə)  olması  ağciyər  xəstəliklərinin  artmasna  səbəb  olur.  Onlar 
çox mikroskopik ölçülərdə olduğundan nəfəs yollarına asanlıqla keçir. 
Digər  tərəfdən  bu  fiziki  xassə  həmin  hissəciklərin  atmosferdə 
miqrasiyasını da asanlaşdırır. 
Bir sıra bərk hissəciklərin atmosferdə varlığı, nəinki nəfəs yollarının 
xəstəliklərini,  hətta  bədxassəli  şişlərin  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olur. 
Belə  maddələrə  misal  olaraq  benzapireni  göstərmək  olar.  Benzopiren 
avtomobillərin 
mühərriklərindən  ayrılan  yanma  məhsullarının 
içərisində olur. Bu maddələr hava aerozollarında həm sərbəst, həm də 
qurum hissəcikləri ilə birlikdə ola bilir. 
Kömür  şaxtalarında  çalışan  fəhlələrdə  «qara  xəstəlik»  adlanan  ağ 
ciyər  xəstəliyi  geniş  yayılmışdır.  Pambıqçılıq  zavodlarında  çalışan 
işçilərdə  isə  «palıdrənki  xəstəliyi»  müşahidə  edilir.  Havaya  qarışmış 
selliloza hissəcikləri ağciyərə daxil olaraq orada toplanır. 
İstehsalat 
tozlarının 
yaratdığı 
peşə 
xəstəliyi 
tibbdə 
«pnevmokonizm» adlanır (pnevma yunan sözü olub – ağciyər, koniya-
toz deməkdir). 
Aerozol  hissəciklərin  kimyəvi  tərkibindən  asılı  olaraq  bir  sıra 
pnevmokonizm  xəstəlikləri  mövcuddur:  silikatoz  –aerozolda  silikatlar 
olduqda; 
asbeztoz-silikatların 
təhlükəli 
birləşməsi 
asbest 
- 
Mg
6
(OH)
8
[Si
4
O
10
] olduqda; 
Sidoroz–dəmir birləşmələri olduqda; antrakoz-daş kömür və qurum 
olduqda və s. 
Asbestlə daimi təmasda olan işçilərdə ağciyər xərçənginin yaranma 
riski  daha  çoxdur.  Ən  təhlükəli  xəstəliklərdən  olan  «asbestoz» 
uzunluğu  5  mkm,  qalınlığı  isə  3  mkm  ölçüdə  olan  və  gözlə 
görünməyən  asbest  molekullarından  ibarət  iynələr  vasitəsilə  əmələ 
gəlir.  Bu  iynələr  alveollara  daxil  olaraq  sancılıb  qalır  və  çoxaldıqda 
tənəffüs  etmək  çətinləşir.  Bu  xəstəlik  20-30  ildən  sonrada  müşahidə  
edilir ki, bu da ən təhlükəli hesab olunmalıdır. Asbest yanmır və istiliyi 
keçirmir.  Odur  ki,  ondan  istilik  sistemlərinin  izolyasiyasında  və  oda 
davamlı materialların hazırlanmasında istifadə olunur. 

 
105 
Hazırda  asbesti  əvəz  edən  materialların  istifadəsi  təmin  edilsə  də, 
avtomobillərin  əylənc  və  mufta  sistemlərini  başqa  materiallarla  əvəz 
etmək mümkün olmur. 
1986-cı    ildən    Amerika    Birləşmiş    Ştatlarında    tədris 
məktəblərində  asbest  materiallarının  istifadəsinə  qanunla  qadağa 
qoyulmuşdur. Asbestlə təmasda olan adamlar həm  də siqaret çəkdikdə 
daha  təhlükəlidir.  Onlar  eyni  vaxtda    sinergetik    effekt  yaradaraq 
xəstəliyi daha da təhlükəli edir. 
Kanserogen  effekti  yaradan  aerozol  hissəciklərinin  normaları 
müəyyənləşdirilmişdir.  Məsələn,  Almaniyada  və  bir  sıra  Avropa 
ölkələrində «mümkün texniki hədd» müəyyənləşmişdir ki, asbest üçün 
bu hədd 0,05 mg və ya 10
6
 lif 1m
3
 havada ola bilər. 
Yol  verilən  qatılıq  həddi  (YQH)  aerozol  hissəciklərinin  növündən 
və  tərkibindən  asılı  olaraq  insan  sağlamlığına  təsir  miqdarı  növbəti 
cədvəldə verilmişdir. 
 
Aerozol hissəciklərin mənşəi 
YQH 
b.q. 
YQH 
o.g. 
YQH 
t.m. 
Metal yonqarlarının tozu 
 
 
0,040 
Asbest  tərkibli  materiallar  Xrizobil-asbest  10%-ə 
qədər 
 
0,06 
 
Kağız və ağac emalı  
 
 
0,100 
Tütün fabriki: 
8

10
-4
 
4

10
-4
 
 
Nikotin 2,7% olduqda 
Nikotin 1,5%-ə qədər olduqda 
Qətran maddələri 16%-ə qədər 
 
 
0,030 
Taxıl anbarları  
0,500 
0,100 
 
Latun əridilməsi 
 
 
0,003 
Yun fabriki 
 
 
0,030 
Qeyri üzvi maddələr: 20-70%  
SiO
2
 - sement 
0,300 
0,100 
 
Gips istehsalı 
 
 
0,500 
Yuyucu «pemolüks» 
 
 
0,020 
Polivinilxlorid  
 
 
0,100 
Polimetal 
 
0,0001 
 
Şüşə və şüşəplastika 
 
 
0,060 
Fenolformaldehid qətranı  
 
 
0,040 

 
106 
Pambıq lifləri 
0,200 
0,050 
 
 
b.q. – birdəfəlik qəbul etmənin miqdarı 
o.g. – orta gün ərzində 
 
t.m – təhlükəsiz miqdar