Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən
Yüklə 5,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dil – insanlar arasında, elm – insanla təbiət arasında ünsiyyət vasitəsidir.
- Elm və dil
- Elm haqqında elm
|
ELM VƏ DİL
Dil – insanlar arasında, elm – insanla təbiət arasında ünsiyyət vasitəsidir.
Elm və dil
627
təhsil almaq imkanıdır. Azərbaycanda bu imkan sovet dövründə də var idi. Lakin rus dilində oxumaq daha üstün sayılırdı. Səbəblərindən biri bu idi ki, dövlət idarələrində rus dilindən istifadə olunduğu üçün, bu dili bilmək va- cib idi. Öz dilində oxumağa rəsmi məhdudiyyət olmasa da, təkcə bu dili bilməklə «irəli getmək», vəzifə tutmaq, hər hansı digər sahədə uğur qazanmaq çox çətin idi. Düzdür, millət öz dilini ailə-məişət səviyyəsində qoruyurdu, amma burada da müəyyən problemlər var idi. Təhsilini rus dilində alanlar öz dilində ancaq ləhcədə danışır və ya heç onu da bilmirdilər. Nəticədə tədri- cən milli-mənəviyyatdan və adət-ənənədən də uzaqlaşırdılar. Belə fikir ya- yılmışdı ki, ana dili ilə ancaq şair və müğənni olmaq, yerli bazarda alver etmək və ya qayıdıb orta məktəbdə dərs demək mümkündür. Alim olmaq, ali məktəbdə dərs demək, İttifaq miqyasına çıxmaq üçün daha çox rus dili lazım idi. Elmi kitablar və ali məktəb dərslikləri də əsasən rus dilində idi. Təəssüf ki, müstəqillik əldə olunmasından xeyli müddət keçməsinə baxmayaraq, öz dilimizdə elmi kitablar yenə də çox azdır. Düzdür, rus dili sıxışdırılır, amma daha çox dərəcədə ingilis dili tərəfindən. Gənclərimizin həm rus, həm də ingilis dilində elmi ədəbiyyatla tanış olması, beynəlxalq miqyasda elmi fəaliyyətin iştirakçılarına çevrilməsi sevindirici haldır. Am- ma təhsil prosesinin, xüsusən orta təhsilin mükəmməl Azərbaycan dilində aparılması çox vacibdir. Çünki təkcə humanitar biliklər deyil, dəqiq elmlər də gənclərimizin dünyagörüşünün inkişafına, bir şəxsiyyət kimi forma- laşmasına təsir göstərir. “Elmin vətəni olmur”, – deyirlər. Lakin bununla yanaşı, biz bəzən “Avropa elmi”, “sovet elmi”, “yapon elmi”, o cümlədən, «Azərbaycan el- mi” kimi ifadələrə də rast gəlirik. Söhbət əslində nədən gedir? Vahid dün- ya elmi kontekstində hər bir xalqa, dövlətə məxsus olan ayrıca lokal sahə-
Elm haqqında elm
628 lərmi var? Yoxsa hər hansı bir xalqın elmi tərəqqidə yerini, xidmətini, payını müəyyənləşdirmək üçün identifikasiya aparılır? Əlbəttə, əvvəlki tarixi mərhələlərdə, elm hələ bir tam kimi formalaş- mamış (əslində bu proses hələ də başa çatmamışdır), ayrı-ayrı bölgələrdə lokal elm və lokal sivilizasiyalardan danışılması qanunauyğun haldır. Mə- sələn, “antik elm”, “orta əsr islam elmi”, “ingilis elmi”, “Veymar Almani- yasında elm” və s. bu kimi ifadələrdə 7 1 təkcə coğrafi müəyyənlikdən deyil, konkret elmi mühit müəyyənliyindən bəhs edilir. Məkan-zaman kontiniu- mu burada özünü coğrafi və ya siyasi bölgü mənasında yox, tamamilə yeni bir mənada – elm fəzasında lokallaşmalar kimi göstərir. “Azərbaycan elmi”, yaxud “Azərbaycanda elm” ifadələri ilə biz bu kitabda məhz nəyi nəzərdə tutacağıq? Tədqiqatçının milliyyətcə azərbay- canlı olmasınımı, tədqiqat işinin Azərbaycan siyasi-coğrafi məkanında ye- rinə yetirilməsimi, yoxsa Azərbaycan dilində yazılmasınımı? Xarici ölkədə yaşayan bir azərbaycanlının xarici dildə nə isə yazıb xarici jurnallarda nəşr etdirməsi faktı “Azərbaycan elmi” ilə nə dərəcədə əlaqədardır? Biz bu halda ancaq onun milli mənsubiyyətinə görə qürur duya bilərik. Əslində isə bu faktın bizim elmə elə bir aidiyyatı yoxdur. Ya- xud başqa millətdən olan və Azərbaycana elmi ezamiyyətə göndərilmiş bir şəxsin elmi nəticələri nə dərəcədə “Azərbaycan elmi”nə aid edə bilərik? Başqa bir sual: milliyyətcə azərbaycanlı olan, öz ölkəmizdə yaşayan və hətta elmi müəssisələrimizin birində çalışan, əməkhaqqı alan, tədqiqatının nəticələrini də bizim nəşriyyatlarda və ya jurnallarda çap etdirən, lakin yer- li elmi mühitlə heç bir əlaqəsi olmayan, tutaq ki, Rusiya elmi mühitində gedən müzakirələrə qatılmaqla kifayətlənən və hansı isə yerli elmi məktəb, yaxud problematika ilə bağlılığı olmayan tədqiqatlar hansı elmi fraktala aiddir? Təbiət elmləri sahəsində, elmin ön cəbhəsində müəlliflik fərdi qay- dada müəyyənləşir və alimin milli və siyasi-coğrafi mənsubiyyəti önəm daşımır. İctimai-humanitar elmlər sahəsində millilik tədqiqatların məzmu-
1 И.Д.Рожанский. Античная наука. М., Наука, 1980; И.Д.Рожанский. Римская на- ука // И.Д.Рожанский. История естествознания в эпоху эллинизма и Римской импе- рии. М., Наука, 1988, с. 338-389; В.П.Гайденко, Г.А.Смирнов. Западноевропейская на- ука в средние века: Общие принципы и учение о движении. М., Наука, 1989;
очерки. СПб., 2003, М.Уолкер. Наука в Веймарской Германии // Наука и кризисы, с. 550-568.
Elm və dil
629 nunda problematikada öz əksini tapır. Yəni bu sahələrdə hələ vahid ümum- bəşəri elmdən danışmaq mümkün deyil. Ona görə də, burada tədqiqatın mövzusu və hansı dildə yazılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Elmi tədqi- qatın praktik tətbiq çevrəsi bölgə və ya etnik milli auditoriya ilə müəyyən- ləşir. Burada dil amilini bir daha vurğulamaq istərdik. Çünki tətbiq təkcə elmi ictimaiyyətə yox, daha geniş oxucu kütləsinə ünvanlandığından bura- da dil amili önə çıxır. Azərbaycanda elm üçün daha bir spesifik məsələ də vardır ki, bu da elmi biliklərin gənc nəslə, tələbə-doktorant kontingentinə çatdırılması, el- mi maarifləndirmə işinin təşkili, habelə milli elmi terminologiyanın forma- laşdırılması ilə bağlıdır. Düzdür, biz dünya elminə qatılarkən tədqiqatçı- larımızın öz elmi əsərlərini hansı dildə yazdıqlarının fərqinə varmırıq, am- ma yerli elmi mühitlə əks əlaqənin vacibliyi, elmi məktəblərin formalaş- ması şərtlərini nəzərə aldıqda, dil amili yenə də önə çıxır.
Dil əməli fəaliyyət prosesində yaranmışdır və əmək bölgüsü nəticə- sində tarixən dilin özündə də daxili bölgü getmiş, adi danışıq dili zəminin- də professional dil üslubları formalaşmağa başlamışdır. Bu üslublar, lazım gəldikdə müəyyən ixtisas sahəsinin tam spesifik dili olan simvolika sistemi ilə danışıq dili arasında körpü rolunu oynayır. Məsələn, riyazi simvollarla ifadə olunmuş qanun müvafiq terminlər vasitəsilə danışıq dilində də ifadə oluna bilər. Lakin bu, artıq adi danışıq dili deyil, milli elmi dildir. Onun inkişafı bir tərəfdən elmin regional inkişaf səviyyəsi, digər tərəfdən də mil- li danışıq dilinin potensial imkanları ilə müəyyən olunur. Elm inkişaf et- dikcə daha çox nisbi müstəqillik qazanan elmi dil, dönüb adi danışıq dili ilə əks əlaqəyə girir, onun daha da zənginləşməsinə səbəb olur. Sözlərin mənaları dəqiqləşir, incə mahiyyət və məzmun fərqləri adi danışıqda da nəzərə alınır. Milli dili zənginləşdirən, inkişaf etdirən ən mühüm professional dil sahələrindən biri də, heç şübhəsiz, bədii dildir. Sözlər obrazlaşır və bədii obrazlar sözə çevrilərək milli bədii dilin nisbi müstəqilliyini artırır. Bu sa- hədəki inkişaf da yenə əks əlaqə vasitəsilə adi danışıq dilində iz buraxır. Beləliklə, söz ehtiyatı bədii ifadələr və elmi terminlər hesabına artır, dilə yeni üslub çalarları əlavə olunur. Lakin biz dilimizin bu iki mühüm inkişaf mənbəyinə münasibətdə açıq-aşkar ayrı-seçkiliyə yol veririk. Nəinki, ümumiyyətlə Azərbaycan bə- Elm haqqında elm
630 dii dilinin, hətta ayrı-ayrı yazıçıların bədii dil xüsusiyyətlərinin öyrənilmə- sinə dair xüsusi kitablar yazıldığı halda, Azərbaycan elmi dili təzə-təzə öy- rənilir, milli fəlsəfi dilimiz isə hələ də müstəqil tədqiqat obyektinə çevril- məmişdir. Belə vəziyyət Azərbaycan dilinin ahəngdar inkişafına mane olur və habelə dilçilik elminə qeyri-sağlam mənəvi iqlim gətirir. Əsl mütəxəs- sislər tərəfindən araşdırılmamış belə «xam sahə»nin olması bəzən elm və fəlsəfədən baş çıxarmayan və elmi tədqiqat səriştəsi olmayan adamlar tərə- findən sui-istifadə olunur. Nə qədər ki, bu sahənin həqiqi elmi tədqiqinə başlanmamışdır, nə qədər ki, ciddi daxili rəqabət yoxdur, dilçilikdəki bu boşluq, «ağ ləkə» diletantlar tərəfindən məharətlə istifadə ediləcək, hətta onlara dilçiliyin yeni sahələrinin pionerləri adı veriləcəkdir. Halbuki, bu problem də yalnız dilçilik problemi deyil. Bizcə, alimlərimiz, milli elmi- fəlsəfi fikrin bütün təəssübkeşləri bu mühüm sahəyə xüsusi diqqət yetirməlidirlər. Xüsusi diqqət, lap elə ilk yaxınlaşmada, bizi etiraf edilməsi ağır olan iki faktla qarşılaşdıracaqdır. Biri budur ki, elmi-fəlsəfi dilimizin xüsusiy- yətlərini öyrənmək üçün tədqiqat obyekti, orijinal material yox dərəcəsin- dədir. Çox nadir və cüzi misallar tapmaq olar ki, hər hansı yeni elmi ideya, nəzəriyyə həyata vəsiqəni bizim dildə almış olsun. Orijinal fəlsəfi tədqiqat- lar da həmçinin. Deməli, Azərbaycan elmi-fəlsəfi dilini öyrənmək istəyən tədqiqatçı- lar əslində nə isə başqa bir şey – özgə dillərdə yaranmış elmi biliklərin bi- zim dilə tərcüməsinin xüsusiyyətlərini öyrənmiş olurlar. Milli elmi və fəl- səfi dilin təfəkkürlə üzvi vəhdətdə inkişaf etməməsi, dilimizin bu istiqa- mətdə inkişafının ləngiməsi, ümumən milli ədəbi dilin strukturuna təsir göstərir, onun daxili ahəngi pozulur. Bütün xalqların milli ədəbi dili adi danışıq dili zəminində bədii, fəlsəfi və elmi üslubun, habelə digər professi- onal dil üslublarının (məsələn, idarə dili, konkret təsərrüfat sahələri ilə bağlı ixtisas dilləri və s.) təsiri ilə formalaşır. Müasir Azərbaycan ədəbi dili isə daha çox dərəcədə bədii dilə arxalandığından və məhz bu istiqamətdə «düz yola» çıxdığından, hələ də özünə cığır aça bilməyən elmi dilə bir növ yuxarıdan aşağı baxır, onu yaxına buraxmır. Artıq birtərəfli surətdə forma- laşmış olan ədəbi dilimizin özünümüdafiə instinkti işə düşmüş və vaxtında bu sistemə daxil ola bilməmiş professional dillərə, dil üslublarına ögey münasibət yaranmışdır. Elmi dil, idarə dili və s. nisbi müstəqillik səviyyəsinə qalxa bilmədi- Elm və dil
631 yindən, öz təsir imkanlarına görə bədii dillə rəqabət apara bilmir. Nəticədə dil üçün olduqca ziyanlı bir proses başlanır. Hazırkı səviyyəsindən müştə- beh olan ədəbi dil özünün gələcək inkişafı üçün təminat verə biləcək pro- fessional dillərin nisbi müstəqilliyini əlindən alır, müxtəlif daxili dil üslub- ları arasında rəqabət itir, yaranmış yeknəsəqlik sonrakı inkişaf üçün mane- əyə çevrilir. Son vaxtlar mətbuatımızda Azərbaycan dilinin təmizliyini mühafizə uğrunda mübarizə meyli güclənmişdir. Bu, əlbəttə, gözəl məqsədə xidmət edən təşəbbüsdür. Lakin hər bir təşəbbüs o zaman həqiqətən faydalı olur ki, möhkəm elmi təmələ malik olsun. Əvvəla, «dil» anlayışının özünü məhdud mənada başa düşmək, onu yalnız danışıq dili və ya ədəbi dillə ey- niləşdirmək və onun «təmizliyini» qorumaq üçün qərarlaşmış mətbuat «norma»larına istinad etmək düzgün deyil. Dil nə isə mütləq sabit bir şey olmayıb, cəmiyyətin bütün sahələrinin, o cümlədən də elmin, texnikanın tərəqqisini özündə əks etdirən, həyatla daim ayaqlaşmalı olan dinamik pro- sesdir. Təfəkkürün inkişafı dilin inkişafından kənarda mümkün deyil. Belə olduğu halda dilin qorunmasını, onun saflığı uğrunda mübarizəni necə başa düşmək lazımdır? Bəzən bəsit vətənpərvərlik mövqeyindən çıxış edən bir sıra ədə- biyyatçılar, jurnalistlər dilimizə kənar sözlərin daxil olması və bunun yol- verilməzliyi haqqında böyük təşvişlə danışır, mətbuatda belə sözlərin iş- lənməsinə yol verməməyə çağırırlar. «Qlobus» sözü çoxdan dilimizə daxil olduğu halda, «qlobal» sözünə müqavimət göstərilir. «Sivilizasiya», «in- formasiya», «ekologiya», «kibernetika», «subyekt», «obyekt» sözlərini iş- lətmək pislənir, onların Azərbaycan dilində qarşılığı axtarılır. «Riyaziy- yat», «mənəviyyat», «mədəniyyət» və s. bu kimi terminlər də dilçi alimlə- rimizi narahat edir, onları azərbaycanlaşdırmaq, dilimizi ərəb-fars mənşəli sözlərdən təmizləmək üçün yollar axtarılır. Məhz belə bir meylin nəticəsi- dir ki, son vaxtlar dilimizdə «söz yaradıcılığına» aludəçilik baş alıb gedir, artıq qərarlaşmış ifadə və terminlərin əvəzinə onların mənasını dəqiq ifadə etməyən və ya hələ ki, ancaq tapmaca kimi səslənən sözlər işlədilir. Məsə- lən, mətbuatda «dəlil», «isbat», «təxəyyül», «təhlil» sözlərinin əvəzinə «tutarqa», «doğrultma», «qurama», «açıqlama» kimi sözlərin işlənməsi di- limizə heç də aydınlıq gətirmir. «Strukturu» – «quruluş», «sferanı» – «sa- hə», «elementi» – «ünsür», «bürokratiyanı» – «süründürməcilik» kimi tər- cümə edənlər əslində elmi mənanın xeyli dərəcədə təhrif olunduğunu nə-
Elm haqqında elm
632 zərdən qaçırırlar. Hətta «material» və «ideal» sözlərinin «maddi» və «mə- nəvi» kimi tərcüməsi də ilk baxışda uğurlu görünməsinə baxmayaraq, fəl- səfi dilə xeyli dolaşıqlıq gətirir, çünki rus dilindəki «вещественное» və «духовное» terminləri də eyni sözlərlə tərcümə olunur. Bəzi kitablarda «sintez»in «tərkib» kimi işlənməsinə isə heç cür bəraət qazandırıla bilməz, çünki bu söz əslində tamam başqa mənanı ifadə edir. Belə misallardan çox gətirmək olar. Məqsəd isə diqqəti ancaq buna yönəltməkdir ki, beynəlxalq miqyasda qəbul olunmuş elmi terminləri nəyin bahasına olursa-olsun tərcümə etməkdənsə, dilimizi onların hesabına zənginləşdirmək və dilin dəqiq ifadə imkanını artırmaq daha məqsədəuyğundur. Xüsusən, elmi dili- mizin mühüm tərkib hissəsini təşkil edən ərəb mənşəli sözlərə qısqanclıqla yanaşmağa heç bir əsas yoxdur. Çünki neçə əsrlər ərzində İslam Şərqində elmin inkişafında və ərəb elmi-fəlsəfi dilinin formalaşmasında həmvətənlərimizin də rolu az olmamışdır və bu sözlər bizim milli elmi yaradıcılıq ənənələrimiz və təfəkkür mədəniyyətimizlə sıx surətdə bağlıdır. Əlbəttə, ədəbiyyatçı təəccüblənə bilər ki, görəsən niyə istənilən ob- razın sözlə ifadəsinə imkan verən zəngin Azərbaycan dili alimlərimizə azlıq edir? Bəlkə yazıçılarımız, şairlərimiz milli dialektlərdən, şivələrdən istifadə etməklə öz milli bədii dilimizi daha da inkişaf etdirdiyi kimi, başqa dillərdən söz almağa ehtiyac duymadığı kimi, alimlərimiz də dilimizin geniş ehtiyatlarına müraciət etsinlər, axtarışlar aparsınlar, çətinlik çəksələr dilçilər, jurnalistlər köməyə gəlsin? Nəyə görə xüsusi elmi əsərlərdə işlədi- lən alınma sözlər ədəbi dilə də keçir, bəziləri bu sözləri mətbuata, televizi- yaya da gətirməkdən çəkinmirlər? Suallar, əlbəttə, məntiqi əsasdan məhrum deyil. Lakin bütün məsələ elm və bədii ədəbiyyatın fərqində, elmi dilin spesifikasındadır. Bu spesifi- ka elmin ümumbəşəri xarakterindən, vahid planetar hadisə olmasından irəli gəlir. Elm bütün dünya xalqlarının birgə səyi nəticəsində yaradılan vahid bütöv prosesdir. İngilislərin ayrı, ərəblərin ayrı, rusların ayrı elmi yoxdur. Eləcə də, müstəqil Azərbaycan elmi yoxdur. Elm hamı üçün ümumidir. Lakin onun yaradılmasında, inkişafında heç də hamı eyni rol oynamamış- dır. Müxtəlif dövrlərdə öz inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq bu və ya digər xalqın, ölkənin, regionun elmə verdiyi pay müxtəlif olmuşdur. Həm də bö- yük elm məbədində heç kimin xidməti unudulmamışdır. Müasir elmi Elm və dil
633 biliyin məntiqi strukturuna və elmi dilin, terminlərin etimologiyasına nəzər salsaq, elmi yaradıcılıq yolunun tarixi, coğrafi və milli xəritəsini ayırd et- mək çətin deyil. Yunan və latın mənşəli terminlər min illər keçməsinə bax- mayaraq, müasir elmi dilin əsasını təşkil edir ki, bu da antik elmin tarixi xidmətini düzgün əks etdirir. Orta əsrlərdə ərəb alimlərinin, islam mədə- niyyətinin elmin inkişafına göstərdiyi böyük təsirin nəticəsidir ki, elmi dilin beynəlmiləl arsenalına bir sıra ərəb mənşəli terminlər daxil olmuş və bu gün də bütün dünya xalqları tərəfindən işlədilməkdədir. Biz beynəlmiləl elmi terminlərin əsasən saxlanması zərurətindən da- nışarkən, bunun heç də yalnız başqa xalqların elmin inkişafına göstərdiklə- ri xidmətə hörmət mənasında başa düşülməsini istəməzdik. Əlbəttə, bu da mühüm şərtdir. Lakin ən başlıcası odur ki, hər bir termin sadəcə söz olma- yıb bütöv nəzəri təlimdir, konseptual bir sistemin ifadəsidir. Termini əvəz etdiyimiz milli sözün isə heç şübhəsiz, öz ənənəvi məzmunu vardır. Bu məzmunun həmin konseptual sistemlə üst-üstə düşməsi ehtimalı çox azdır. Ona görə də, elmi dildə gəlişigözəl «tərcümələr» məzmunun dəqiqliyinə xələl gətirir. Qondarma tərcümə elmi idrakın adi şüur müstəvisinə köçü- rülməsinə uyğun gəlir. Bu isə könüllü surətdə elmdən uzaqlaşmaq, onu bəsitləşdirmək və təhrif etmək olardı. Əgər elmin gündəlik həyata getdikcə daha çox nüfuz etməsi sayəsin- də beynəlmiləl elmi terminlər də elmi dildən danışıq dilinə keçirsə, kütləvi ədəbiyyata, mətbuata nüfuz edirsə, bundan təşvişə düşmək lazım deyil. Bunu zəruri təbii proses kimi qəbul etmək lazımdır. Beynəlmiləl elmi ter- minləri süni yolla tərcümə etmək, kənarda oturub hazır elmi biliklərə milli don geyindirmək iddiası istər-istəməz vahid ümumbəşəri elm sistemindən imtina etməyə ekvivalentdir. Biz beynəlmiləl elmi terminlərin əsasən saxlanması zərurətindən da- nışarkən, bunu heç də yalnız başqa xalqların elmin inkişafında xidmətlərini dəyərləndirmək naminə etmirik. «Adət», «şəriət», «şahmat» və s. onlarca bu cür söz bir çox xalqların ədəbi dillərinə nə üçün tərcüməsiz daxil olub? Çünki sözlər eynilə saxlandıqda məna çalarını, həmin hadisənin tarixi spe- sifikliyini daha düzgün əks etdirir, daha tutumlu olur, mənaca daha zəngin və daha konkret olur. Nə üçün biz istisna olunmaqla (doğurdanmı buna yalnız bizim dilin imkanları çatırdı?) az qala bütün dünya xalqları «пере- стройка», «гластность» sözlərini olduğu kimi işlətməyi üstün tutdular? Məhz həmin hadisələrin özünəməxsusluğunu, spesifik rus təcrübəsi ol-
Elm haqqında elm
634 duğunu nəzərə çarpdırmaq üçün. Avropalılar, ruslar artıq ədəbi dilə də sirayət edən «alqoritm», «al- qebra», «alkoqol», «kimya», «əlkimya», «neft», «benzol» sözlərinin qarşı- lığını niyə axtarmırlar? Çünki elmin tarixi, onun real inkişaf prosesi ilə el- mi dil arasında sıx bir əlaqə vardır. Çünki sözlər elmi prosesin və ya tarixi təcrübələrin bətnindən dünyaya gəlir və onları dəyişəndə məna spesifikliyi itir. Elmi dilin inkişafına mane olan ikinci əsas amil isə budur ki, jurna- list üslubu üçün düzəldilmiş dil qəliblərinin kortəbii surətdə elmi dilə tət- biq edilməsi dilin ifadə imkanlarını süni surətdə məhdudlaşdırır, mürəkkəb məntiqi təfəkkür strukturlarının adekvat ifadəsinə mane olur. Mürəkkəb cümlələrə və bir cümlədə, hətta bir abzasda eyni sözün bir neçə dəfə təkrar olunmasına qoyulan qadağanlar fikrin dəqiq ifadəsini çətinləşdirir. Forma «gözəlliyi» naminə məzmun kobudlaşır, dəqiqliyini və incəliyini itirir. Artıq «rəsmən» qərarlaşmış olan dil stereotiplərinə, məlumatçılıq və «canlı təsvir» üslublarına hədsiz sədaqət göstərən dövri mətbuatımız «mü- hakimə» və «təhlil» üslublarını heç cür yaxına buraxmaq istəmir. Mətbu- atın üzünü elmi terminlərə, elmi-fəlsəfi üsluba və mürəkkəb cümlələrə bağlamaqla jurnalistlərimiz, naşirlərimiz oxucularda elmi təfəkkürün, ra- sional düşüncənin inkişafına nə qədər ziyan vurduqlarını, görünür, heç ağıllarına da gətirmirlər. Unudurlar ki, vahid üslub yaratmaq təşəbbüsü əs- lində fikirlərin solğunlaşmasına, rəngarəngliyin itməsinə səbəb olur. Unu- durlar ki, hər müəllifə fikir azadlığı ilə yanaşı üslub azadlığı da verilməsə dil inkişaf edə bilməz. Əlbəttə, biz üslub plüralizminin dildə anarxiya kimi başa düşülməsinin əleyhinəyik. Zira hər bir sahənin öz invariantları olduğu kimi, dilin də müəyyən prinsipləri, sabit qaydaları, invariantları olmalıdır. Lakin bu ümumi prinsipləri konkret qəliblərlə əvəz etmək, mahiyyətləri qorumaq əvəzinə təzahürləri mütləqləşdirmək meyli ilə bağlıdır? İstər-is- təməz dilimizin əsl invariantlarının hələ də dəqiq müəyyənləşdirilməməsi ehtimalı ortaya çıxmırmı? Elmi-fəlsəfi fikrin xalqdan, xalqın isə fəlsəfi təfəkkür və rasional dü- şüncədən ayrı düşməsinə aparan bu cür vəziyyətdən necə çıxmaq olar? Dar qəliblər, yersiz mühafizəkarlıq və qondarma terminlər hesabına dili inkişaf etdirmək və bununla elmin, milli fəlsəfənin inkişafı üçün meydan açmaq olarmı? Əgər dil rasional idraka və ona müvafiq olan zəruri formalara bi- ganə qalırsa, elmi-fəlsəfi təfəkkürlə adi şüur arasında körpü salmaq, geniş Elm və dil
635 xalq kütlələrinə məntiqi təfəkkür mədəniyyəti aşılamaq mümkündürmü? Xeyr. Əvvəlcə müəyyən səbəblər üzündən elmin geri qalması, milli fəlsəfi fikrin buxovlanması dilin inkişaf ahəngini pozurdusa, yaranmış indiki və- ziyyətdə artıq ahəngi pozulmuş dil özü də elmi-fəlsəfi fikrin inkişafına ma- ne olan amillərdən birinə çevrilmişdir. Dilin məhdudluğu təfəkkürə də çəpər çəkməyə başlamışdır. Həm rusca, həm də Azərbaycanca sərbəst danışan adam üçün müəy- yən bir mövqeni şərh etmək, məqalə yazmaq, elmi surətdə əsaslandırmaq görəsən hansı dildə asandır? Praktika göstərir ki, rus dilində. Niyə? Ona görəmi ki, bizim dilimiz kasıbdır? Xeyr. Ona görə ki, ruslar dil üçün dar- dar qəliblər düzəltmirlər. Darvazanın ağzını gen açırlar və hətta alınma sözləri də cəsarətlə öz sözləri kimi işlədirlər. Ona görə ki, ruslar bütün fi- kirlər üçün eyni cümlə stereotipləri düzəltmirlər. Onlar bilirlər ki, əksinə, dil özünüqoruma instinktinin təsir dairəsindən kənara çıxa bilməsə, onun həyati enerjisi azalır, rəqabət imkanları məhdudlaşır. Bilirlər ki, öz qınına çəkilənlər məhvə məhkumdurlar. Təbii inkişaf meylinə qarşı çıxaraq bir sözdə belə «güzəştə getmək» istəməyənlər bütövlükdə dilin mövqeyinin zəifləməsinə səbəb olurlar. Müasir dövrdə mütləq izolyasiya dil üçün ən təhlükəli meyllərdən biridir. Dünyanın heç bir dili başqa dillər hesabına zənginləşmədən mə- dəniyyətin bütün sahələrini dolğun surətdə əks etdirə bilməz. Çünki mədə- niyyət özü xalqların birgə səyi ilə inkişaf edir. Müasir Avropa dillərinin və ya rus dilinin etimologiyasına və hazırda həmin dillərdə gedən proseslərə nəzər salsaq onların məhz başqa dillər hesabına, beynəlxalq terminlərin qə- bul edilməsi sayəsində zənginləşdiyini görmək çətin deyildir. Lakin həmin dillər alınma üslub və sözləri üzvi surətdə vahid sistemə daxil etməyi, on- ları özününküləşdirməyi bacarır. Alınma sözləri tərcümə etmək yox, dil sisteminin özünü mürəkkəbləşdirmək üstün tutulur. Deməli, başlıca vəzifə dilin genişlənməsinin, zənginləşməsinin qar- şısını almaq deyil, bu zənginləşməni elmi əsaslarla təmin etmək, imkan da- xilində dilin özünəməxsus qanunauyğunluqlarına riayət etmək, onun spesi- fikasını nəzərə almaqdan ibarətdir. Lazım gəldikdə dildə gedən yeni pro- sesləri də əhatə etməklə onun strukturuna, qanunauyğunluqlarına yenidən baxmaq variantı istisna edilməməlidir. Milli elmi dilin formalaşması və ədəbi dilin beynəlmiləl terminlər və elmi üslub hesabına zənginləşməsi prosesinə nəzarət etmək üçün təkcə mü-
Elm haqqında elm
636 şavirələr, terminologiya komitələrinin iclasları kifayət deyil. Bunun üçün həmin dildə elmi və fəlsəfi əsərlər yaradılmalıdır. Dilin gözəlliyi onun səs- lənmə xüsusiyyətləri və bədii ifadə imkanları ilə müəyyən olunduğu kimi, dilin tutumu da onun ifadə edə bildiyi fikrin dərinliyi və dəqiqliyi ilə mü- əyyən olunur. Təsadüfi deyil ki, Q.V.Hegel öz fəlsəfi əsərlərini həm də alman dilinin nailiyyəti və böyüklüyü kimi izah edirdi. Bəli, Hegel fəlsəfə- sinin yaranmasında yalnız alman təfəkkürü, onun fəlsəfi ənənələri deyil, həm də alman dilinin verdiyi imkanlar müəyyən rol oynamışdır. Bir qədər sonra K.Marksın “Kapital”ı bu dilin böyük imkanların daha bir səpkidə – siyasi iqtisad sahəsində də, nümayiş etdirdi. Q.V.Plexanovun, N.A.Berdya- yevin, A.F.Losevin əsərləri rus dilinin də fəlsəfi təfəkkürü ifadə etmək po- tensialının necə böyük olduğunu göstərdi. Bu dilin həmin imkan səviyyəsi- nə yüksəlməsi üçün, şübhəsiz ki, A.S.Puşkin, L.N.Tolstoy, F.M.Dostoyev- ski ənənələri kifayət deyildi. Bunun üçün həm də M.V.Lomonosov, A.İ.Gertsen, D.İ.Mendeleyev, V.S.Solovyov ənənələri lazım idi. Bəs Azərbaycan dilinin elmi-fəlsəfi fikrin inkişafında tarixən nə ki- mi rolu olub? Orta əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfi fikir də çox vaxt şeir qəli- binə salındığından, xüsusi elmi-fəlsəfi traktatlar isə əsasən ərəb dilində ya- zıldığından Azərbaycan fəlsəfi dilinin formalaşması xeyli ləngimişdir. La- kin artıq XIX əsrdə uzaqgörən Azərbaycan mütəfəkkirləri bu problemə xü- susi əhəmiyyət verirdilər. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan dilində fəlsəfi və elmi-tarixi əsərlərin hələ təzə-təzə yazılmağa başladığı vaxtlarda M.F.Axundov bu dildə müvafiq üslubun qərarlaşması zərurətindən və onun səciyyəvi cəhətlərindən bəhs edən xüsusi əsər («Tənqid risaləsi») yazmışdı. Azərbaycan elmi və fəlsəfi dilinin nə vaxt, necə formalaşması prob- lemi çox ciddi problemdir və onun müstəqil surətdə araşdırılmasına böyük ehtiyac vardır. Lakin təəssüf ki, bu sahədə xüsusi xidmətləri olan M.F.Axundovun haqqında cildlərlə əsərlər yazılsa da, onun məhz fəlsəfi dilimizin inkişafında rolu lazımınca işıqlandırılmamış, Azərbaycan fəlsəfi dilinin çox mühüm qaynaqlarından biri müstəqil tədqiqat obyektinə çevril- məmişdir. Bəlkə bu onunla əlaqədardır ki, sonralar milli dildə orijinal fəl- səfi əsərlər yaradılması prosesi davam etdirilməmiş, stalinizm fəlsəfi dilin milli təfəkkür tərzi ilə birləşməsinə mane olmuşdur. Nəticədə, sxemə salın- mış fəlsəfə, hansı dildə yazılmasından asılı olmayaraq, həmin dilin inki- şafına heç bir təkan verə bilməmişdir. Elm və dil
637 Belə bir şəraitdə dilin inkişafına ancaq klassik fəlsəfi ədəbiyyatın tərcüməsi müsbət təsir göstərə bilər. Lakin təəssüf ki, dünya elmi-fəlsəfi irsinin, hətta klassik Azərbaycan fəlsəfi fikrinin heç ən nadir inciləri də hələ indiyədək dilimizə tərcümə olunmamışdır. Azərbaycan ədəbi dilinin pozulmaqda olan daxili ahəngini bərpa etmək üçün bu sahədə operativ tədbirlər görülməsinə böyük ehtiyac vardır. Həm də bu iş mühüm olduğu qədər də çətindir və onun yerinə yetirilməsi xüsusi dövlət qayğısı tələb edir. Bəs respublikamızda bu istiqamətdə nə kimi addımlar atılıb? Təəssüf- lənməli haldır ki, belə bir şəraitdə respublikamızda Azərbaycan dilinin in- kişafı və xalqın ümumi mədəni tərəqqisi naminə görülən tədbirlər yenə yalnız ədəbi əlaqələrin, bədii tərcümənin daha mütəşəkkil təşkilinə yönəl- dilir, bu sahədə xüsusi Mərkəz yaradılır, elmi-fəlsəfi tərcümə problemi isə yenə də yaddan çıxır, diqqətdən yayınır və daha pis halda bədii tərcümənin əlavəsinə çevrilir. İnanmaq istərdik ki, son illərdə respublikamızda Azər- baycan dilinə göstərilən diqqət və qayğının birtərəfli mənzərəsini tamamla- maqla, onu ayrı-seçkilikdən azad etmək üçün elmi-fəlsəfi dilimizin də in- kişafı üçün xüsusi tədbirlər müəyyən ediləcəkdir. Və nəzərə alınacaqdır ki, bu problem tam halda yalnız ümumiyyətlə elm və fəlsəfənin inkişafı kon- tekstində həll edilə bilər. Son vaxtlar dilin fəlsəfi məsələlərinə diqqət artmış və bəzi fəlsəfi cərəyanlar tərəfindən bütövlükdə fəlsəfənin dil problematikası çərçivəsinə salınması cəhdləri dünya fəlsəfi fikrində geniş yayılmışdır. Lakin təəssüf ki, Azərbaycan fəlsəfi fikri dünyada gedən proseslərlə nəinki ayaqlaşa bilmir, hətta müasir təlimlərin vaxtında Azərbaycan dilinə çevrilməsi və şərhi məsələsində də geri qalır. Görkəmli türk-amerikan alimi Oqtay Sinanoğlu yazır: “Hər bir dildə elmin və texnikanın inkişafından yaranan ehtiyacları qarşılamaq üçün yeni terminlər yaratmaq lazım olur. Bu yaratma işini, çox vaxt dilçilər yox, hə- min elmi və ya texniki məsələni kəşf edən elm adamları həyata keçirir. Nə- yə görə? Əlbəttə, icadını ilk dəfə yazarkən və yaxud izah edərkən yeni məfhumların adını özü qoymalı olduğu üçün. Əgər bu mövzu başqa bir dildə icad edilibsə, onu ilk dəfə öz ölkəsində təqdim edərək, tətbiq edən və onu daha da inkişaf etdirən elm adamı gətirdiyi bu məfhumları öz dilində adlandırmaqda məsuliyyət daşıyır. Ona görə də, elmin ön cərgələrində vu- ruşan, dünya elm meydanında qurşaq tutmalı olan elm adamı lazımi əcnəbi dil və ya dillər qədər öz dilinin strukturunu, söz və termin yaratma
Elm haqqında elm
638 qaydalarını çox yaxşı bilməlidir.” 7 1 Milli elmi-fəlsəfi dilimizin inkişafı üçün ilk növbədə azərbaycanlı alimlərin və filosofların orijinal tədqiqat nümunələrinə böyük ehtiyac var- dır. Necə ki, Dantenin, Şekspirin, Drayzerin, Tolstoyun Azərbaycan dilinə tərcümələri milli bədii dilin inkişafındakı rolu baxımından M.F.Axun- dovun, C.Cabbarlının, M.S.Ordubadinin, Səməd Vurğunun orijinal bədii yaradıcılığı ilə müqayisə oluna bilməz, eləcə də xarici dillərdə yazılmış el- mi-fəlsəfi kitabların Azərbaycan dilinə tərcüməsinin dilin inkişafına təsiri bu dilin öz daxili potensialı hesabına meydana gələn, milli dillə milli təfək- kürün vəhdətinin ifadəsi olan orijinal tədqiqat əsərlərinin yerini verə bilməz. Lakin bununla belə elmi-fəlsəfi dil bədii dildən fərqli olaraq milli çərçivələr daxilində deyil, daha çox ümumbəşəri elmi-fəlsəfi fikir prosesi- nin təsiri altında formalaşır. Fundamental elmi əsərlər təkcə müəllifin mən- sub olduğu millətin yox, bütün bəşəriyyətin intellektual sərvətinə çevrilir. Burada aparıcı olan ümumbəşəri elmi təfəkkürdür ki, o da ilk dəfə bu elmi yaradan xalqın dilində ifadə olunur, həmin dilin qəlibinə salınır. Başqa xalqlar isə orijinalda deyilmiş fikirləri ilkin dil qəlibindən çıxardaraq öz dil qəliblərinə salmaq və müstəqil yaradıcılıqla yox, tərcümə ilə bağlı «baş sındırmaq» məcburiyyətində qalırlar. Ancaq tərcümələr sayəsində inkişaf etmək istəyən dillər kənar təsir- lərə məruz qalır, təbii inkişaf meyllərindən, immanent xüsusiyyətlərindən uzaqlaşmış olur və nəticədə dildə özgələşmə prosesi gedir. Lakin əgər an- caq sözlər yox, həm də elmi mətnin ümumi ruhu milli dilə çevrilirsə və milli dilin potensialı buna imkan verirsə, – ancaq bu zaman dil özgələşmə- dən xilas ola bilər və milli elmi dil üslubu formalaşmış olar. Bunun üçün isə əsas yük, ağırlıq mərkəzi dilin üzərinə yox, elmi-fəlsəfi fikir prosesinin üzərinə düşməlidir. Azərbaycanda nəinki dilçilər, heç fəlsəfəçilər də ümumi dilçilik, di- lin fəlsəfəsi sahəsində müasir tələblər səviyyəsində elmi tədqiqat aparma- dığından, dilşünaslarımız bu sahədə dərslik yazarkən ancaq rus mənbələri- nə istinad etmək məcburiyyətində qalırlar. Lakin Rusiyada da dilşünaslıq əsasən öz məcrasında inkişaf etdiyindən müasir fəlsəfi tədqiqatlarla əlaqə yaradılmamışdır. Düzdür, «ümumi dilçilik» məsələləri, «dilin mahiyyəti»,
1 Oktay Sinanoğlu. Bir Nev-York Rüyası. “Bye-bye” Türkce. İstanbul, “Otopsi”, 1997, s. 21. Elm və dil
639 «dil və nitq», «dil və təfəkkür» kimi problemlər əsasən fəlsəfi ədəbiyyata istinadla işıqlandırılır, lakin burada başlıca olaraq klassik fəlsəfi irs nəzərə alınır. Halbuki, XX əsrin ikinci yarısında dilin fəlsəfi məsələləri bilavasitə fəlsəfənin aparıcı tədqiqat istiqamətlərindən birinə çevrilmiş və bu təməldə tənqidi rasionalizm, analitik fəlsəfə, linqvistik analiz, strukturalizm, her- menevtika və s. təlimlər inkişaf tapmışdır. Lakin filosoflar bu problemlə dilçilik kontekstində deyil, məhz fəlsəfənin əsas məsələsi kimi məşğul olduqlarından, görünür, dilçilərin bu prosesə müdaxiləsi o qədər də asan deyil. Hər halda dilşünaslığın rus dilli mənbələrində bu baryer keçilmədi- yindən, Azərbaycan dilşünaslarından bunu gözləmək sadəlövhlük olardı. Azərbaycanda fəlsəfi fikrin də səviyyəsi ən azı yarım əsr geri qaldı- ğından fəlsəfi fikirlə dilşünaslıq arasında müəyyən bir paritet əmələ gəl- mişdir. Həm də etiraf etmək lazımdır ki, bu paritet hərdən bir pozulursa, onu yenə də fəlsəfəçilər yox, dilçilər pozur, çünki fəlsəfəçilər bu mövzuya daha az müraciət edirlər. Azərbaycan dilinin müasir mərhələdəki inkişaf yolu milli-elmi fəlsə- fi dil üslubunun formalaşmasından keçir. Elm haqqında elm
640
yüzlərlə tədqiqat əsəri yazılmışdır. V.Humboldt dil və nitqi müqayisə edərək belə hesab edir ki, dilə heç də maddi yox, ideal varlıq kimi baxılmalıdır. Nitq isə dildən törəyən maddi məhsuldur. 7 1
nitqin məhz maddiləşmə prosesi olduğunu inkar etmək olmaz. Lakin nəyin maddiləşməsi, nəyin üzə çıxması? Daxili olan, immanent olan əslində nədir ki, o nitq vasitəsilə, nitq şəklində üzə çıxır? Söhbət fikrin, müha- kimənin maddi təzahüründən, nitqlə ifadə olunmasından getməlidir. Hum- boldt isə dili təfəkkürün də əsası kimi götürdüyündən, ondan əvvəl hesab etdiyindən, daxili, ideal varlıq olaraq məhz dili götürür: «Dil daxili varlı- ğın orqanıdır, hətta bu varlığın özüdür». 7 2 Sən demə, «təfəkkür özü dilin sayəsində mövcud imiş». 7 3
dərəcədə Aristotelin mövqeyinə uyğun gəlir. F.Bekon müxtəlif filosofların bu məsələdə baxışlarını müqayisə edərək yazırdı ki, antik dövrün materia- listləri «zəkanı şeylərin təbiətindən asılı hesab edirdisə, Platon dünyanı fik- rə, Aristotel isə fikri sözə tabe edirdi». 7 4
Fikrin nitq vasitəsilə ifadə olunması mexanizmini təsəvvür etmək üçün ən münasib model iki sistem, iki çoxluq arasında adekvat uyğunluq və ya riyazi dillə desək, iki çoxluğun kəsişməsi (yaxud hasili) prosesidir. Belə ki, hər bir konkret fikir heç də boş yerdə yaranmayaraq, insana məlum olan biliklər sistemindən qopub ayrılır və ya onun bazasında yaranır. Eləcə də, məhz həmin konkret fikri ifadə etməli olan sözlər sadəcə
1 В.Гумбольдт. Избранные труды по языкознанию. М., «Прогресс», 1984. с.158, 329. 2 Yenə orada, s. 47. 3 Yenə orada, s. 325 4 Ф.Бэкон. Сочинение в 2-х томах. Том 2. М., 1972. с. 306. Elm və dil
641 bu fikrin, anlayışların söz halına, səs halına keçməsi, obyektivləşməsi kimi deyil, başqa bir sistemdən, qabaqcadan formalaşmış və əhatə dairəsi, ifadə etdiyi mənaları öncədən məlum olan söz sistemindən – dildən həmin fikrə adekvat olan bir parçanın seçilməsi şəklində həyata keçir. Lakin təbii ki, bu seçmə dilə sadəcə söz yığını kimi deyil, diskursiv sistem kimi baxdıqda müm- kün olur.
Sxem 12.
Söhbət bir hadisənin (konkret fikir) başqa formaya (cümlə) keçmə- sindən, obyektivləşməsindən yox, bir tam daxilindəki hissəyə (alt sistemə) başqa tam daxilində adekvat hissə seçilməsindən və bu seçimin izomorf və ya homomorf olmasından gedir. Söhbət dil sahəsindəki (çoxluğundakı) elementlər arasında elə əlaqə seçilməsindən gedir ki, o, fikir sahəsindəki əlaqələrin xarakterinə adekvat olsun, onu düzgün əks etdirsin. Dilin tarixən formalaşması prosesi, hansı isə yeni anlayışları əks et- dirən yeni sözlərin yaranması bir şeydir, artıq yetkin bir dildən müəyyən bir fikri daha yaxşı əks etdirən müəyyən sözlərin seçilib cümlə halına sa- lınması (daha doğrusu, cümlənin strukturuna daxil edilməsi) başqa şeydir. Dil və nitqin nisbəti əyani şəkildə sxemdə əks etdirilmişdir. Birinci sistemdən götürülmüş konstruksiyaya (fikrin strukturu) ikinci sistemdə adekvat konstruksiya (nitqin strukturu) seçilir. Müqayisə söz və anlayış sə- viyyəsində aparılırsa, birinci çoxluqdakı hər bir ünsürə ikinci çoxluqda bir və ya bir neçə ünsür uyğun gələ bilər (omonimlər). Hər hansı anlayışa uyğun söz seçilməsi 7 1 və anlayışlar arasında mü-
1 Bir çox nəzəriyyələrə görə söz ilə anlayış vəhdətdədir, hətta müəyyən mənada eyniyyət təşkil edir; belə olan halda bizim təklif etdiyimiz model özünü doğrultmazdı. Lakin biz fikir və nitqin, anlayış və sözün nisbi müstəqilliyindən çıxış edirik və məqalədə bu məsələyə də aydınlıq gətirməyə çalışacağıq. Nitq
Potensial bilik-fikir sistemi Dil
Elm haqqında elm
642 əyyən əlaqəni ifadə edən fikir konstruksiyasına uyğun cümlə quruluşu seçilməsi nitq fəaliyyətinin müxtəlif səviyyələridir. Daha yüksək struktur səviyyəsində isə mətnə uyğun cümlələrin seçilməsi gəlir. Lakin belə ar- dıcıllıq yalnız prosesin səviyyələrini təsvir etmək üçündür. Real fikir və nitq prosesində isə struktur səviyyələri mürəkkəbdən sadəyə doğru düzü- lür. Müəyyən bir fikri ifadə edən, yaxud hansı isə dildə artıq ifadə olunmuş bir cümləni və ya mətni başqa dilə tərcümə edən şəxs hissələri yox, bü- tövü, elementləri yox, konstruksiyanı ön plana çəkməlidir. Fikrin anlayış- lara parçalanması və hər bir anlayışa uyğun sözlər tapılması, yaxud tərcü- mə zamanı mətndəki hər bir sözün qarşılığının axtarılması və sözlər tapıl- dıqdan sonra bunların müəyyən cümlələrdə yerləşdirilməsi hərfi tərcümə kimi dəyərləndirilməklə təfəkkürün və nitq fəaliyyətinin yetkin olmayan bir nümunəsini əks etdirir. Yetkin nitq fəaliyyəti isə hissədən tama; sözdən cümləyə, cümlədən mətnə deyil, tərsinə (daha doğrusu, düzünə), mətndən cümləyə, cümlədən sözə doğru yönəlir. Yəni, əvvəlcə fikrin bütöv mənzə- rəsi «canlandırılmalı», ümumi konstruksiya müəyyən edilməli, ancaq bun- dan sonra diqqət onun detallarına yönəldilməlidir. Düzdür, bu proses fikir- də (və daxili nitqdə) gedir, nitqə çevriləndə isə hər şey yenə sadədən mü- rəkkəbə doğru düzülür.
Dilin fəlsəfi məsələləri qismində aparılan tədqiqatlar bir qayda ola- raq müəyyən ənənəvi mövzuları əhatə etmişdir. Ən çox «dil və təfəkkür», «söz və məfhum», «hökm və cümlə» paralellərinə diqqət yetirilmiş, bu mövzulara yüzlərlə müxtəlif tədqiqatlar, kitablar həsr olunmuşdur. «Daxili dil», «daxili nitq» anlayışlarının ortaya çıxması, fikrin dillə ayrılmaz surət- də bağlı olması və hətta dilin təfəkkürün əsasında dayanması kimi hipotez- lər fikrin, düşüncənin, təfəkkürün mahiyyəti və mexanizmi ilə bağlı olan fəlsəfi problemləri dilşünaslığa transfer etmişdir. Nəticədə «ümumi dilçi- lik» istiqamətlərindəki tədqiqatlar istər-istəməz fəlsəfi məzmun və mündə- ricə kəsb etmişdir. Məntiqlə dil arasında paralellər aparılması təbiidir. Çünki hər ikisi mücərrəd təfəkkürlə sıx surətdə əlaqəlidir. Fikrin, düşüncənin mexanizmini təsəvvür etmək, anatomiyasını aç- maq, modelləşdirmək təşəbbüsləri həmişə olmuşdur. Lakin çox mürəkkəb, hərtərəfli, zəngin bir prosesi bütün konkretliyi ilə öyrənmək, izah etmək çətin olduğundan, burada rasional model vermək yalnız müəyyən mücər-
Elm və dil
643 rədləşmə sayəsində mümkün olmuşdur. Xeyli sadələşdirilmiş bu model məhz «mücərrəd təfəkkür», «məntiqi təfəkkür» və ya «rasional idrak» adı altında öyrənilmişdir. Lakin qeyri-mütəxəssislər təfəkkürün bu sxematik, mücərrəd, formal, cansız modelini ümumiyyətlə təfəkkürlə, «təfəkkür» an- layışı ilə eyniləşdirdiklərindən məsələnin qoyuluşu xeyli təhrif olunmuş- dur. Nəticədə dilşünaslıqda dilin «mücərrəd təfəkkür» modeli ilə, «məntiqi təfəkkürlə», «formal məntiqlə» müqayisəsi ümumiyyətlə «dil və təfəkkür» adı altında təqdim olunur ki, bu da bir sıra dolaşıqlıqlar yaradır. Təfəkkürün «məntiqi təfəkkürə» nisbətən daha mürəkkəb bir proses olması onun dillə münasibətlərinin öyrənilməsini çətinləşdirir. Real təfək- kür «məntiqi təfəkkürdən», «rasional idrakdan» başqa «irrasional idrakın» bütün aspektlərini, «bədii təfəkkürü», təsəvvür vasitəsilə düşünməyi və «məntiqəqədərki təfəkkürün» digər məqamlarını da əhatə edir. Bizim fikri- mizcə, «məntiqəqədərki təfəkkür» heç də yalnız tarixi bir hadisə olmayıb, müasir insanın düşüncə strukturunda mühüm rol oynamaqda davam edir. Obrazlı düşüncə isə təkcə bədii yaradıcılığın yox, həm də elmi axtarışların mühüm tərkib hissəsi kimi çıxış edir. Bizim milli mentalitetimizi də nəzərə alsaq, onda təfəkkürün strukturunda bədiilik məqamları rasionallığa nisbətən heç də az diqqət yetirilməmişdir. Hər halda dilşünasların təfəkkür dedikdə məhz «məntiqi təfəkkürü» nəzərdə tutduqlarını, onun da öz növbəsində formal məntiqlə eyniləşdiril- diyini nəzərə alsaq, onun dillə münasibətinin öyrənilməsi xeyli sadələşmiş olur. Bununla belə, dilin nə üçün ümumiyyətlə idrak prosesi kontekstində nəzərdən keçirilməməsi təəccüblü görünür. Axı, biz məhz konkret şeylərin və hadisələrin – təkcələrin təsvirini verərkən, dilin üzərinə daha böyük yük düşür. Və burada bədii düşüncəyə daha çox ehtiyac yarandığından dil də məntiqdən ayrılaraq «bədii təfəkkürlə» ittifaqa girir və burada bədii dil üslubu formalaşır. Müasir Azərbaycan fəlsəfi fikri və dilşünaslığı dilin formal təfəkkür- lə müqayisəsindən o tərəfə gedə bilməsə də, Qərbdə bu sahədə son vaxtlar bir sıra dəyərli tədqiqatlar ortaya çıxmışdır və bu tədqiqatlar kontekstində dilin təfəkkürlə eyniyyəti məsələsi absurd görünür. Məsələn, Dayana Xal- pern «Tənqidi təfəkkürün psixologiyası» kitabında «təfəkkürü daha geniş miqyasda nəzərdən keçirir». «İnformasiyanın ötürülməsi və araşdırılması» ilə yanaşı təfəkkür anlayışı həm də «simvolların, obrazların və sözlərin Elm haqqında elm
644 şüurlu və təhtəlşüur səviyyəsində istifadəsini» əhatə edir. 7 1 Problemin bu aspektinin nə dərəcədə önəmli olduğunu sadəcə vur- ğulamaqla kifayətlənərək, yenidən dilin idrak prosesi ilə əlaqəsi məsələ- sinə qayıdaq. İdrak prosesinin keçmiş sovet məkanında, o cümlədən Azərbaycan- da qərarlaşmış ənənəvi modelinə görə o, hissi və rasional olmaqla iki pillə- yə ayrılır. Hər şey obyektiv gerçəkliyin inikasından başlanır. Yəni idrakın əsasında praktika, əməli təcrübə dayanır. Obyektiv gerçəkliklə münasibət- dən qaynaqlanan, onu əks etdirən hissi obrazlar, təsəvvürlər bu təcrübənin minlərlə dəfə təkrarı sayəsində ümumiləşərək anlayışları əmələ gətirir. De- məli, nəticə etibarilə anlayışlar da gerçəkliyin inikasıdır, lakin təsadüfi cə- hətləri və məqamları deyil, həmişə təkrarlanan, sabit, zəruri cəhətləri və əlaqələri əks etdirir. Anlayışlar sözlə ifadə olunduqdan sonra hər bir kon- kret şeyin, hadisənin ayrıca bir sözlə işarə olunmasına ehtiyac aradan qalxır. Çünki daha artıq hər bir konkret hadisə bu ümumi cəhətlər, xassələr və əlaqələr vasitəsilə, anlayışlarla izah oluna bilər. Beləliklə, sözlər hissi obrazların, təkcələrin deyil, ümumilərin fonetik işarəsi kimi ortaya çıxır. Bu model dil və təfəkkürün əlaqəsindən danışıldıqda da çox vaxt əsas kimi götürülür. Lakin unudulur ki, anlayışların formalaşması, biliklə- rin mənimsənilməsi müasir dövrdə şəxsi təcrübədən daha çox bəşəriyyətin fikir və bilik xəzinəsindən hazır şəkildə istifadə etməklə həyata keçir. Dilin təfəkkürə nəzərən ilkinliyi haqqındakı fikirlər fərdi planda həqiqətə uyğun olmasa da, sosial müstəvidə ciddi əsasa malikdir. Belə ki, hər bir şəxsin təfəkkürü, bilik əldə etməsi təcrübə ilə yanaşı, əvvəlki nəsillərin təcrübəsi- ni əks etdirən biliklər sisteminə də istinad edir. Və bu biliklər əvvəlcədən dil qəlibində olduğundan, öncə dili öyrənmədən onları mənimsəmək müm- kün deyil. Lakin dilin öyrənilməsi şəxsi hissi təcrübə ilə üzvi əlaqədə həya- ta keçir və buna görə də hətta sosial planda dilin, yoxsa təfəkkürün ilkin- liyini mütləqləşdirmək düzgün olmazdı. Anlayışların, sözlərin və biliklərin məhz ictimai praktikanın məhsu- lu olması haqqındakı fikir yeni deyil. Lakin nədənsə idrak prosesinin mo- delləşdirilməsi zamanı fərdi təcrübə əsas tutulur. Belə bir səhv təəssürat yaranır ki, bütün konkret hallarda da biliklərə gedən yol hissi təcrübədən keçir. Lakin əslində, bu model ancaq adi həyati biliklərin qazanılması
1 Д.Халперн. Психология критического мышления. СПб., «Питер», 2000, с. 30. Elm və dil
645 prosesini əks etdirir. Doğrudan da, hər bir uşaq adi həyati bilikləri, məişət biliklərini xeyli dərəcədə öz şəxsi təcrübəsində mənimsəyir. Gündəlik həyatda, məişətdə rast gəlinən şeylər haqqındakı ilkin biliklər hissi obraz- lardan keçərək formalaşır. Lakin bu proses də xalis şəkildə, müstəqil olaraq həyata keçmir; valideynlərin müdaxiləsi buna imkan vermir. Əvvəlki nəsillərin əldə etmiş olduğu hazır biliklər yeni nəslə qəbul etdirilir. Çətini dilin özəyini öyrənənə kimidir. Danışmaq qabiliyyəti və minimal söz ehtiyatı inkişaf etdikcə biliklərin mənimsənilməsi prosesi və deməli, idrak prosesi əvvəlkindən fərqli olan yeni model üzrə gedir. Bu model yuxarıda təsvir etdiyimiz və fəlsəfə dərsliklərində həmişə yer alan ənənəvi idrak modelindən xeyli fərqlidir. Məsələ burasındadır ki, hər bir fərd öz şəxsi həyatında bəşəriyyətin keçmiş olduğu tarixi yolu təkrarlaya bilmir. O, daha artıq sadəcə təbiətlə üz-üzə dayanmır. Onun qarşısında indi min illər ərzində insanların yarat- dığı «ikinci təbiət», mürəkkəb texniki sistemlər və bir də geniş və hərtərəf- li biliklər sistemi, simvollar dünyası dayanır. Uşaq daha artıq ancaq şəxsi təcrübədən çıxış edərək fikirləşmir, bütün bilikləri özü qazanmır; əvvəlki nəsillərin əldə etdiyi düşüncə metodlarını, fəaliyyət prinsiplərini və biliklə- ri hazır şəkildə götürür. Lakin bu «götürmənin», mənimsəmənin mexaniz- mi necədir? Burada əvvəlki nəsillərin yaratdığı bütöv mədəniyyət sistemi- nin, hazır biliklərin və nəhayət, dilin rolu nədən ibarətdir? Hazır dil, hazır simvolikalar, hazır idrak metodları, hazır nəzəri sistemlər, mətnlər və s. Söhbət daha artıq bir insan miqyasındakı proseslərdən getmir. Müasir təfəkkür, fikirləşmə prosesi ənənəvi olaraq qəbul olunduğu kimi duyğuların, hissi obrazların, təsəvvürlərin ümumiləşdirilməsi, anlayışların formalaşması və anlayışlar arasındakı zəruri əlaqələri üzə çıxarmaqla hökm verilməsi şək- lində həyata keçmir. Bu – geniş, hərtərəfli ictimai fikirləşmə prosesinin sadə, abstrakt modelidir. Bu halda fikrin subyekti olaraq fərd yox, cəmiyyət götürülür. Fikirləşmə prosesinin, təfəkkürün ictimai xarakter daşıması – əvvəl- ki nəsillərin formalaşdırdığı anlayışların, fikirləşmə aktlarının və onların nəticələrinin hər bir insanın yeni fikir aktında iştirak etməsi deməkdir. Burada fikirlərin özünəməxsus şəkildə toplanmasından da danışmaq olar. İnsan düşünərkən təkcə öz şəxsi təcrübəsindən, şəxsi hissi dünyasın- dan, malik olduğu təsəvvürlər sistemindən istifadə etmir. Onun istifadə- sində olan, kənardan onun istifadəsinə verilən informasiyalar sistemi və bu
Elm haqqında elm
646 informasiyadan istifadənin hazır metod, vasitə və mexanizmləri insanın fikir qabiliyyətini və imkanlarını sadəcə artırmır, burada biz tamamilə yeni keyfiyyətli və yeni mahiyyətli hadisə ilə üzləşirik. Əvvəlki nəsillərin düşüncəsinin (əslində yenə də ictimai düşüncənin – kollektiv, ümumbəşəri) məhsulları biliklər sistemi şəklində bir tərəfdən insanların şüurunda, hafizələrində saxlanılırsa, digər tərəfdən daha böyük miqyaslarda kitablarda – yazılı halda saxlanılır. Üçüncü bir tərəfdən isə ictimai praktikanın və biliklərin tətbiqinin nəticəsi olaraq ikinci təbiətdə, texniki sistemlərdə və s. saxlanılır. Hər bir insan bu ictimai sərvətdən isti- fadə etmək imkanına malikdir (müəyyən sosial baryerləri nəzərə almasaq – idealizasiya halında). Hərə öz fərdi intellektual imkanlarından və konkret sosial situasiyadan asılı olaraq bu sərvətdən bu və ya digər dərəcədə bəhrələnir, pay alır. Və burada «palaza bürünüb, elnən sürünən», yaşadığı cəmiyyətə adekvat olan, hamının bildiklərini bilən, cəmiyyətdə qəbul olunmuş me- yarlar və normalar sistemini mənimsəyən və onlara əməl edən insanla – normal insanla daha çox dərəcədə öz fərdiyyətinə, genetik potensialına, şəxsi istəyindən, hissiyyatından, təcrübəsindən qaynaqlanan şəxsi fikirləri- nə üstünlük verən insan – orijinal, yaradıcı insan arasında müəyyən uyğun- luqlar yaranır. Əslində isə real insanlar fərdi ilə ictimainin sintezi kimi mövcud- durlar. Sadəcə bəzi adamlarda birincinin, bəzilərində isə ikincinin xüsusi çəkisi çoxdur. Hazır biliklər sistemindən öyrənən, əvvəlki nəsillərin təcrübəsini və biliklərini qəbul edən insanın düşüncə prosesi daha çox dərəcədə mənimsəmə prosesidir. Burada hafizə əsas rol oynayır. Elm hazır biliklərlə kifayətlənməyərək hər bir problemi məhz özünün əmin olduğu şəxsi hissi təcrübə və qəbul etdiyi aksiomlar əsasında, şəxsən izah etməyə çalışan insanların sayəsində inkişaf edir. Belə bir insan təsəvvür edək ki, bütün bəşəriyyətin biliklər sistemi, bütün ictimai təcrübənin nəticələri, bütün hazır idrak metodları və s. onun hafizəsindədir və bu ictimai təcrübəni davam etdirməklə yeni biliklər al- mağa çalışır. (Müasir kompüterlər bu yolla gedir). Real insanlar isə biliklər sisteminə qismən yiyələnmiş olurlar. Dilləri də qismən bildiklərindən, bu biliklərin ifadə olunmasında həmişə naqislik vardır. Lakin hazır biliklər sistemi ilə hazır dil sistemi (xüsusən elmi biliklər, terminlər və s.) arasında Elm və dil
647 bir adekvatlıq vardır. Yeni biliklərin dillə ifadə olunması isə daha çətindir. Digər tərəfdən, yeni biliyin əldə edilməsi prosesində də dillə bağlı (əgər dil fikirləşmə prosesində iştirak etsəydi) çətinliklər ortaya çıxa bilər.
Bir sıra müasir fəlsəfi cərəyanlarda dilə həddindən artıq önəm veri- lir, onun tədqiqi ön plana çıxarılır və sanki «dil maddi gerçəkliyin, ha- disələr aləminin özündən daha önəmli bir şey imiş» mövqeyi ortaya çıxır. İdrak prosesinin ənənəvi mücərrəd modelindən kənara çıxıb hər bir insan düşüncəsində iştirak edən ictimai amilləri nəzərə alsaq və hazır biliklərin mənimsənilməsi mexanizmini ön plana çəksək burada dilin həqiqətən çox mühüm rol oynadığının şahidi olarıq. Lakin dil özü bir vasitədir. Dil biliklərin saxlanması, ötürülməsi və mənimsənilməsi üçün vasitədir. Dili bilməyən adam həmin dildə saxlanmış bilikləri də mənimsəyə bilməz. Burada şəxsi hissi təcrübə, ənənəvi idrak prosesi heç bir rol oynaya bilmir, çünki min illər ərzində insanların, bəşə- riyyətin əldə etdiklərini bir fərdi ömür hüdudunda təkrar etmək mümkün deyil. Ona görə də müasir insanın idraki fəaliyyətində məhz hazır biliklər sisteminə bələd olmaq və onların üzərində fikri əməliyyatlar aparmaq pro- sedurları ön plana çıxır. «Hazır biliklər» isə artıq dil qəlibinə salınmış fi- kirlərdir. Məhz bu mənada, məhz buna görə idrak dillə sıx surətdə bağ- lanmış olur. Dillə təfəkkürün əlaqəsini araşdıran klassik dilçi və fəlsəfəçilərin başlıca nöqsanı dilin rolunu idrakın ənənəvi modeli çərçivəsində dəyər- ləndirmək təşəbbüsündədir. Söz, dil anlayışın, fikrin önünə keçirildikdə is- tər tarixi idrak prosesində, istərsə də hər bir fərdin ənənəvi idrak qabiliyyə- tinin formalaşmasında zaman ardıcıllığı, səbəbiyyət əlaqəsi pozulmuş olur. Anlayışların əmələ gəlməsində həmin anlayışın adı, onu ifadə edən söz necə iştirak edə bilər? Fikrimizə aydınlıq gətirmək üçün iki kənar halı əks etdirən fikri eks- periment aparaq. Əvvəla, fərz edək ki, insan heç bir dil bilmir (lal-kar), la- kin cəmiyyətdə böyümüşdür. Belə olan halda onun ünsiyyəti dildən fərqli şərti işarələrlə həyata keçir. Burada ancaq konkret hadisələr, təkcələrmi işarələnir, yoxsa müəyyən bir ümumiləşdirmə aparılırmı? Dilsiz düşüncə necə həyata keçir? (Uşaqlarda anlayışların formalaşması və onların sözlər- lə işarələnməsi proseduru ilə analogiya…). İkincisi, əvvəlki nəsil bütün ümumiləşdirmələri aparmış və bütün
Elm haqqında elm
648 müvafiq anlayışları sözlərlə ifadə etmişdir. İnsan daha artıq öz şəxsi təcrü- bəsindən çıxış edərək ümumiləşdirmələr aparmağa və özü üçün anlayışları formalaşdırmağa ehtiyac hiss etmir. Hər bir anlayışın adı və izahı var. Və bunları izahlı lüğətlərdən tapmaq mümkündür. Lakin bu halda bir anlayış başqa anlayışlar vasitəsilə, bir söz başqa sözlər vasitəsilə izah olunur. Hər anlayışın (sözün) açılışında iştirak edən digər sözlərin də öz açılışları, izah- ları vardır. Həm də bir çox hallarda dairə qapanır və bazis rolunu oynamalı olan sözlərin açılışında izah olunan sözdən istifadə olunur, tavtologiya yaranır. Anlayışların məhz başqa anlayışlar vasitəsilə izahı, sözlərin başqa sözlər vasitəsilə açılması çox mürəkkəb kombinasiyalar, labirintlər yaradır ki, sonradan giriş və çıxış yollarını, əvvəli və axırı tapmaq qeyri-mümkün olur. İdrakın ənənəvi modelindən kənara çıxıb, hazır biliklər və anlayışlar vasitəsilə yürüdülən fikirlərin təhlilini apardıqda ilkin prinsiplərin, bazis anlayışların müəyyənləşdirilməsi məsələsi bir problem kimi ortaya çıxır. Yüklə 5,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|