Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
DĠOKSĠNLƏR VƏ ONA OXġAR BĠRLƏġMƏLƏR 
 
Dioksinlər  çox  zəhərli  birləşmələr  olub  mutagen  (hüceyrələrdə 
mutasiya  dəyişgənliyi  yaratmaq  xassəsi)  kanserogen  (xərçəng 
xəstəlikləri əmələ gətirmək xassəsi) və teratogen xassələrə malikdirlər. 
Dioksinlər  pestisidlər,  plasmass,  kağız  və  defoliantlar  istehsalının 
əlavə məhsulu kimi əmələ gəlir və bu məhsulların tərkibində az da olsa 
qalaraq təhlükəyə çevrilir. 
Dioksinlər  metallurgiya  zavodlarının  tullantılarında,  kağız  və  ağac 
emalı  müəssisələrinin  ətraf  zonalarında,  zibillərin  yandırılaraq 
utilizasiyası  zamanı,  istilik  elektrik  stansiyalarında,  avtomobillərdən 
çıxan qazların tərkibində, sintetik  örtüklərin yanması zamanı da aşkar 
edilmişdir. 
Pambığın  maşınlarla  yığılması  zamanı  defoliantlardan  istifadə 
olunur.  Bu  zaman  onların  tərkibində  olan  0,0003%  dioksinlər  əkin 
sahələrinə çökərək uzun müddət zəhər mənbəinə çevrilir. 
1962-1971-ci  illərdə  Vyetnam  müharibəsi  zamanı  Amerika 
Birləşmiş  Ştatlarının  hərbi  hava  qüvvələri  57000  ton  defoliantdan 
istifadə  etmişdir  ki,  onun  da  tərkibində  170  kq  dioksin  olmuşdur. 
Nəticədə  istər  Vyetnamlılarda,  istərsə  də  müharibə  iştirakçıları  ABŞ 
əsgərlərində  bir  sıra  xəstəliklər,  o  cümlədən  xərçəng  xəstəlikləri 
müşahidə edilmişdir. 
Dioksin  qrupu  birləşmələr  100-dən  çox  olub,  hamısı  da  çox 
zəhərlidirlər.  Onlardan  ən  təhlükəlisi 2,  3,  7,  8  –tetraxlordibenzopara-
dioksin (TXDD) olub quruluşu aşağıdakı kimidir: 
 
 
 
 
 
 
О 
О 
Ъл 
Ъл 

 
143 
TXDD-klassik  dioksin  adlandırılaraq  sianidlərdən,  strixinindən, 
zoman  və  zarindən  daha  təhlükəli  zəhərdir.  Qorxulu  xassələri  – 
oksidləşmə  və  hidrolizə  uğramır,  yüksək  temperaturda  stabildir 
(750
0
C-də  parçalanır),  turşu  və  qələvilərə  qarşı  davamlıdır    və  üzvi  
həlledicilərdə    yaxşı  həll    olunur  –  dioksinlərin  təhlükəli  maddə 
olmasını göstərir. 
Aromatik  həlqədə  əvəzləyicilərin  dəyişməsi  nəticəsində  bir  sıra 
homoloqlar və izomerlər alınır. Məsələn, TXDD 22 izomeri vardır. 
Ətraf mühitə tökülən dioksinlər torpaqda toplanaraq su hövzələrinə, 
oradanda kənd təsərrüfatı məhsulları vasitəsilə insan orqanizminə daxil 
olaraq, dəyişmədən miqrasiya edir. 
Orqanizmə  dioksinlər  əsasən  qida  vasitəsilə  daxil  olurlar. 
Dioksinlərin  ən  çox  toplandığı  ərzaq  məhsulları  heyvan  və  bitki 
yağları,  ət  və  süd  məhsulları,  yağlı  balıqlar  olur.  Dioksinlər  yağda 
yaxşı  həll  olduğundan  yağ  vəzilərində  toplanır.  Orqanizmdən  süd 
vasitəsilə  xaric  olduğundan  inək  südündə  heyvan  toxumalarına 
nisbətən 400-500 dəfə  çox dioksin olur. 
Dioksinlər  üçün  YMH  (Yol  verilən  miqdar  həddi)  yoxdur,  çünki 
bütün  konsentrasiyalarda  təhlükəlidir.  Dioksinlər  insan  və  heyvan 
orqanizmlərində yüksək spektrli təsir mexanizminə malikdirlər: Aşağı 
dozalarda  belə  mutagen  effekti  yaradaraq,  kumilyativ  xassəyə 
malikdirlər;  orqanizmdə  olan  fermentlərə  dağıdıcı  təsir  yaradaraq 
onların  effektivliyini  azaldır;  hüceyrələrdə  bölünmə  zamanı  DNT-yə 
təsir  göstərərək  genetik  dəyişikliklər  törədirlər.  Yuxarıdakı  təsirinə 
görə dioksinlər superkotoksikantlar sırasına aid edilirlər. 
Dioksinlərin  sanitar  normaları  ölkələrdən  asılı  olaraq  müxtəlif 
kriteriyalarla  ölçülür.  Məsələn,  ABŞ-da  immuno  toksikant  (imun 
sistemini  məhv  etdiyinə  görə)  kimi,  Avropada  onkogennost  (xərçəng 
şişləri əmələ gətirdiyinə görə) kimi qəbul edilməkdədir. 
Dioksinlərin  Yol  verilən  Gündəlik    Qəbul  (YVGQ)  norması  
70 il ömür zamanı gündəlik norma 10
-11
q/kq-dan artıq olmamalıdır. 
Dioksinotoksikantlar  üçün  hazırda  nəinki  alimlər  hətta  dövlət 
rəhbərləri  də  narahat  olmağa  başlamış  və  onların  bütün  planetimiz 
üçün  təhlükə  törətməsinin  qarşısını  almaq  üçün  profilaktik  tədbirlər 
planı hazırlanmışdır. 
Əksər  dövlətlərdə  dioksinlərlə  mübarizə  üsulu  kimi  ekoloji 

 
144 
monitorinq  laboratoriyaları  yaradılmışdır.  Azərbaycanda  ilk  belə 
laboratoriya 
Azərbaycan 
Kənd 
Təsərrüfatı 
Akademiyasında 
yaradılmışdır və Almaniya dövləti tərəfindən maliyə dəstəyi göstərilir. 
Dünya  ölkələrindən  ABŞ-da  və  Avropada  texnoloji  proseslərə 
nəzarət  gücləndirilmiş,  məişət  tullantılarının  çeşidlənməsi  və 
utiliraziyası  zamanı  təhlükəsizlik  texnikasına  əməl  olunması 
nəticəsində yüksək nəticələr əldə olunmuşdur. 
İsveç dövləti artıq 10 ilə yaxındır ki, plasmas sənayesində və kağız 
istehsalında  dioksinlərin  minimum  hədd  daxilində  alınmasına  nail 
olmuşlar.  Almaniya,  ABŞ,  Hollaniya,  Fransa  və  Yaponiyada 
antidioksin filtirləri  quraşdırılmışdır. 
Bəzi  elementlər  əsasən  ağır  metallar-qurğuşun,  kadmium,  civə  – 
radiasiya,  nitrat-nitritlər,  xlorfenollar  və  kükürdlü  üzvü  birləşmələr 
dioksinlərin təsir dərəcəsini xeyli artıraraq sinergetizm yaradırlar. 
 
ÇOXNÜVƏLĠ AROMATĠK KARBOHĠDROGENLƏR 
 
Çoxnüvəli  aromatik  karbohidrogenlərin  (ÇAK)  200-ə  qədər 
nümayəndəsi  kanserogen  xassəli  olub  ətraf  mühiti  çirkləndirən 
təhlükəli maddələr hesab olunurlar. 
Bu  karbohidrogenlərin  ən  təhlükəli  hesab  olunanı  3,4-benzopiren 
olub aşağıdakı quruluş sxeminə malikdir: 
 
 
 
 
 
 
 
 
O,  ilk  dəfə  1933-cü  ildə  kanserogen  maddə  kimi qeydə  alınmışdır. 
Sonralar 
çoxnüvəli 
aromatik 
karbohidrogenlərin 
digər 
nümayəndələrində  də  –  xlorantren,  perilen,  tribenzopiren  –  bu  xassə 
aşkar edilmişdir. 
Bu karbohidrogenlərin bir sıra nümayəndələri – antrasen, fenantren, 
piren, flüoranten – az zəhərli maddələr sırasına daxil edilmişlər. 

 
145 
ÇAK-ların  kanserogen  aktivliyinin  70-80%-i  benzopirendə 
toplanmışdır. 
Kanserogen  ÇAK-lər  təbiətdə  həmçinin  abiogen  yolla  da  əmələ 
gəlir.  Hər  il  minlərlə    ton  benzopiren    təbii  yolla    əmələ  gələrək 
biosferə yayılır. Bundan bir neçə dəfə çox texnogen yolla əmələ gəlir. 
ÇAK-lar  neft  məhsullarının,  kömürün,  odunçağın,  məişət 
tullantılarının,  ərzaq  məhsullarının,  tütünün  yanmasından  əmələ  gəlir. 
Temperatur aşağı olduqda ÇAK-ların alınması çoxalır. 
Hətta  ekoloji  təmiz  bitki  məhsullarında  belə  benzopirenin  miqdarı 
0,03-0,1  mkq/kq  olur.  Termiki  işlənmə  zamanı  isə  miqdar  artaraq  50 
mkq/kq-a çatır ki, bu da təhlükəli hesab olunur. 
Məişətimizə daxil olan polimer materiallardan hazırlanmış paketlər, 
stəkanlar,  torbalar  benzopiren  mənbəi  hesab  olunurlar.  Benzopiren 
yağlarda və süd məhsullarında həll olduğundan onların qablaşdırılması 
zamanı polimer materiallardan istifadə məsləhətli deyildir. 
Benzopiren tütünün yanması zamanı, papiros tüstüsündə ən çox rast 
gəlinir. 
Yaşlı insan yemək vasitəsilə il ərzində 0,006 mq benzopiren qəbul 
edir.  Ekoloji  çirklənən  yaşayış  massivlərində  və  böyük  şəhərlərdə  bu 
rəqəm  5-6  dəfə  artır.  Benzopirenin  YMH  (yol  verilən  miqdar  həddi) 
atmosferdə – 0,1 mkq/100 m
3
, suda –0,005 mq/l, torpaqda – 0,2 mq/kq 
hesablanmışdır. 
Aşağıdakı  cədvəldə  ərzaq  məhsullarının  tərkibində  benzopirenin 
miqdarı  mkq/kq  tərtibində  göstərilmişdir.  Cədvəldən  göründüyü  kimi 
əksər  ərzaq  məhsulları  əvvəllər  kanserogen  maddələr  sinfinə  aid 
edilmirdi. 
 
Mal əti  
tapılmamışdır  Xörək duzu 
0,03-0,50 
Dana əti 
tapılmamışdır  Taxıl 
0,17-4,38 
Donuz əti 
tapılmamışdır  Un 
0,2-1,6 
Zeytun yağı 
tapılmamışdır  Əla növ un 
0,09 
Kolbasa 
0,26-0,50 
Kələm salatı 
12 
Kolbasa hisə verilmiş 
0,72 
Kartof 
1-16,6 
Qızardılmış dana əti  
0,18-0,63 
Kofe-qovrulmuş 
0,3-0,5 
Balıq (qırmızı) 
0,7-1,7 
Qurudulmuş meyvələr: 
Kambala (təzə) 
15-16 
Qara gavalı 
23,9 
Süd 
0,01-0,02 
Albalı 
14,2 

 
146 
Kərə yağı 
0-0,13 
Armud 
5,7 
Günəbaxan yağı 
0,93-30,0 
Alma 
0,3 
Şəkər 
0,23 
Qoz 
0,2 
 
 
Fındıq 
0,4 
 
 
Sual və tapşırıqlar 
 
1. Dioksinlər hansı kimyəvi birləşmələrdir? 
2. Dioksinlər təbii və antropogen yolla necə alınır? 
3. Dioksinlərin zəhərli xassələrini söyləyin. 
4.  Çox  nüvəli  aromatik  karbohidrogenlərin  ekoloji  mühiti 
çirkləndirən nümayəndələrini göstərin. 
5.  Ən  çox  dioksin  və  zərərli  maddələr  olan  qida  məhsulları 
hansılardır? 
____________________ 
 
 
ÇOX TƏHLÜKƏLĠ DĠGƏR ÇĠRKLƏNDĠRĠCĠ MADDƏLƏR 
 
Atmosferə atılan kimyəvi birləşmələr arasında zəhərli və ya zərərli 
hesab  edilən  bir  çox  maddələr  vardır.  Atmosferi  çirkləndirən  belə 
təhlükəli  maddələrə  demək  olar  ki  nəzarət  edilmir  və  onların 
çirkləndirici kimi atmosferdə olan miqdarı da təyin edilmir. 
Lakin  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  maddələrə  xüsusi  nəzarət  günün 
ən  vacib  məsələlərindən  biri  olmalıdır.  Belə  təhlükəli  çirkləndirici 
maddələrə civə suxarları, vinilxlorid və benzol aiddir. 
 
Atmosferin potensial təhlükəli çirkləndiriciləri 
 
Adı 
Kimyəvi formulu 
Zəhərliliyi 
Orta 
konsentrasiyası, 
trln.
-1
 
Halogenli metanlar 
Metil-xlorid 
CH
3
Cl 
Bm 
788 
Metilbromid 
CH
3
Br 
Bm 
141 
Metilyodid 
CH
3
J 
PK, BM 
2,7 

 
147 
Adı 
Kimyəvi formulu 
Zəhərliliyi 
Orta 
konsentrasiyası, 
trln.
-1
 
Metilen xlorid 
CH
2
Cl
2
 
Bm 
978 
Xloroform 
CHCl
3
 
PK BM 
346 
Dördxlorlukarbon 
CCl
4
 
PK BM 
221 
Halogenli etan və propanlar 
Etilxlorid 
C
2
H
5
Cl 
- 
100 
1,2 dixloretan 
CH
2
ClCH
2
Cl 
PK BM 
558 
1,2 dibrometan 
CH
2
BrCH
2
Br 
PK 
32 
1,1,1 Trixloretan 
CH
3
CCl
3
 
Zəif BM 
512 
1,1,2 TRixloretan 
CH
2
ClCH
2
Cl 
PK BM 
29 
1,2 Dixlopropan 
CH
2
ClCHClCİ
3
 
BM 
60 
1,1,2,2 Tetraxloretan 
CHCl
2
CHCl
2
 
PK BM 
10 
Xloralkenlər 
 
 
 
Viniliden xlorid 
CH
2
=CCl 
PK BM 
19 
Trixloretilen 
CHCl=CCl
2
 
PK BM 
143 
Tetraxloretilen 
CCl
2
=CCl
2
 
PK 
401 
Allixlorid 
ClCH
2
CH=CH
2
 
PK 
5 
Heksanlar  
1,3-butadien 
Cl
2
C=CClCH=CCl
2
 
BM 
5 
Xlor aromatik birləşmələr 
Monoxlorbenzol 
C
6
H
5
Cl 
- 
280 

 - xlortoluol 
C
6
H
5
CH
2
Cl 
BM 
5 
0 - Dixlorbenzol 
0-C
6
H
4
Cl
2
 
- 
12 
M - Dixlorbenzol 
M-C
6
H
4
Cl
2
 
- 
6 
1,2,4 Trixlorbenzol 
1,2,4-C
6
H
3
Cl
3
 
- 
5 
Aromatik karbohidrogenlər 
Benzol 
C
6
H
6
 
PK 
3883 
Oksigenli və azotlu birləşmələr 
Formaldehid 
HCHO 
PK BM 
14200 
Fosgen 
COCl
2
 
PK BM 
20 
Peroksiasetilnitrat  
CH
3
COONO
2
 
Foto- zəhərli 
589 
Peroksipropionil-nitrat 
CH
3
CH
2
COOONO
2
  Fotozə-hərli 
103 
Akrilonitril 
CH
2
=CH-CN 
PK 
103 
 
Burada:  BM – mutagen bakterialar aktivliyi 
NBM – mutagen aktivlik yoxdur 
PK – konseragen aktivliyi şübhəli. 
 

 
148 
Bu  cədvəldən  göründüyü  kimi,  bir  neçə  birləşmə  potensial 
mutagendir  və  şəhər  atmosferində  onlara  təsadüf  edilmir.  Bu 
birləşmələrə əsasən halogenli metan, etan, propan, xlorargenlər, xlorlu 
aromatik  birləşmələr,  qaz  halında  olan  oksigenli  birləşmələr  və 
tərkibində azot olan birləşmələr aiddir. 
Diqqəti  cəlb  edən  məsələlərdən  biri  və  əsası  təhlükəli  qaz  halında 
olan çirkləndiricilərdir. Çünki onların havada və örtülü oltaqlarda qala 
bilmək  təhlükəsi  var.  Bunlara  Radioaktiv  qazlar,  radon,  formaldehid 
buxarı misal ola bilər. 
Benzol 
 
Benzol  təhlükəli  çirkləndiricilərdən  biridir.  O  rəngsiz,  asan  uçucu 
məhlul  halında  maddədir.  Molekul  formulu  C
6
H
6
  olmaqla  heksaqonal 
strukturaya  malikdir  və  bir  neçə  hibrid  halıda  mövcuddur.  Benzolda 
ikiqat rabitələrin təbiəti sabitdir, reaksiya girmə qabiliyyəti nisbətən az 
olan  birləşmədir.  Kimyəvi  əlaqənin  uzunluğu  C-C  1,39  A
0
,  C-H 
əlaqəsinin uzunluğu 1,08 A
0
 bərabərdir. 
Benzolun fiziki xassələri aşağıda göstərilir: 
 
Ərimə temperaturu, C
0
 
5,553 
Qaynama temp., C
0
 
80-100 
Sıxlığı 25
0
C-də, q/ml 
0,8737 
Buxar təzyiqi 26,075
0
C-də, mm 
HgC100 
İşıq sındırma əmsalı P
d
25
 
1,49792 
Özlülüyü (mütləq) 20
0
C, Pa 
0,6468 
Kritik təzyiqi, Atm 
48,6 
Kritik sıxlığı, q/ml 
0,300 
Bağlı qabda alovunun temp., C
0
 
11,1 
Havada alovunun temp., C
0
 
538 
Ərimə istiliyi, kkal/mol 
2,351 
Buxarlanma istiliyi kkal/mol 
80-100
0
C-də    8,090 
Daimi təzyiqdə yanma istiliyi (C
6
H
6
 məhlulu, H
2
O 
və qaz halında CO
2
), kkal/q 
9,999 
Suda həll olması, 25
0
Cq/100 q  
0,180 
 
Adi  şəraitdə  benzol  kimyəvi  reaksiyalara  girmir,  lakin  buna 
baxmayaraq  benzol  kimya  sənayesində  mühüm  xammaldır.  Bundan 

 
149 
etilbenzol,  fenol,  tsikloheksan  və  malein  anhidridinin  alınmasında 
istifadə edilir. 
Xam  neftin  distilləsi  zamanı  benzol  alınır.  Bildiyimiz  kimi  benzol 
da benzinin ən mühüm kompanentlərindən biridir. 
Benzolun  atmosferdə  reaksiya  qabiliyyəti  çox  aşağıdır.  İşıq 
dalğasının  uzunluğu  2800  Å  artıq  olduqda  benzol  fotolizə  uğramır. 
Benzol  suda  azda  olsa  həll  olur.  Buna  görə  də  su  ambarlarında  onun 
yüksək konsentrasiyasıda olması qeydə alınmışdır. 
Ətraf  mühitin  benzolu  çıxarmaq  üçün  bakterialarla  parçalanma 
üsulundan istifadə olunur. 
Vinilxlorid 
 
Vinilxlorid  (CH
2
=CHCl)  rəngsiz,  şirintəhər  iyli,  qaz  halında 
maddədir.  0,13,4
0
C  qaynayır,  buxarının  təzyiqi  25
0
C,  2600  mm  civə 
stununa  bərabərdir.  Qızdırıldıqda  vinilxlorid  asanlıqla  parçalanır  və 
fosgen əmələ gətirir, suda az həll olur. 
İş otağında onun yolverilməz konsentrasiyası 8 saat ərzində 1 mln.
-
1
,  15  dəqiqə  ərzində  isə  5  mln  hesab  olunur.  ABŞ-nın  ətraf  mühitin 
mühafizəsi  agentilyi  vinilxloridi  xüsusi  təhlükəli  çirkləndirici 
maddələrə aid edir. 
Vinilxlorid  konsentrastiyası  1  mln.
-1
-dən  artıq  olduqda  onun  təsiri 
altında  işçilərdə  qaraciyərin  anqiosərkoması  xəstəliyi  əmələ  gəlir.  Bir 
sıra  tədqiqatlar  nəticəsində  müəyyən  edilmişdir  ki,  vinilxlorid  rak 
xəstəliyinin bir neçə formasının əmələ gətiricisidir. Ona görə də atılan 
qazlar içərisində vinilxloridin miqdarı 10 mln.
-1
 artıq olmamalıdır. 
Vinilxloridi 
1,2-dixloretanın 
dexlorlaşmasından, 
etilenin 
xlorlaşmasından və yaxud etilenin oksixlorlaşması ilə almaq olur: 
 
 
2CH
2
= CH
2
+ 2Cl
2


2CH
2
Cl- CH
2
Cl 
 
 
2CH
2
= CH
2
+ O
2
+  4HCl


2CH
2
Cl- CH
2
Cl+ 2H
2
O 
 
 
CH
2
Cl- CH
2
Cl


CH
2
= CHCl+ HCl 
 
 

 
150 
Vinilxlorid  istehsalı  zamanı  atılan  tullantıların  miqdarı  ildə  100 
min.  tonla  qiymətləndirilir.  Bu  tullantıların  90%  polivinil  xlorid 
istehsalı zamanı əmələ gəlir. 
Ətraf  mühitdə  vinilxloridin  konsentrasiyası  5  tr.ln
-1
  bərabərdir. 
Vinilxlorid  fotokimyəvi  reaksiyalarda  iştirak  edə  bilir.  Bu  da 
atmosferin  çirklənməsində  mühüm  rol  oynayır.  Vinilxloridin 
atmosferdə  oksidləşmə  məhsullarına  formaldehid,  qarışqa  turşusu  və 
hidrogen-xlorid aiddir. 
 
 

 
151 
ƏTRAF MÜHĠTĠN RADĠOAKTĠV  
ÇĠRKLƏNMƏSĠ 
 
Radioaktivliyin  mənbəi  əsasən  ərzaq  məhsulları  olub,  aşağıdakı 
sxem  üzrə  yayılır:  atmosfer-külək,-yağış-torpaq-bitkilər-heyvanlar-
insan. 
Günəşdə  gedən  yanma  prosesi  nəticəsində  milyon  dərəcə  istiliklə 
bərabər  radioaktiv  şüalar  əmələ  gələrək  yer  kürəsində  radiasiya 
mənbəinə çevrilir və təbii radiasiya yaradır. Digər tərəfdən Yer planeti 
yaranarkən  radioaktiv  elementlərin  parçalanma  məhsulları  üzvi  və 
qeyri-üzvi  aləmdə  toplanaraq  radiasiya  mənbəinə  çevrilmişdir.  Odur 
ki,  planetimizin  hər  yerində  radiasiya  mövcud  olub,  yerlərdən  asılı 
olaraq 10 dəfə az və ya çox miqdarda qeyd edilməkdədir. 
Radioaktiv  mənbələr  (bunlara  radionuklid  deyilir)  təbii  və  süni 
olmaqla  iki  qrupa  ayrılır:  birinci  qrup  radionuklidlər  kosmogen  olub 
3
H, 
7
Be, 
14
C, 
22
Na, 
24
Na  radioaktiv  izotoplardan  ibarətdir;  ikinci  qrup 
radionuklidlər ətraf  mühitin çirklənməsi zamanı mövcud olmaqla 
40
K, 
238
U, 
232
Th izotoplarından ibarətdir. 
İlk  dəfə  insanlar  tərəfindən  kəşf  olunan  radionuklid  Radiumdur. 
Onu 1898-ci ildə Mariya Küri Skladovskaya və həyat yoldaş Pyer Küri 
Uran  filizindən  aldılar.  Bu  kəşfə  görə  onlara  1903-cü  ildə  Nobel 
mükafatı verildi. 
İkinci  süni  radionuklid  –  Radon  1908-ci  ildə  alman  alimi  Ramzay 
tərəfindən  sintez  edildi.  Bu  radioaktiv  təsirsiz  qazın 
26
Rn
 
izotopu 
müalicə məqsədilə (radon vannaları) istifadə olunmasına baxmayaraq, 
orqanizmdə hüceyrələrin funksiyasını poza bilir. 
Radon  orqanizmə  inqalyasiya  yolu  ilə  daxil  olur.  İnsanlar  radonla 
daimi  təmasda  olur.  Kərpic  və  daş  binalar,  əsasən  zirzəmi  və  birinci 
mərtəbə radonla zəngin olur. Tikinti materiallarının radioaktivliyi (mk 
3b/il  hesabı  ilə  )  aşağıdakı  kimidir:  ağac  materialı-0;  əhəng  daşı  və 
qum  0-100;  kərpic,  beton  –  100-200;  təbii  daş,  gips  200-400;  qranit 
400-2000. Radonun ən çox mövcud olduğu yerlərdən biri də sudur. 
İnsanların  istehsal  fəaliyyəti  nəticəsində,  faydalı  qazıntıların 
çıxarılması  və  emalı,  üzvi  yanacaqların  yandırılması,  mineral 
gübrələrin  istehsalı  zamanı  atmosfer  radionuklidlərlə  zənginləşir  və 
daimi dəyişir. 

 
152 
Nüvə enerjisinin əldə olunması ilə bərabər insanlar tərəfindən xeyli 
miqdarda radioaktiv mənbələr təbiətə yayılır. 
Atom bombalarının sinağı zamanı, istər quruda istərsədə suda, atom 
elektrik  stansiyalarının  qurulması  zamanı  biosfer  çirklənir  və  bunun 
ağır nəticələri hiss olunmaqdadır. 
Süni  sintez  olunan  radionuklidlər  21  olub,  onlardan  8-i  əhalinin 
şüalanma mənbəi kimi qeyd olunmaqdadır: 
14
C, 
137
Cs, 
90
Sr, 
89
Sr, 
106
Rn, 
144
Ce, 
131
İ, 
95
Zr. 
Radioaktiv  maddələr  əsasən  3  yolla  orqanizmə  daxil  olur:  a) 
radioaktiv  maddə  ilə  çirklənmiş  hava  ilə  tənəffüs  etməklə;  b)  su  və 
qida məhsulları ilə mədə-bağırsaq vasitəsilə; c) dəri vasitəsilə. 
Süni  radioaktiv  maddələrdən  ən  təhlükəlisi  yaşama  müddəti  çox 
olan 
90
Sr, 
137
Cs  və  «qısaömürlü» 
131
İ izotopları hesab olunur. Hazırda 
onların orqanizmə daxil olma, yayılma, toplanma və xaric olma prosesi 
yaxşı  öyrənilmişdir.  İnsan  orqanizminin  radioaktiv  məhsullardan 
qorunması əsas profilaktiki tədbir hesab olunur. 
Orqanizmə  daxil  olan  radioaktiv  maddələr  aşağıdakı  sxem  üzrə 
yayılır:  biomolekullar  –  hüceyrə  möhtəviyatı-hüceyrə-toxuma-
orqanizm. 
Şualanmaya  daha  həssas  olan  hüceyrələrin  orqanellarıdır. 
Məməlilərdə  hüceyrənin  nüvəsi  və  mitoxondrilər  ən  az  şüalanmadan 
tez  zədələnir.  Bu  zaman  hüceyrələrdə  gedən  oksidləşmə,  fosforlaşma 
prosesi  pozulur,  nukleoproteidlərin  fiziki-kimyəvi  xassələri  dəyişir  və 
bunun  nəticəsi  olaraq  DNT-nin  (dezoksinuklein  turşusu)  kəmiyət  və 
keyfiyyət  dəyişikliyi  baş  verir.  Bundan    başqa  hüceyrə    mem-
branlarında K
+
, Na
+
 ionlarının mübadiləsi pozulur. 
Şüalanma  çox  olduqda  bütün  növ  mütasiya  dəyişgənliyi  baş  verir: 
genomik  mutasiya-xromosom  cütlərinin  sayı  dəyişir;  xromosom 
mutasiyası  –  xromosomla  rın  miqdarı  və  quruluşu    dəyişir;  gen 
mutasiya  –  genlərin  molekulyar  quruluşu  dəyişir  və  bunun  nəticəsi 
olaraq bioloji aktiv olmayan zülallar sintez olunur. 
Hüceyrələrin  radioaktiv  zədələnməsinin  üç  mərhələsi  nəzərdə 
tutulur: 
Birinci 
mərhələdə 
makromolekulların  ionlaşması  və 
həyəcanlanması baş verir ki, buna fiziki mərhələ də deyilir. Bu zaman 
enerjinin  udulması  aminturşuların  zəif  rabitələrində  (-SH  qruplarında, 
xromofor  timin  qruplarında  və  lipidlərdə  ikiqat  rabitələrdə)  həyata 

 
153 
keçirilir. 
İkinci  mərhələdə  kimyəvi  çevrilmələr  baş  verdiyindən,  bu  zaman 
zülalların, nuklein turşularının, lipidlərin radikalları su molekulları və 
oksigenlə  qarşılıqlı  təsirdə  olurlar.  Bu  da  öz  növbəsində  peroksid 
birləşmələrin  əmələ  gəlməsi  ilə  yanaşı,  oksidləşmə  prosesini 
sürətləndirərək  molekulların  dəyişməsi  baş  verir.  Nəticədə  bioloji 
membranların  quruluşu  dəyişir,  dağılma  prosesi  sürətlənir,  fermentlə-
rin funksiyası dəyişərək onların aktivliyi dəyişir. 
Üçüncü  mərhələdə  biokimyəvi  dəyişiklər  baş  verir.  Bu  zaman  bir 
fermentin  aktivliyi  azalaraq,  digərinin  aktivliyi  həddindən  çox  artır. 
Nəticədə  lazımı  molekulların  sintezi  ləngiyərək  biokimyəvi  proseslər 
getmir. Bu mərhələdə, həmçinin fosforun oksidləşməsi getmir. 100 rad 
şüalanmadan  20-30  dəqiqə  sonra  bu  proses  baş  verir  ki,  bu  zaman 
həyat  fəaliyyətinin  əsas  tənzimləyicisi  olan  adipin  tri  fosfat  (ATF) 
molekulunda genləşmə sistemi dağılır. 
Radiasiyaya həssas olan molekullardan biri də Dezoksirubenuklein 
turşusu (DNT) və onun kompleksləridir. Ehtimal olunur ki, bu zaman 
əsas etibarı ilə zülal-zülal və zülal DNT əlaqəsi dağılır. 
Orqanizmin  tam  şüalanması  zamanı  skelet  əzələlrində,  qaraciyərdə 
və  digər  toxumalarda  qlikogenin  miqdarı  aşağı  düşür.  Bundan  başqa 
qlikozanın  parçalanması  prosesi - qlikoliz də pozulur. 
Şüalanma  zamanı  lipidlərdə  sürətli  oksidləşmə  prosesi  nəticəsində 
aşağıdakı  reaksiya  ilə  müşayət  olunan  peroksidlərin  əmələ  gəlməsi 
prosesi baş verir. ROOH


R – və ROOH


ROO- çevrilməsi 
baş  verərək  ilkin  radikallar  yaranır,  bu  radikallar  da  öz  növbəsində 
oksidləşərək peroksidlər əmələ gəlir:  
          
         
R- + O
2
 


RO
2
- və ROO- + RH


ROOH + R- 
 
Proses zəncirvari olduğundan sürətli baş verir və hüceyrələrin məhv 
olması ilə nəticələnir. 
Orqanizm  şüalanmaya  məruz  qaldıqda  lipidlərin  miqdarının 
azalması ilə yanaşı, onların qanda, qara çiyərdə və digər toxumalarda 
paylanması pozulur. 
Radioaktiv maddələrin orqanizmdə yayılması xüsusiyyətləri əsasən 
üç qrupla xarakterizə olunur: 
1.  Skeletlərdə  toplanan  izotoplar  –  buraya  stronsium  barium  və 

 
154 
radiumun radioaktiv izotopları daxildir. 
2.  Qara  çiyərdə  toplanan  izotoplar  -  buraya  serium,  lantan, 
plutonium və digər aktinoidlərin izotopları daxildir. 
3. Orqanizmdə bərabər paylanan radioaktiv izotoplar buraya hidrogen, 
karbon,  təsirsiz  qazlar,  dəmir  və  digər  elementlərin  radioaktiv  izotopları 
daxildir.  Bunlar  da  orqan  və  toxumalarda  sellektiv  olaraq  toplanırlar. 
Məsələn, kalium, ribidium, sezium əzələlərdə, niobium, rutenium dalaxda, 
böyrəküstü  vəzdə,  limfa  düyünlərində  daha  çox  toplanırlar.  Radioaktiv 
yod isə əsasən qalxanabənzər vəzdə toplanır və onun bədxassəli şiş əmələ 
gətirməsinə səbəb olur. 
Yuxarıdakıları  analiz  etdikdə  radioaktiv  çirklənmədən  qorunmaq 
üçün aşağıdakı profilaktiki tədbirlər alınmalıdır: təbii ekran kimi Bizi, 
Günəşdən gələn radioaktiv kosmik şüalardan qoruyan Yer atmosferinin 
qorunması;  radioaktiv  elementlərin  çıxarılması,  istehsalı  tətbiqi  və 
saxlanması zamanı yüksək təhlükəsizlik  texnikasına əməl olunması. 
Radionuklidlərin  orqanizmdə  toplanmasının  qarşısını  almağın 
yollarından  biri  də  düzgün  qidalanmadır.  Bu  zaman  orqanizmə  daxil 
olan  və  yarım  parçalanma  dövrü  10  ildən  çox  olan  radionuklidlərin 
toplanması və miqrasiyası aradan qalxır. 
Radioaktiv zədələnmələrə həssas olan toxumalar – onurğa beyni və 
sümüklər bəd xassəli şişlərin əmələ gəlmə riskinə görə ilkin yerlərdən 
birinə sahibdir.  
Tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  qida  rasionu  balıq  məhsulları, 
kalsiumla,  flüorla  zəngin  qidalar,  antioksidant  xassəli  A,  E,  C 
vitaminləri,  eləcə  də  tam  mənimsənilməmiş  karbohidratlar  (pektin) 
orqanizmdə  baş  verə  biləcək  onkoloji  xəstəliklərin  riskini  azaldır.  Bu 
cür qidalanma əsas profilaktiki tədbirlərdən biri olub ağır metalların və 
digər  zəhərli  maddələrin  orqanizmdə  toplanması  və  miqrasiyasının 
qarşısını  almaqla,  onların  orqanizmdən  kənar  olmasını  sürətləndirən 
bir vasitədir. 
Ətraf  mühitin  radioaktiv  çirklənməsi  prosesi  əsasən  1940-1950-ci 
illərdən  başlayaraq  yarandı.  Bu  illərdə  atom  bombasının  hazırlanması 
və tətbiqi (avqust, sentyabr 1945-ci il Naqasaki və Xerosima şəhərləri 
–  Yaponiya)  nəticəsində  antropogen  radiasiya  yarandı.  Nüvə 
silahlarının  təkmilləşməsi,  quruda  və  suda  nüvə  sınaqlarının 
keçirilməsi  tələbi  yarandığından,  planetimiz  radionuklidlərdə  zəngin-

 
155 
ləşməyə başladı. 
Təbii  radioaktiv  filizlərin  çıxarılması,  onların  yenidən  işlənərək 
Uran-235-in  ayrılması,  Atom  elektrostansiyaların  (AES)  istifadəyə 
verilməsi,  bütün  bunlar  bilavasitə  yer  qabığında  və  atmosferdə 
radioaktiv izotopların yayılmasına səbəb oldu. 
Bu dövrə qədər planetimizdə təbii olaraq radiasiya fonu mövcud idi 
və canlı orqanizmlər bu fona adaptasiya olunmuş hesab edilirdi. 
XX  əsrin  ortalarından  başlayaraq  radiasiya  fonu  bir  neçə  dəfə 
artmağa  başladı.  Digər  tərəfdən  insanların  radioaktiv  şüalarla 
şüalanması  rentgen  diaqnostikanın  yaranması  nəticəsində  də  baş 
vermiş oldu. 
Radioaktivlik vahidi kimi Bekkerel (Bk) qəbul edilmişdir ki, bu da 
bir saniyədə nüvə parçalanmalarının sayı ilə ölçülür. 
Radioaktivliyi  həmçinin  Küri  (Ki)  ilə  də  göstərirlər  1Ku=3,7

10
10
 
dağılma  /saniyə,  1Bk=2,7

10
-11
Ku.  Son  zamanlar  ekspozisiya  dozası 
kimi rengen vahidindən də istifadə olunur. 
1  Rentgen 

  -  şüalanma  1  sm
3
  havada  2,08

10
8
  çüt  ion  əmələ 
gəlməsilə ölçülən şüalanmaya bərabərdir. 
Təbii  radiaktiv  fon  kosmogen  və  geogen  yolla  yaranır.  Yer  kürəsi 
daimi  olaraq  proton  və  neytron  bombardmanına  məruz  qalır.  Kosmik 
şüaların təsirindən atmosfer azotu və hidrogeni dəyişərək 
3
H, 
14
C, 
7
Be 
və 
10
Be kimi radionuklidlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. 
Məsələn,  azot  atomunun  nüvəsi kosmik  neytronların  bombardmanı 
nəticəsində 
14
C izotopu əmələ gəlir. 
 
14
7
N+ 
1
o
P           
14
6
C + 
1
1
H 
 
Bu  zaman  əmələ  gələn 
14
6
C  izotopunun  yarımparçalanma  dövrü 
5730 il olub aktivlik cəmi isə 8,5

10
18
 Bk-lə bərabərdir. 
Eyni  zamanda  atmosfer  azotunun  nüvəsi  günəşdən  gələn  kosmik 
protonlarla bombardman edildikdə aşağıdakı çevrilmə baş verir. 
 
14
7
N + 
o
1
P 


 2

 
7
4
Be 
 
7
4
Be  izotopunun  yarımparçalanma  dövrü  53  gün  olub  yağış 
vasitəsilə milyon tonlarla yer qabığına çökür. Bu zaman yağış suyunun 
ümumi aktivliyi 700 Bk/m
3
 bərabər olur. 

 
156 
Geogen  mənşəli  radioaktiv  izotoplar  təxminən  300  olub,  onlardan 
ən  çox  yayılanı 
40
K  izotopudur.  Onun  yarımparçalanma  dövrü  1,32

10
9
 il olub, radioaktiv izotopların 0,0119%-ni təşkil edir. Bu izotopun 
radiokimyəvi parçalanması iki  istiqamətdə gedir. Birinci  istiqamət 

 - 
parçalanma olmaqla izotopun 89%-ni əhatə edir. 
 
40
K


40
Ca + 

 
 
İkinci  istiqamət  zamanı 
40
K  izotopu  elektron  udaraq  arqon 
elementinə çevrilir: 
 
40
K + e


40
Ar + 

 
 
Geogen  radionuklidlərdən  Uran  və  Torium  yer  qabığında  az  və 
səpələnmiş halda  yayılsada (Uranın klarkı - 2,6 

10
-40
%, Toriumunki 
isə 1,6 

10
-40
%) canlı varlıqlarda onların miqdarı 8 mqr/kq təşkil edir. 
Çay sularında Uran və Toriumun miqdarı 0,3

 0,5 mkq/l olur və hər il 
okean və dənizlərə 70 ton Uran, 189 ton Torium axıdılır.