Elmи мяъмуяси
Yüklə 3,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məna və kontekst
- Ey Üsamə, Lə iləhə illəllah deyən bir adamı axı nə üçün
|
İlahi murad Deməklə demək istəmək bir-birindən fərqlidir. Bunlardan birincisi sırf dil müstəvisini, ikincisi isə söz sahibinin qəsdini bildirir. Sözün sırf dil müstəvisinə uyğun olaraq ifadə etdiyi məna ilə söz sahibinin qəsd etdiyi məna hər zaman üst-üstə düşməyə bilər. Söz sahibinin qəsdi sırf dil müstəvisinə uyğun olan mənadan müstəqil olmamaqla yanaşı, bəzən söz sahibinin qəsdi sırf dil müstəvisinə uyğun olan mənanı aşar. Belə olan halda danışanın qəsdi ya da muraddan danışmaq olar. Qəsd isə mənadan daha mühümdür; xitab qəsdi çatdırmaq üçündür. Danışanın qəsdini doğru anlamağın yolu da bu ikisi arasındakı münasibətin doğru qurulmasından keçər. Əksi təqdirdə danışanın qəsdi eşidənin mənanı özlüyündə qurmasına tərk edilmiş olar. Quranın bir çox ayəsində bu məsələ özünü bir problem kimi göstərir. Fiqh üsulu elmində əhəmiyyətli yer verilən məcaz, kinayə, iqtizanın dəlaləti kimi dəlalət növləri bu problemin qarşısını almaq üçün qoyulmuş metodlardandır. İlahi murad, əgər belə demək mümkünsə Allahın “demək istədikləri”ni ifadə edir. Bundan məqsəd Allahın qəsdinin kəlamını aşdığıdır. Yəni sırf dil müstəvisini ifadə edən kəlam, əsl hədəf olan qəsdin daşıyıcısı olmaqla yanaşı Allahın qəsdi (məqasiduş-şəriə) kəlamdan daha əhəmiyyətlidir. Sırf kəlama Tarixilik məfhumu məzmununda nəssi anlama məsələsi 25
bağlı qalaraq mənanı dil müstəvisində axtarmaq Quranı hərfi mənaya həbs edər. Bu isə Quranın əsl ümumbəşər mesajının kölgələnməsidir. Bunu bir misalla belə izah etmək olar: Quranın ictimai islahatlarından biri də çox-arvadlılıqdır. Bu məsələ Nisa surəsinin 3-cü ayəsində belə izah edilir: Əgər yetim qızlarla (evlənəcəyiniz təqdirdə) ədalətlə rəftar edəcəyinizdən qorxarsınızsa, o zaman sizə halal olan başqa qadınlardan iki, üç və dörd nəfərlə nigah bağlayın! Əgər onlarla ədalətlə dolanmağa əmin deyilsinizsə, o halda təkcə bir nəfər qadın və ya sahib olduğunuz kənizlə evlənin (yaxud kifayətlənin). Bu, ədalətli olmağa daha yaxındır. Bu ayədəki əsl qəsdi doğru analaya bilmək üçün başqa ayələrə də müraciət etmək lazımdır. Bu ayənin əvvəlindəki ayədə insanlara “yetimlərin mallarının özlərinə verilməsi və onların mallarının öz mallarına qarışdırılaraq yeyilməməsi” əmr edilir. Bu hal, o dövrün cəmiyyətində yetimlərin haqlarının tapdandığını göstərir. Hətta Məkkə dövrünə aid ayələrdə də bu ictimai problemə işarə edilmişdi: “Yetimin malına xeyirxah məqsəd istisna olmaqla, həddi-büluğa çatana qədər yaxın düşməyin” 10 . Daha
sonra isə bu məsələ haqqında daha ciddi tədbirlər alındı: “Həqiqətən, yetimlərin mallarını haqsızlıqla yeyənlərin yedikləri qarınlarında oda çeviriləcək və onlar alovlu Cəhənnəmə girəcəklər” 11 . O zaman, həm yuxarıda qeyd edilən Nisa surəsi 3-cü ayəsinin öncəsi həm də digər işarə olunan ayələr çox-arvadlılıq haqqındakı icazənin yetimlər haqqında olduğunu göstərir. Sonrakı dövrlərdə bu ayə əsl mənasından çızarılaraq ümumiləşdirilərək bütün qadınlara şamil edilmişdir 12 .
Doğru anlamanın ölçüləri Quranı doğru anlamanın ölçüləri bir məqalənin mühtəvasına sığmayacaq dərəcədə geniş və təfsilatlıdır. Burada təhlil etməyə çalışacağımız cəhət tarixilik məfhumuna bağlı olaraq Quranın doğru anlaşılmasının imkanı olacaqdır. Bundan məqsəd tarixiliyin Quranın anlaşılmasında nə kimi mövqeyə sahib olduğudur.
10 Ənam, 6/152. 11 Nisa, 4/10. 12 Çiftçi Adil, Fazlur Rahman ilə İslamı Yenidən Düşünmək, Ankara 2001, s. 266- 267. Dr. Mübariz CAMALOV 26
Məna və kontekst Quran mətn olmazdan əvvəl bir xitabdır. Xitabdakı məna, mətndəkindən fərqli olaraq sadəcə dillə məhdudlaşmaz; burada dil ünsürü xaricində mövcud olan və xitabın daşıdığı mənanın təşəkkülündə və çatdırılmasında mühüm rol oynar. Buna kontekst deyilir. Konteksti bilən və hətta kontekstin bir parçası olan eşidən mənanı tam olaraq anladığı halda, bu şərtlərə sahib olmayan oxucu mənanı ya əksik ya da yanlış anlar yaxud anlaya bilməz. Vəhyin ilk dinləyicilərinin bir anlama problemi yaşamamalarının səbəbi budur. Çünki onlar vəhyin gəliş səbəbi, yeri, şərtləri, bağlı olduğu hadisə yaxud şəxsləri bilirdilər, hətta bəzən bütün bunların iştirakçısı belə olurdular. Bu ilk dinləyicilər xaricindəki oxucuların mənanı tam və doğru anlaya bilmələri üçün mətnlə birlikdə bu konteksti də bilmələri və bununla birlikdə mətnə müraciət etmələri lazımdır. Bir kontekstdə varlıq tapan mənanın o kontekst xaricində ilk halını qoruya bilməməsi, hələ aradan yüz illər keçdikdən sonra qaçınılmazdır. Bilindiyi kimi, aralarında bir bənzərlik olmasına baxmayaraq kontekst əsbab-ı nüzuldan daha geniş mənalıdır. Bir ayənin nazil olmasına səbəb olan hadisə mənasındakı əsbab-ı nüzul bir hadisə ilə bağlı olduğu halda, kontekst o hadisə ilə yanaşı başqa faktorları da əhatə edir. Bu faktorlar ümumi olaraq Peyğəmbər və cəmiyyəti ilə Quranın nazil olması arasındakı yaxın münasibətlərin bütünüdür. Quranın, nazil olduğu mühitlə yaxın münasibətinin olması onun ümumbəşərliyinə xələl gətirməz. Çünki Quranın tarixi hadisələrə yaxud bağlı olduğu faktorlara işarə etməsi onun üslubudur; vəhyin əsas məzmunu insanlara çatdırılarkən dövrün mühüm hadisələri izah vasitəsi kimi seçilir. Bu hadisələr vasitə olmaqdan çıxarılaraq hədəf kimi qəbul edilərsə o zaman Quran mənfi mənada tarixi bir kitab olmağa məruz qalar. Misal olaraq Ali-İmran surəsinin 188-ci ayəsini göstərmək olar. Bu ayədə belə deyilir: “(Ya Rəsulum!) Etdikləri əmələ görə sevinən və görmədikləri işlərə görə tərif olunmağı sevən kimsələrin əzabdan xilas olacaqlarını güman etmə. Onları şiddətli bir əzab gözləyir!”. Bu ayəni oxuyan ancaq nazil olma səbəbini bilməyən Mərvan ibn Hakim ayədəki əzabın möminlərə aid olduğunu sanmış və İbn Abbasa bir adam göndərərək bu əzabdan qurtulmağın çox çətin olacağını bildirmişdir. İbn Abbas ayənin nüzul səbəbini qeyd edərək belə bir izah vermişdir: “Peyğəmbər Yəhudiləri çağırıb onlardan bildikləri bir şey haqqında soruşmuşdu. Onlar isə
Tarixilik məfhumu məzmununda nəssi anlama məsələsi 27
bildiklərini gizləmiş və yanlış bir məlumat vermişlər. Beləcə onlardan soruşulanı gizlədikləri halda Peyğəmbərə yaxşılıq etdiklərini göstərməyə çalışmış və gizlədikləri məlumatdan ötrü qazanc əldə etdiklərini sanmışlar”. Göründüyü kimi bu hadisə ayənin daha doğru anlaşılmasına səbəb olmuşdur. Əksi təqdirdə bu ayədən tam zidd olan bir məna başa düşülərdi.
Bütünlük Quranın əsas xüsusiyyətlərindən biridir. Quranın bütünlüyü iki mənanı ifadə edir: birincisi, Qurana aid xüsusiyyətlərin bütünlük içində ələ alınması; ikincisi isə Quran mətninin bütünlük içərisində dəyərləndiril- məsidir. Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi Quranın bir çox xüsusiyyəti var. Bu xüsusiyyətlər bir-birinin tamamlayıcısıdır. Məsələn Quran eyni zamanda həm tarixi bir kitabdır, həm də ümumbəşərdir; yəni həm tarixin müəyyən bir dövründə nazil olması baxımından, həm də üzərində o tarixin izlərini daşıması baxımından tarixidir, bəşəriyyət yaşadığı müddətcə varlığını qoruya biləcək olması və bütün bəşəriyyətin ehtiyaclarına cavab verə bilməsi baxımından da ümumbəşərdir. Bu xüsusiyyətlərdən hər hansı biri gözardı edilərsə Quran tam mənasıyla anlaşılmaz. Quran mətninin bütünlüyü həm Quranın doğru anlaşılması, həm də buna bağlı olaraq əsas məqsəd olan İslam dininin anlaşılması məsələsində çox həlledici əhəmiyyətə sahibdir. Çünki, Quranın ən yaxşı izahı yenə Qurandadır; bir ayənin xülasə olaraq qeyd etdiyi bir məsələnin başqa bir ayədə təfsilatına rastlamaq mümkündür. Müfəssirlə buna Quranın Quranla təfsiri deyirlər. Anlaşılmasında çətinlik çəkilən bir ayənin araşdırılmasına da ilk olaraq bu metodla başlanar, daha sonra əsər və rəy kimi yollara müraciət edilər. Quranın surə, ayə, kəlmə kimi parçalarına müstəqil baxıldığı zaman bunların tək başına çox da mənalı ola bilməyəcəyi görülər. Bunlar arasında məna baxımından güclü bir bütünlük vardır. Quranın özünü “ən gözəl söz” 13
söz yaxud cümlə ya da bir nitq kimidir; onun hərfləri, sözləri və kəlmələri ayrılıqda bir məna ifadə etməz. Məsələn, Allahın diləməsini (məşiət) Qurana
13 Zümər, 39/23. Dr. Mübariz CAMALOV 28
görə araşdırarkən, əlaqədar ayələrlə birlikdə Onun yaratması, qüdrəti, ədaləti, hikməti, insanın məsuliyyəti, iradəsi kimi məsələlərdən danışan ayələri də nəzərə almaq lazımdır. Əksi təqdirdə qədər məsələsi haqqında çox radikal nəticələr əldə edilər ki bu da Quranın məsələyə dair həqiqi münasibətinin anlaşılmadığı mənasına gələr. 14
Koran is a very important source of Islam. Scholars try to put rules for understand Koran during history. In this article we try to research some features of Koran front of historicity and effect of that features to understand Koran. Koran has many features; we emphasize here historicity and
understanding we consider two concept: meaning and context and wholeness. This two approach provides chance to understand Koran according to its features historicity and universality.
Коран является основным источником Ислама. Ученые в течении всей истории, работали над созданием правил методологии комментирования Корана. В этой статье мы исследовали понятие историчности некоторых коранических особенностей и их влияние на понимание Корана. Коран обладает многими характерными чертами; тема нашей статьи это- историчность и универсальность. Коран должен комментироваться в свете этих особенностей. Существуют две концепции, которые являются основными критериями в правильном понимании Корана: смысл, контекст и. целостность. Эти две понятия можно принять, как принципов обеспечивающих правильное понимание Корана.
14 Ahmet Nedim Serinsu, Kur’anın Anlaşılmasında Esbab-ı Nüzul’ün Rolü, İstanbul 1994, s. 294-296. Tarixilik məfhumu məzmununda nəssi anlama məsələsi 29
ƏDƏBİYYAT
Akarsu Bedia, Felsefe Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1988. Apaydın Yunus, Klasik Fıkıh Usulünün Yapısı ve İşlevi, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, № 1, 2003. Cündioğlu Dücane, Anlam’ın Tarihi, İstanbul, 2005. Cündioğlu Dücane, Anlamın Buharlaşması ve Kur’an, İstanbul. Cündioğlu Dücane, Kur’an ve Dile Dair, İstanbul, 2005. Çiftçi Adil, Fazlur Rahman ilə İslamı Yenidən Düşünmək, Ankara 2001. Fazlur Rahman, İslam, tərc. Mehmet Dağ, Mehmet Aydın, Ankara 2000. Kur’an’ı Anlamada Tarihsellik Sorunu, (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereler), Bursa 2005. Mehmet Paçacı, “Kur’an ve Tarihsellik Tartışması”, Kur’anı Anlamada
Özsoy Ömer, Kur'an ve Tarihsellik Yazıları, Ankara 2004. Serinsu Ahmet Nedim, Kur’anın Anlaşılmasında Esbab-ı Nüzul’ün Rolü, İstanbul 1994. Soysaldı Mehmet, Kur’an’ı Anlama Metodolojisi, Ankara, 2001.
Qurani-kərim və sünnə işığında İslam hərb hüququnun insana verdiyi dəyər 31
QURANİ-KƏRİM VƏ SÜNNƏ İŞIĞINDA İSLAM HƏRB HÜQUQUNUN İNSANA VERDİYİ DƏYƏR (TERRORİZM İFTİRASI ÜZƏRİNƏ) Dr. Elşad MAHMUDOV ∗
İlahiyyat Elmləri Namizədi
Qloballaşan dünyada çox böyük sürətlə baş verən siyasi, ictimai, iqtisadi və mədəni dəyişikliklər, müxtəlif azadlıq hərəkatları, meydana gələn müharibələr, törədilən terror hadisələri eyni zamanda yeni məfhumların ortaya çıxmasına da zəmin hazırlayır. Bu məfhumlar arasında xüsusilə 2001- ci il 11 Sentyabr terror hadisələrindən sonra dünya gündəmindən düşməyən və böyük təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, barış, sülh və rəhmət dini olan İslama aid edilən və belə desək daha doğru olar ki, İslamla yanaşı adı çəkilməsi heç cür uyğun olmayan terrorizm məfhumu gəlir. Yenə təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, uzun illərdir bu məfhum ətrafında aparılan yalnış təbliğatlar nəticəsində dünya əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən müsəlmanlar, onların dinləri və müqəddəs dəyərləri təhqir edilir və edilməktədir. Müsəlmanların müqəddəs kitabı Qurani-Kərim və bu kitabın bəzi ayələri xüsusilə Qərb dünyasında və mətbuatında bəzi insanlar tərəfindən yalnış dəyərləndirilərək terrorizmin bir qaynağı olaraq görülür, İslam Peyğəmbəri isə bu fəaliyyətləri həyata keçirən bir şəxs kimi qələmə verilir, dünya müsəlmanları bu fonda tanıdılır, nəticə etibarilə bu məsələlər ətrafında çox ciddi qalmaqallar, narazılıqlar və narahatçılıqlar meydana gəlir. Bu hadisələr istər-istəməz dini və dünyəvi baxımdan cihad, hərb, müharıbə, döyüş, qətl, bu məsələlərlə bağlı prinsiplər, mədəniyyətlər arası toqquşma və ya dinlərarası dialoqlar kimi məsələləri də aktuallaşdırır. Lakin onu da demək lazımdır ki, yuxarıda qeyd edilən məsələlər hər zaman intellektual səviyyədə müzakirə edilmir, insanların inanc dəyərlərinə toxunduğu və mənəvi-hissi dünyaları ilə bilavasıtə əlaqədar olduğu üçün bu
∗ BDU. İlahiyyat Fakültəsi İslam Elmləri Kafedrasının müəllimi. Dr. Elşad MAHMUDOV 32
kimi məsələlərə reaksiyalar bəzən sərt olur və hətta şiddətli hadisələrə belə səbəb olur ki, bu da ardı-arxası kəsilməyən mübahisələrə, yeni ittihamlara, radikal qərarlara, qarşılıqlı anlaşmazlıqlara, ciddi münaqişələrə və s. gətirib çıxarır. Biz bu məqaləmizdə müsəlmanların müqəddəs dəyərlərini təhqir edən bu və buna bənzər fikir və düşüncələrin məqsədini, hədəfini, arxa planını, səbəb və nəticələrini deyil, terrorizm kimi irqindən, fikrindən, dinindən, millətindən, yaşından və düşüncəsindən asılı olmayaraq hər bir canlını məhv etmək kimi neqativ bir hadisənin İslamla heç bir əlaqəsinin olmadığını, humanizmin zirvə nöqtəsini özündə əks etdirən İslam dininin insan həyatına verdiyi dəyəri, insan tələfatının qarşısının alınmasında ən kritik zaman olan hərb zamanı belə hər hansı bir canlını qorumaq üçün yürütdüyü siyasəti, xüsusilədə bu mənada yersiz tənqid və təhqirlərə məruz qalan Muhəmməd Peyğəmbərin hərb siyasəti üzərində bir elmi məqalənin imkanları daxilində durmağa çalışacağıq. Əvvəlcə onu qeyd etmək lazımdır ki, İslam kəlməsinin mənaları arasında sülh, əminamanlıq, barış kimi müharibəyə, hərbə və bu mənada insan tələfatına ziddiyyət təşkil edən sözlər də yer alır. Buna görə də İslam dini həm kəlmə mənası həm də gətirdiyi ümumi prinsiplər baxımından sülh və barış dini olaraq bilinir. İslamın müqəddəs kitabı olan Qurani-Kərim sülh və barışı əsas prinsip olaraq qəbul edir və bir çox ayəsində insanları sülhə, barışa, əminamanlığa dəvət edir. 1 Yenə Qurani-Kərimdə Allahın xəlifəsi, canişini olaraq yaradılan insanın 2 yer üzərində ən ali və uca varlıq olduğu, 3
bu varlığın can toxunulmazlığı nəzərə çatdırılır və onun haqsız yerə öldürülməsi qadağan edilir və böyük bir günah olaraq dəyərləndirilir. 4 Allah Təala Qurani-Kərimdə insan oğlunun canını, bədənini, ona verilən həyatı toxunulmaz elan edir və bir cana qıymağı haram buyuraraq hər hansı bir insanın öldürülməsini bütün insanların, bəşəriyyətin məhv edilməsi, bir insanın ehya edilməsini, dirildilməsini isə bütün insanlığın dirildilməsi
1 əl-Bəqərə, 2 / 208; əl-Ənfal, 8 / 61; əl-Casiyə, 45 / 14; əl-Hucurat, 49 / 9; əl- Mumtəhinə, 60 / 7. 2 əl-Bəqərə, 2 / 30. 3 ət-Tin 95 / 4. 4 əl-İsra, 17 / 33; İslam Peyğəmbərinin eyni mənada söylədiyi hədisi üçün baxın: Buxari, "Vəsaya", 23; "Tibb", 48; "Hüdud", 44; Müslim, "İman", 144; Əbu Da- vud, "Vəsaya", 10. Qurani-kərim və sünnə işığında İslam hərb hüququnun insana verdiyi dəyər 33
olaraq qələmə verir. 5 Burada xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, Allah Təala yaradıcı sifətilə insandan, ona verilən dəyərdən və onun canına qəsd edilməməsindən bəhs edərkən inanan, inanmayan, mömin-kafir ayırımına getməyərək "nəfs" kəlməsindən istifadə edir və insana canlı olduğuna görə belə yüksək dəyər verilməsinin zərurətini insanlara bildirir. Buna görə də İslamda adam öldürmə bir cinayət olaraq böyük günahlardan sayılır. İslam ənənəsində daha sonrakı dövrlərdə məşhur olan "yaradılanı sev yaradandan ötrü" sözləri də məhz yuxarıda qeyd olunanların bir təzahürüdür. İslam sadəcə başqalarının həyatına deyil insanın öz həyatına qəsd etməsini, yəni intharı qadağan edərək Allahın insana əmanət etdiyi bədənə və həyat nemətinə xəyanət etməməyi buyurur. 6
da zərurət meydana gəlmədikcə bağlı elan edir. Bu zərurətlər arasında əlbəttə nəfsi, dini, insanları, torpaq və dövləti qanuni müdafiə kimi mühüm səbəblər gəlir. Qurani-Kərim haqsız yerə hər hansı bir təcavüzü, terroru (hirabə) qadağan edərkən yer üzərində həddi aşanların, fitnə və fəsad çıxaranların cəzalandırılmalarını istəyərək, bu hadisələri törədənlərin aqibətlərinin çox pis olacağını xəbər verir 7 və insanları bu cür nalayiq hərəkətlərdən uzaqlaş- mayı əmr edir. Çox maraqlıdır ki, müharibənin bəşər həyatında qaçınılmaz bir fakt olduğunu nəzərə alsaq, İslamda müsəlmanlara səbəbsiz yerə döyüş- mək, hərbə başlamaq, bu mənada qənimət əldə etmək, ölkələri xarabalıqlara çevirmək, təbiətə zərər vurmaq, insanları haqsız yerə əsir etmək 8 kimi insan həyatında və onun şəxsiyyəti üzərində mənfi izlər buraxan hallara icazə verilməmişdir. Qurani-Kərim üçün insan o qədər dəyərli və hörmətlidir ki, İslam düşmənlərinin, ortaya qoyduğu düşmənçiliyi ilə müsəlmanlara hər cür
5 əl-Maidə, 5 / 32. 6 əl-Bəqərə, 2 / 30, 195; Buxari, Tibb, 56; TDV, İlmihal, İslam və Toplum, II, 182- 184. 7
8 əş-Şura 42 / 42; əl-Bəqərə 2 / 190; əl-Mumtəhinə, 60 / 9;əl-Həcc 22 / 39; Bu məsələlərlə bağlı Həzrəti Peyğəmbərin həyatında olan nümunələr üçün baxın: Vaqıdi, II, 757-758; İbn Sa‘d, II, 119; Dimyati, s. 231; Şami, VI, 229, 231; Diyarbəkri, II, 70; Elşad Mahmudov, Sebep ve Sonuçları Açısından Hz.
Enstitüsü İlahiyat Anabilim Dalı İslâm Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı, İstanbul 2005, s. 445.
Dr. Elşad MAHMUDOV 34
pislik edən, Uhud döyüşündə müsəlman şəhidlərin cəsədlərini parçalayaraq onların müxtəlif orqanlarını və bədən üzvlərini kəsib gözlərini oyaraq cəsədləri tanınmaz hala gətirən müşriklərdən eyni şəkildə intiqam alınmasına ki, buna "müslə" deyilir, icazə verməmiş, müsəlmanları səbirli və humanist olmağa, döyüş meydanında insan cəsədləri üzərində bu cür çirkin davranışlar etməməyə və bu şəkildə həddi aşmamağa dəvət etmişdir. 9
mənada onun açıqlayıcısı, təfsirçisi və şərhçisi olan Muhəmməd Peyğəm- bərin sünnəsi və həyatı da eynilə Qurani-Kərimin insana verdiyi dəyəri təs- diqləyici mahiyyət daşıyır. İslam peyğəmbərinin həyatında buna aid saysız hesabsız nümunələrə rast gəlmək olar. Biz məsələni həyatın digər sahələrindən daha çox hərb siyasəti nöqteyi-nəzərindən ələ almaq istəyirik. Onu qeyd edək ki, İslam Peyğəmbəri Qurani-Kərimdə də qeyd edildiyi və əsas prinsip olaraq qəbul etdiyi kimi səbəbsiz yerə heç bir zaman heç kimlə müharibə etməmişdir. Həzrəti Muhəmməd dünyaya rəhmət və mərhəmətin nümayəndəsi olaraq göndərilən və bəşər övladı üçün həyatın, demək olar ki, hər sahəsində nümunə göstərilən bir şəxsiyyətdir. 10 Onun hər sözü və hərəkətində insanlığa rəhmət vardır. O, müsəlmanların qarşıla- şacaqları problemlərin və məsələlərin həlli üçün din, siyasət, iqtisadiyyat, təhsil, sosial və mədəniyyət kimi müxtəlif sahələrdə böyük dəyişikliklərə imza atmışdır. İnsanlara sülh, hüzur, ədalət, barış, qardaşlıq, mərhəmət və sevgi kimi dəyərləri aşılamış, bununla da böyük bir mədəniyyətin təməlini meydana gətirən Rəhmət Peyğəmbəri olmuşdur. Bununla bərabər, O, lazım olduğu zaman və çox zaman da məcburiyyət qarşısında qalaraq müharibələr etmiş və müxtəlif döyüşlərdə iştirak etmişdir. Belə ki, bu döyüşlər onun həyatının önəmli anlarını meydana gətirmiş, məqsədlərini həyata keçirməkdə və müvəffəqiyyətlər əldə etməsində əhəmiyyətli rol oynamışdır. Həzrəti Muhəmməd bunun əhəmiyyətini vurğulamaq üçün bir “rəhmət peyğəmbəri” olması ilə bərabər, eyni zamanda, bir “döyüş peyğəmbəri” olduğunu da
9 ən-Nahl 16 / 126; İbn İshaq, s. 314-315; Vaqıdi, I, 290; Təbəri, II, 529; Beyhaqi, III, 288; Fəsəvi, III, 284; Maqrizi, I, 168; Ahmet Yaman, İslâm Devletler Hukukunda Savaş, s. 28; Mehmet Erdoğan, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, s. 342. 10 əl-Ənbiya 21 / 107; əl-Əhzab 33 / 21. Qurani-kərim və sünnə işığında İslam hərb hüququnun insana verdiyi dəyər 35
şəxsən özü ifadə etmişdir. 11 O zaman bir “rəhmət peyğəmbərinin” nə üçün eyni zamanda bir “döyüş peyğəmbəri” olduğunu anlamaq üçün tarixə nəzər salmaqda fayda var. Çünki tarix bizə bu mövzuda İslam Peyğəmbərinə istsqamətlənmiş yersiz ittihamlara cavab verməkdə yol göstərəcəkdir. Belə ki, qırx yaşında ilahi vəhyə nail olan və əsas vəzifəsi dini təbliğ olan Həzrəti Peyğəmbər həyatının təqribən əlli üç, Peyğəmbərliyinin də on üç ilini anadan olduğu Məkkə şəhərində keçirdi. Peyğəmbərliyini əvvəlcə ailəsi və çox etibar etdiyi, inandığı dostlarından başlayaraq yaxın qohumlarına təbliğ edən Həzrəti Peyğəmbər bu təbliğ halqasını Qureyş qəbiləsi və sonra da başqa ərəb qəbilələrinə doğru genişləndirdi. Allah tərəfindən ona verilən Quran vəhyini hər fürsətdə eşitdirməyə və başa salmağa çalışdı. Lakin bu vəzifəni yerinə yetirmək istədiyi ilk günlərdən etibarən böyük qarşıdurmalarla üzləşdi. Risalətinə qarşı əvvəlcə münaqişə və mübahisələrlə başlayan fərdi narazılıqlar, getdikcə güclü və sistematik bir müxalifətə çevrildi. Mənsub olduğu Qureyş qəbiləsi, elə peyğəmbərliyinin başlanğıcından etibarən bu müxalifətin başına keçdi. Önündə olan sərt və zalım, eyni zamanda, çox güclü olan bu müxalifətin hər cür zülmünə baxmayaraq, İslam Peyğəmbəri təqribən on üç il risalət vəzifəsini Məkkədə yerinə yetirdi. Risalətinə qarşı formalaşan bu müxalifət Məkkə dövrü ilə məhdud qalmadı. Hicrətlə başlayan Mədinə dövründə bu mübarizə Məkkənin müsəlmanlar tərəfindən fəth edilməsinə qədər müxtəlif şəkillərdə davam etdi. Həzrəti Peyğəmbər, həyatında Qureyş müşrikləri kimi heç bir düşmən gücə qarşı belə uzun, çətin və məşəqqətli bir mübarizə aparmamışdır. Bu mübarizə nəticəsində Məkkədən Mədinə şəhərinə edilən hicrət də vəziyyəti dəyişmədi. Belə ki, Mədinədə müsəlmanlar və düşmənləri arasındakı münasibətlər yeni bir şəkil aldı. Lakin Həzrəti Peyğəmbər burada da müxalifət gücünün getdikcə artdığını müşahidə etdi. Daha əvvəl Məkkədə bir qəbilənin müxalifəti ilə başlayan qarşıdurma Mədinə dövründə müxtəlif qəbilələrin, beynəlmiləl dini, etnik, siyasi qrupların düşmənçiliyi ilə davam etdi. Bu vəziyyət müsəlmanları hədələməyə, İslamı yayma siyasətinin qarşısını almağa və ortadan qaldırmağa istiqamətlənmiş olduğu üçün Həzrəti Peyğəmbər mövcud olan maneələri aradan qaldırmaq adına bir çox addımlar atdı.
11 Bu hədisi Əbu Musa əl-Əşari rivayət etmişdir. Hədis Əhməd İbn Hənbəlin Müsnəd adlı əsərində 18704 və 18975-ci nömrədə yer alır. Dr. Elşad MAHMUDOV 36
Risalətindən hicrətə qədər olan 13 illik hücum və çətinliklərlə keçirdiyi həyat və siyasi hakimiyyətdən məhrum bir təbliğin müntəzəmliyi, davamlılığı və yayılmasının imkansızlığı onu Mədinədə bəzi köklü islahatları həyata keçirməyə sövq etdi. 12
müxalifləri arasındakı münasibətlər yeni bir forma qazandı. Mədinədə İslam dövlətinin qurulması ilə başda Məkkə müşrikləri, Mədinədə yaşayan yəhudilər və Ərəbistanda olan digər müşrik ərəb qəbilələri olmaqla bütün İslam düşmənləri özləri üçün təhlükəli hesab etdikləri bu dövləti daha meydana gəlmədən yox etmək istədilər. Tərəflər arasında bir-birinə zidd olan arzuların toqquşması səbəbi ilə silahlı qarşıdurma qaçılmaz oldu. İslamiyyəti və müsəlmanları ortadan qaldırmaq məqsədi ilə düşmənlərindən gələn hücum və hədələmələr tərəflər arasında müharibə vəziyyətini meydana gətirincə müsəlmanlar özlərinə yönəldilmiş təcavüzün qarşısını almaq, müdafiə haqlarından istifadə etmək, canlarını və mallarını qorumaq və beləcə İslamı azad yaşamaq, yaşatmaq və təbliğ etmək məqsədi ilə məcburən silahlı mübarizəyə girişdilər. Göründüyü kimi əsas vəzifəsi təbliğ olan Həzrəti Peyğəmbər, qarşı tərəfdən, yəni düşmənlərindən hücum, şiddət və müəyyən bir zamandan sonra silahlı mübarizə görüncə artıq silahla cavab verməkdən başqa çarə tapmamış, bu hadisələr nəticəsində Ona hərb icazəsi verilmiş və o, düşmənlə müharibələr etmişdir. Döyüşə icazə verilməsi İslama və ona bağlananlara qarşı qoyulan düşmən münasibətin nəticəsində olmuş, cəmiyyətin varlığını qoruya bilməsi üçün qaçılmaz sayılan din, can, ailə, dövlət və torpaq kimi dəyərləri qorumaq və ona yönəlmiş düşmən hücumlarından müdafiə üçün cihadın silahlı şəkli əmr edilmişdir. Bundan yola çıxaraq belə demək olar ki, Həzrəti Peyğəmbərin qəzvə və səriyyə şəklində təşkil etdiyi döyüşlərin əsasını təşkil edən, həyata keçirdiyi siyasətinin əsas səbəblərini meydana gətirən və girişdiyi fəaliyyətlərin arxa planını meydana gətirən əsas səbəb özünü müdafiə, düşmən hücumlarını dəf etmək, din və dini təbliğin qarşısındakı maneələrin qaldırılması olmuşdur. Yəni Həzrəti Peyğəmbər heç bir zaman təcavüzkar siyasət yürütməmiş, bağladığı müqavilələrə hər zaman sadiq qalmış, səbəbsiz olaraq heç kimlə döyüşməmiş, bəzi İslam tənqidçilərinin idiia etdiyi kimi “insanlar müsəlman
12 Mahmudov, Sebep ve Sonuçları Açısından Hz. Peygamber’in Savaşları, 21-25. Qurani-kərim və sünnə işığında İslam hərb hüququnun insana verdiyi dəyər 37
deyil” deyə heç bir zaman onlara müharibə elan etməmiş, qılıncla İslamı təbliğ etməmişdir. O, İslam dinini yaşatmaq, özünü, müsəlmanları və hicrət etdikdən sonra Mədinədə qurduğu dövləti, bu dövlətin torpaqlarını qorumaq, eyni zamanda din hürriyyətini təmin etmək və dini insanlara çatdırmaq, bununla da insanları haqqa dəvət etmək, onların inancda və əməldə doğrunu tapmaları üçün lazımi yolları açmaq və əngəlləri ortadan qaldırmaq üçün hərbi səfərlər hazırlamışdır. Buna görə Həzrəti Peyğəmbərin həyata keçirdiyi silahlı cihad qərbli şərqşünasların iddia etdiyi kimi bütün dünya müsəlman oluncaya və ya İslam hakimiyyətinə tabe oluncaya qədər müsəlman olmayanlarla müqəddəs savaş və ya insanların haqsız yerə canına qıyıldığı terrorist fəaliyyəti deyil, özünü müdafiə xarakteri daşıyan haqlı səbəblərə görə həyata keçirilən hərbi fəaliyyətlər idi. 13 Bu minvalla İslam Peyğəmbəri müxtəlif aralıqlarla Mədinədə yaşadığı 11 il ərzində 29-u qəzvə digərləri isə səriyyə olmaqla böyüklü-kiçikli 120 hərbi əməliyyat həyata keçirdi. Muhəmməd Peyğəmbərin həyata keçirdiyi bu hərbi əməliyyatların ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri də müharibə kimi insan itkisi, yaralanması, əlil olması, əsir edilməsi, kölələşdirilməsi, təbiətin və yaşayış məskənlərinin xarab edilərək dağıdılması şəklində insan varlığı üçün məhvedici təsiri olan bir çox mənfilikləri özündə cəmləşdirən neqativ bir hadisədə insana, onun həyatına və uca varlığına verilən dəyərdir. Rəsuli-Əkrəm həyata keçirdiyi bu hərbi fəaliyyətində idarəsi altına aldığı bütün Ərəb Yarımadası düşünüldü- yündə elə bir siyasət izləmişdir ki, istər müsəlman istərsə də düşmən tərəf olsun hər iki cəbhədən çox qan tökülməsinə imkan verməmişdir. Onun 11 ildə həyata keçirdiyi 120 hərbi əməliyyatında İslam mənbələrindəki səhih məlumatlar əsas alındığında müsəlmanlardan təxminən 340, düşmən tərəf- dən isə təxminən 800 nəfər olmaqla cəmi 1200 nəfər insan itkisi olmuşdur. Bu sayları hesab etmədən sadəcə Həzrəti Peyğəmbərin şəxsən özünün iştirak etdiyi qəzvələr əsas alınarsa, 29 qəzvənin 16 dənəsində qarşılıqlı olaraq heç bir döyüş meydana gəlməmiş, lakin qarşıya qoyulan məqsəd yerinə yetirilmişdir. 13 qəzvədə isə bilavasitə düşmənlə döyüş baş vermiş və bu döyüşlər nəticəsində müsəlmanlardan 140 nəfər şəhid olmuş, düşmən tərəfdən isə 335 nəfərə yaxın adam öldürülmüşdür. İslam Peyğəmbərinin silahlı mübarizə illəri və hərbi əməliyyatlarının sayı diqqətə alınarsa sadəcə
13 Mahmudov, Sebep ve Sonuçları Açısından Hz. Peygamber’in Savaşları, 443-442. Dr. Elşad MAHMUDOV 38
qəzvələrdə hər iki tərərfdən cəmi 500 nəfər itkinin olması zənnimizcə çox qan axıdılmsının qarşısının alınması və insan həyatına verilən dəyər baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu şəkildə Rəsuli-Əkrəm bir çox yeri cəbhə açmadan, silahdan istsfadə etmədən, siyasətlə özünə bağlamağı və yenə bir çox yeri imanlarıyla təslim almağı daha üstün hesab edərək silahdan istifadə etməkdən çəkinmiş, bəzən siyasət və diplomatiyanı kəşfiyyatla birləşdirərək böyük bacarıqla düşməni döyüşməkdən uzaqlaşdırmış və bu şəkildə az qan axıdılmasını təmin etmişdir. 14 Bu eyni zamanda İslam Peyğəmbərinin daim bir prinsip olaraq düşməni məhv etməyi deyil, onu qazanmağa üstünlük verdiyini göstərir. Yuxarıda 11 il ərzində 120 hərbi əməliyyatda baş verən insan itkisilə bağlı verilən rəqəmlər nə qədər də düşündürücüdür. Çünki bu gün müsəlmanların müqəddəs kitabı olan Qurani- Kərimə və müsəlmanların peyğəmbərlərinə terror iftirası ilə hücum edən "inkişaf" etmiş Qərb mədəniyyətinin XX-əsrdə səbəb olduğu dünya müharibələrində rəsmi statistik məlumatlara görə yarısı silahsız olmaqla öldürülən insanların sayı təxminən 100.000.000-dan çoxdur. Doktrin və diktatorluqların səbəb olduğu qətliyam və soyqırımlarda oldürülən insanların sayı yenə 100.000.000 civarındadır. Buna görə XX əsrin başlarından günümüzə qədər edilən müharibələrdə qətl edilən insanların sayı, dünya tarixinin başanğıcından XX əsrə qədər olan zaman zərfində meydana gələn müharibə qurbanlarından daha çoxdur. 15 Məsələni daha da dərindən anlamaq üçün bir başqa statistik məlumatlara diqqət edək. Müsəlmanların Həzrəti Peyğəmbər dövründə 11 il ərzində haqlı səbəblərlə həyata keçirdikləri hərbi əməliyyatlarda ölən insanların sayı sadəcə bir gündə, yəni 1992-ci il Fevralın 26-da Ermənilərin, Rus hərbi birliklərinin dəstəyi ilə Azərbaycan Türklərinə qarşı törətdiyi Xocalı soyqırımında qətl edilənlərin sayından daha azdır. Eyni şəkildə 1918-ci ilin 31 Martında soyqırıma məruz qalaraq bir neçə gün ərzində vəhşicə öldürülən 50. 000-dən çox müsəlman Azərbaycan Türklərinin sayısı bu məsələdə nə qədər də ibrətamizdir. Orta əsrlərdə Avropanın inkivizisiya məhkəmələrində qadın, yaşlı, gənc demədən edam edilənlərin sayı isə on minlərlə hesab olunur. Bu rəqəmlər İslama terror iftirası atanların necə də tez yadlarından çıxır.
14 Mahmudov, Sebep ve Sonuçları Açısından Hz. Peygamber’in Savaşları, s. 444. 15 Ramazan Özey, Günümüz Dünya Sorunları, İstanbul 2001, səh. 121-123. Qurani-kərim və sünnə işığında İslam hərb hüququnun insana verdiyi dəyər 39
İslamda deyil sülh və əminamanlıq zamanı müharibə və döyüş anında belə insana yüksək dəyərin verildiyini İslam Peyğəmbərinin həyatından daha ətraflı öyrənirik. Həzrəti Peyğəmbər insanların qəlbini İslama açmağı əsas prinsip etmələrinin zərurətini vurğulayaraq müharibəyə gedən əsgərlərinə hər şeydən əvvəl düşməni İsalama dəvət etmələrini, dəvətə müsbət qarşılıq verdikləri halda onlarla qətiyyən döyüşməmələrini, əgər bu və ya digər şəkildə döyüş baş verərsə sözlərində durmalarını, həddi aşmamalarını, müqavələləri və əhdnamələri pozub zülm etməmələrini, boş yerə insanları öldürməmələrini, xüsusilə kölələrə, uşaqlara, qadınlara, yaşlılara, kilsə və sinaqoq kimi öz ibadətxanalarında inzivaya çəkilmiş qeyri-müsəlman din mənsublarına toxunmamalarını, təbiətə, bitki və heyvanat alıminə, xüsusilə də xurmalıqlara zərər verməmələrini, ağacları kəsməmələrini və binaları yıxmamaları onlara tapşırmışdır. 16 Döyüş meydanında düşmənə yönəlmiş hər hansı bir şiddət, əziyyət, işkəncə verilməsini və bu məsələdə həddi aşmağı, bundan başqa yuxarıda qeyd etdiyimiz "müsləni" yəni ölülərin bədən üzvlərinin kəsilməsini qadağan edən Rəsulullah döyüş zamanı qətl edilən düşmən əsgərlərinin dəfn edilməsinə icazə vermiş və imkan tanımışdır. 17
İslam hərb hüququnda insana verilən dəyəri ifadə etmək üçün məşhur səhabə Üsamə İbn Zeydin (r.a) Rəsulullah dövründə baş verən bir hadisəsi çox məşhurdur. İslam tarixçilərinin verdiyi məlumatlara görə, hicrətin 8-ci ilinin Səfər ayında (İyun 629-cu il) Qalib İbn Abdullahın Fədək (Bəni Murrə) səriyyəsində çıxan bir döyüş zamanı Üsamə İbn Zeyd düşməni ilə vuruşarkən, qələbə çalacağı anda vuruşduğu müşrik kəlmeyi-şəhadət gətirərək tövhidi təsdiq edir və (lə ilahə illəllah) deyir. Lakin Üsamə İbn Zeyd düşməninin bu təsdiqini, onun ölümdən canını qurtarmaq üçün etdiyinə hökm verərək, düşmənini öldürməkdə tərəddüd etməz və onu öldürər.
16 İbn İshaq, s. 305; İbn Hişam, IV, 210; Vaqıdi, I, 220-225; II, 561, 757-758; İbn Sa‘d, II, 37, 85, 119; Bələzuri, I, 387; Beyhaqi, III, 209; Dimyati, s. 211, 231; İbn Seyyidünnas, II, 143; Şami, VI, 149, 229, 231; Diyarbəkri, II, 70; Hələbi, III; 184- 185. 17
III, 92, 288; İbnü’l-Cövzi, II, 681; İbn Kəsir, V, 153; İbn Həcər, XV, 167. Fəsəvi, III, 284; Maqrizi, I, 168; Ahmet Yaman, İslâm Devletler Hukukunda Savaş, s. 28. Dr. Elşad MAHMUDOV 40
Mədinəyə dönüşdə vəziyyət Rəsulullaha (s.a.s) çatdırılanda o bu hadisəyə görə çox üzülər və Üsamə İbn Zeydi etdiyi bu əmələ gorə qınayar: "Ey Üsamə, Lə iləhə illəllah deyən bir adamı axı nə üçün
Yüklə 3,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|