Elmi redaktor və ön sözün müəllifi


Elm: genezisdən özünüdərkə qədər



Yüklə 2,43 Mb.
səhifə2/20
tarix27.11.2016
ölçüsü2,43 Mb.
#310
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   20

Elm:

genezisdən özünüdərkə qədər

Elm Yeni Dövrün məhsuludur. Qədimdə və hət­­­ta or­ta əsrlər­də elmdən danışarkən əslində müasir mə­nada elm yox, onun hansı isə elementləri, əlamət­lə­ri nəzərdə tu­tulur. Müasir elmin tarixən ilk ün­sür­lə­rindən biri in­sa­nın aşkar, verballaşan bilikləri idi; yə­­ni əmə­li fəaliyyətin içə­risində, sinkretik və qeyri-aşkar biliklərdən fərqli ola­raq, ilk dəfə fəaliyyətdən ay­rılıb müstəqil varlıq kimi or­ta­­ya çı­xan biliklər. O vaxt­larda insanın öz fiziki həyatının tə­min olun­ma­sı­na yönəli əməli fəaliyyət sahəsindən fərqli olan əsas hadisə –onun zeh­ni fəaliyyətlə məşğul olması idi. Fiziki və zehni əməyin ta­­rixi bölgüsü biliklərin ya­ra­nı­şı və inkişafı üçün yeni imkanlar açdı.

İnsanın fəallığı onun əllərinin, ürəyinin və bey­­­­­ni­nin fəaliy­yə­ti kimi üç istiqamətə ayrılır: əməli fəa­liyyət – fi­ziki enerjinin rea­li­za­siyası, düşüncə, ağıl, bilik kimi ter­min­lərlə ifadə olunan rasi­o­nal­lıq – əq­li enerjinin realiza­si­ya­sı və bir də poeziya (ümu­miy­yətlə in­cə­­sənət) – hissi, emo­sional enerjinin rea­li­­zasiyası. Düzdür, qədim dövr­­də bu bölgü hələ tam kris­tallaşmamışdı və gah birinci ilə ikin­­ci, gah da ikin­ci ilə üçüncü tərəflər hələ qarışıq şə­kildə idi. Yə­ni zeh­ni fəaliyyətin müəyyən elementləri əmə­li işin tər­kibində, bət­nin­də formalaşırdı. Ş.Sührəvər­di­nin de­­diyi kimi, “hərəkətlər qa­bi­liy­yətlərə gətirib çıxa­rır”,1 qabiliyyət isə artıq müəyyən biliklərin vər­diş ha­­lın­da mövcudluğudur. Digər tərəfdən, bədii poetik dü­­şün­cə ilə məntiqi düşüncə də hələ tamamilə ay­rıl­ma­dığından və mi­fik tə­fəkkürün tərkibində mövcud ol­duğundan, müs­tə­qil zehni fəa­liy­yət də öz növbə­sin­də dini-mistik təcrübə ilə qatışıq halında olurdu. Bu baxımdan, qədim türk tari­xin­də şamançılıq zehni fəa­liyyətin durulması yolunda mü­hüm bir mərhələ olmuşdur.

Zehni fəaliyyətin də öz növbəsində parçalan­ma­sı, da­xili bölgü getməsi faktı bəlli olsa da, sin­kre­tizm uzun müd­dət davam etdiyindən dəqiq meyarlar əsa­sında təsni­fat aparmaq hələ mümkün deyildi. “Sə­nət” anlayışı özü də çox tutumlu idi və elmlə sə­nət arasında dəqiq sərhəd çə­kilə bilmirdi.

“Metafizika” əsərinin orijinalında sonralar “elm” ki­mi tərcü­mə olunmuş sözün necə verildiyini və onun nə dərəcədə müasir science anlayışına ade­kvat olduğunu bir ya­na qoyub, Aristotelin məşhur təd­­qi­qat­çısı V.F.Asmu­sun da bu məsələdə tərəd­düd­lü ol­du­ğu­nu qeyd edək. O, “Me­tafizika”ya qeydlərdə ya­zır ki, Aristotel “elm” və “sə­nət” ara­sın­dakı fərq­lə­ri heç də həmişə bir­mə­na­lı şə­kil­də nəzərə almır.1 Baş­qa sözlə desək, bu anlayışlar müasir an­lamla mü­qa­yisədə hələ formalaşmamışdı.

Ən ilk dövrlərdə insan ancaq asudə vaxtlarında fik­rə dala bi­lərdi. Nə zaman ki, cəmiyyətin özünün də məq­sədyönlü düşüncəyə ehtiyacı yaranmışdır, on­da bir qisim adam­lar başqa yüklərdən azad olu­na­raq, məhz düşüncə sahəsində ixtisaslaşmışlar. Aris­to­tel özü də sənət və elmlə məşğul olmaq üçün asudə vax­tın xüsusi rolunu qeyd edir­di. O, riyaziyyatın və di­gər sənətlərin (fikir verin, ri­ya­ziy­yat da sənət kimi qeyd olunur – S.X.) ilk dəfə Misirdə ya­ran­­ma­sı­nın sə­bəbini də orada kahinlərin digər yüklərdən azad ola­raq asudə vaxt qazanması ilə izah edir­di.2 Amma diferensiasiya getmədiyinə görə, bütün bu qarışıq hik­mət təd­ricən vahid bir ad altında – fəlsəfə kimi ümu­miləşdi­ril­miş­dir. Və təbii ki, ilkin elmi biliklər də fəl­sə­fə­nin tərki­bin­də olmuşdur. Ancaq indiki in­ki­­şaf sə­viyyəsindən bax­dıq­­­da, biz o dövrün zehni nai­liyyət­lə­rini qruplaşdıra bili­rik, müasir me­yarları tət­biq etməklə, nəyin həqiqətən fəl­sə­fəyə, nəyin mi­fə, nə­yin elmə, nəyin dini dünyagörüşünə aid oldu­ğu­nu müəyyən­ləş­di­rərək, hər birinin tarixini ayrı­lıq­da nəzərdən keçiririk. Bu cür ya­naş­dıqda, elmin də ta­rixi çox qədimlərə gedib çıxır.

Bununla belə, həmin dövrlərdə insanların elmi düşüncəsi çox vaxt ümumiyyətlə idrak, ağıl, təfək­kür kimi anla­yış­lar­la ifadə olunmuşdur. Xristianlıq fəl­səfəsində elmi düşüncə bü­töv­lükdə in­kar olundu­ğun­dan, yaxud qəbul edilmədiyindən, insanın dün­ya­gö­­rü­şü strukturunda əsasən ağıl komponentindən bəhs edil­miş­dir. Mə­sələn, Avqustinin təlimində ağıla nə qədər yüksək qiy­mət veril­sə də, o, əsasən meta­fo­rik formada təqdim olunur və in­sa­nın real hə­yatdakı dü­şüncələrinin təsnifatı verilmir.1 Təxminən ey­ni dü­­şün­­cə tərzi orta əsr İslam Şərqi üçün də səciy­yə­vi­dir. Hətta Kant tə­bi­ətşünaslıq haqqında yazdıqlarını (tən­qidəqədərki dövr) əql haq­qında yazdıqları ilə əla­qələndirmir. Başqa sözlə desək, onun natur­fəl­sə­fə­si epistemoloji sistemindən əvvəl yazıldığına görə, em­pi­ri­sizmin və mexanisizmin təsirindən xali deyil. “Səmanın” ümu­mi təbii tarixi və nəzəriyyəsi əsərin­də Kant yazırdı ki, o, təbiəbin bü­tün böyük nizamını an­caq iki qüvvənin – cazibə və itələmənin va­­sitəsi ilə izah etmişdir.1 Bu fikir o dövrlərdə fikirləri qəsb et­miş Nyu­ton mexanikasının hakimi-mütləqliyi şə­rai­tində yazılmışdı. Am­ma sonralar Kant özü dünya ni­zamının aprior biliklərsiz təsəv­vür oluna bil­mə­məsini isbat etsə də, bu yeni idrak təlimi zir­vəsin­dən qa­yıdıb naturfəlsəfəni təzədən yazmağa cəhd gös­tər­mə­mişdi. Nə­ticədə epistemologiya bir addım qabağa getsə də, elm fəlsəfəsi bir addım geridə qalmışdı.

Nə vaxtsa vahid biliklər sistemi əvəzinə ayrı-ay­rı elmi ide­ya­lar var idi – qaranlıq səmada ulduzlar ki­mi. Zaman keçdikcə və bu ideyalar çoxaldıqca, ayrı-ayrı bürclər və kəhkəşanlar formalaşır, ay­rı-ayrı fənlər yaranır. Bəs nə vaxtsa bu müxtəlif fənlərdən vahid bir elm və dünyanın vahid bir elmi mənzərəsi formalaşacaqsa, bu ana­lo­giyanı davam etdirsək, göydən qaranlıqlar çəkiləcəkmi və səma ancaq bir “süd yolunumu” xatırladacaq?!

Lakin elmin keçməli olduğu bu yol sonsuzdur; ona görə də, o həmişə sanki bu yolun başlanğıcın­da­dır. Digər tərəfdən, elmin artıq qət etdiyi bu başlan­ğıc mərhələsinin özü də bir sonsuzluqdur. Yə­ni müa­sir elm iki sonsuzluq arasındadır. Amma qarşıdakı son­­suzluğun tərtibi daha yüksəkdir.

Elmdə nə isə yeni bir nəticə ala bilmək üçün ilk növbədə əv­vəl­ki elmi biliklərin mənimsənilməsi tə­ləb olunur. Bu isə ictimai miqyasda təşkilatlanmış bir elmi-təhsil sisteminin mövcudluğu şə­ra­itində müm­kün olur. Bu sistem özü də daim öyrənilməli və tək­mil­­ləşdirilməlidir. Həm də təkcə konseptual məz­mun baxımından de­yil, sosial və təşkilati struktur ba­xı­mından. Müasir dövrdə elmi adi şüur səviy­yə­sin­də idarə etmək mümkün deyil. Onu elmi surətdə ida­­rə edə bilmək üçün isə elmin rüşeym halından bu gü­nə qədər keçdiyi tarixi yolu izləmək, inkişaf meyl­lə­rini aşkara çıxarmaq və məqsədəuyğun istiqamətə yö­nəltmək tələb olunur.

Elm nə vaxtdan başlanır?

«Elm» anlayışının necə başa düşülməsindən ası­lı olaraq bu suala müxtəlif cavablar vermək olar.

1. Elm (elmi bilik) insanların ilk dəfə «nəyə gö­­rə», «hansı sə­bəbdən» sualını qoyduğu vaxtdan baş­­lanır. İnsanların dünya ha­di­sələrini izah etmək cəhd­­ləri, artıq yalnız «nə etmək», «necə et­mək» sua­lı­­nı deyil, həm də «nəyə görə belədir» sualını qoy­ma­­ları bi­­lik­lərin bölgüsünə gətirir; əməli biliklərlə ya­naşı ilk elmi biliklər ya­ranır ki, bu hadisə müəy­yən mənada elmin başlanğıcı kimi qəbul oluna bilər.

Adi şüur adət olunmuş, standart vəziyyətlərdə ne­cə hərəkət etmək lazım olduğunu göstərirsə də, bu və­ziyyəti şərtləndirən sə­bəb­ləri aşkar etmək üçün ki­fa­yət deyil. Bunun üçün adi şüur hü­dudundan kənara çıx­maq tələb olunur.

Belə nəql edirlər ki, guya bir dəfə İ.Nyutonun ba­şına alma düşür; alim bu hadisədən heyrətlənir və ümum­dünya cazibə qanunu ideyasına gəlib çıxır. Əl­bə­ttə, bu, sadəlövh bir təxmindir. Amma mət­ləb bun­da deyil. Mətləb hekayətin bir şərhi ilə əlaqədar adi şü­ur­­la elmi şüuru fərqləndirməkdir. 1972-ci ildə res­publikamızda «Gənc fiziklər» məktəbinin açılış mə­rasimindəki çıxışında Xudu Məm­mədov bu heka­yə­tə müraciət edərək dedi ki, əgər ümumdünya ca­zi­bə qanunu almanın düşməsinə görə kəşf olunsa idi, ən çox ehtimalla, İngiltərədə yox, Qubada kəşf olu­nar­dı… Ancaq əsas mə­sələ almanın düşməsində de­yil, kimin başına düşməsindədir. Əsas mə­sələ bun­da­dır ki, alma düşəndə adam sadəcə başını yanamı çə­­kir, yoxsa düşünürmü ki, axı, alma niyə, nə sə­bəb­dən düşür? Bu su­al ilk baxışdan nə qədər sadə gö­rün­sə də, adi şüur hüdudunun ke­çil­məsini tələb edir. Bu sualın qoyulması məsələyə elmi mü­nasibətin baş­lanğıcıdır.

2. Elm – biliklərin bir sistem kimi formalaşdığı vaxtdan baş­lanır. Yəni elə bir vaxtdan ki, birincisi, bu vaxta qədər toplanmış bi­liklər yeni əldə olunan bi­lik üçün meyara çevrilir; Artıq qərar­laş­mış olan bi­liklərə uyğun gəlmək, onları tamamlamaq elmiliyin şərti kimi çıxış edir. Yaxud, ikincisi, mövcud biliklər zə­minində daha obyektiv gerçəklikdən yeni faktiki ma­terial gözləmədən yeni bilik almaq imkanı yara­nır; başqa sözlə, mövcud biliklər sistemi özü özü­nü in­kişaf etdirmək keyfiyyəti əldə edir. Elmin özünü­in­kişaf sis­teminin olması onun müasir dövrdə siner­ge­tik kontekstdə araş­dı­rıl­masını da aktuallaşdırır.

Elm həm də sosial sahədə vahid və bütöv sis­tem kimi for­ma­laşır. Elmi biliklər sistemi daha artıq elm hadisəsini tam səciy­yə­lən­dirmək üçün kifayət et­mir. Elm dedikdə bir neçə en kəsiyini; el­mi bilik və elmi fəaliyyət sahələrini, habelə sosial təşkilat­lan­maya xid­mət edən elmi-bürokratik qurumları ehtiva edən mürəkkəb qeyri-bircins sistem nəzərdə tutulur.

İstər «elm» sistemi, istərsə də, elmi inkişaf pro­­sesi yalnız son onilliklərdə xüsusi tədqiqat pred­me­tinə çevrilmişdir ki, bu da el­min sosial və iqtisadi ro­lunun ciddi surətdə artması ilə əlaqə­dar­dır. Təbii ki, tədqiqat elə ilk mərhələdən sistemli xarakter da­şı­ya bil­məzdi və buna ehtiyac da olmamışdır. Bu sahə­nin tədqiqinə hər dəfə elmin və elmi inkişafın müx­tə­lif cəhətlərini öyrənmək zərurəti ya­ranarkən, qar­şı­ya çıxan tələblərin konkret xüsusiyyətlərinə, spe­si­fi­ka­sına uyğun olaraq müraciət edilmişdir. Buna görə də müxtəlif as­pektlərdəki tədqiqatlar xeyli dərəcədə ra­bitəsiz xarakter daşıyır. Bununla belə, hələ vahid təd­qiqat sistemi formalaşmasa da, bu sa­hə­dəki elmi iş­ləri bir neçə başlıca tədqiqat istiqamətində qruplaş­dır­­maq olar. Elmin tarixi, metodoloji, qnoseoloji, so­si­oloji, iqtisadi, psixoloji aspektlərdəki tədqiqi, həm­çi­nin onun planlaşdırılması və proqnozu probleminin öy­rənilməsi – hər biri ayrılıqda nisbi müs­tə­qil təd­qi­qat sahəsi kimi götürülə bilər. Bu sahələrin öz ara­la­rın­dakı əla­qə çox zəifdir. Halbuki elm bütöv sistem təş­kil et­di­yin­dən, onun müx­təlif aspektlərdəki tədqi­qi də vahid terminoloji əsa­sa malik ol­ma­lı, sistemli xa­rakter daşımalıdır. Ayrı-ayrı tədqiqat qol­larının or­­taq məxrəcə gətirilə bilməsi üçün, vaxtaşırı da ol­sa, tədqiqat pred­me­ti haqqında bütöv təsəvvür əldə edil­məsi vacibdir. Bu tələbatı ödə­mək üçün son dövr­lərdə elmin müxtəlif isti­qa­mət­lər­də öyrənil­mə­sin­dən alınan nəticələri vahid tədqiqat sahəsində – elm­­şü­nas­lıqda birləşdirmək təşəbbüsü göstərilir.

Müasir dövrdə elmin mahiyyətini və inkişaf qa­­­­nuna­uy­ğun­lu­ğu­nu müəyyənləşdirmək zərurəti bü­tün aydınlığı ilə özünü göstərsə də, problem öz qəti həl­lini hələ tapmamışdır. Lakin bu sahədə bir sıra kon­kret nailiyyətlər əldə edilmiş, elmin başlıca xü­su­siy­yətləri, inkişaf meylləri və s. müəyyənləş­diril­miş­dir.

Sərlövhəsinə görə elmin metodoloji təhlilinə həsr olunmuş əsərlərdə adətən heç də bütövlükdə «elm» sistemi yox, onun tərkib ele­mentləri, konkret el­mi tədqiqat metodları, xüsusi elmi prob­lem­lə­rin fəl­səfi məsələləri öyrənilir. Bununla yanaşı, meto­do­lo­ji as­pekt­dəki tədqiqat elmşünaslığın strukturunda mühüm yer tuta bilər. Lakin təəssüf ki, bu sahələrin əlaqəsi hələ çox zəifdir.

Elmin sistemli tədqiqində müxtəlif aspektlərdə əldə olunmuş nəticələrin hamısı nəzərə alınmalıdır. Hər bir tədqiqat aspektində el­min müəyyən cəhətləri öyrənilir ki, bunları bilmədən, onun bütöv mən­zərəsini yaratmaq mümkün deyil.

Sistemli yanaşma elmin mahiyyəti ilə yanaşı, struktur və ele­mentlərinin də müəyyənləşdirilməsini tə­ləb edir. Həm də bu zaman bir yox, iki cür sistem öy­rənilməlidir: əvvəla, «elm» sisteminin özü – onun ele­mentlərindən təşkil olunmuş sistem, ikincisi, el­min bir ele­ment, yaxud altsistem kimi daxil olduğu da­ha mürəkkəb sis­temlər və burada elmin yeri.

Elmin ayrı-ayrı aspektlərdəki tədqiqində bir qay­da olaraq onun yalnız müəyyən bir cəhəti öyrə­ni­lir, elmin bütöv hadisə kimi tədqiqi, onun mak­ro­xas­sə­ləri və yekun funksiyaları kölgədə qalır. Mə­sələn, «el­min tarixi tədqiqi» adı altında adətən elmin tarixi əvə­­zi­nə, elmi biliyin və konkret elmi kəşflərin tarixi öyrənilir;1 halbuki el­mi bilik elm sisteminin tərkib elementlərindən yalnız biridir. Belə hal­larda nəzərə alın­malıdır ki, sistemin və onun tərkib element­lə­ri­nin keçirdiyi keyfiyyət və kəmiyyət dəyişilmələri za­man­ca uz­laş­ma­ya da bilər. Məsələn, elmi biliklərin in­kişafında inqilabi çev­ri­liş­lər, dünyanın elmi mən­zə­rələrinin əvəzlənməsi və s. hələ sosial «elm» sis­te­mi­nin keyfiyyət dəyişikliyi keçirdiyinə dəlalət etmir.

Elmi biliyin tarixi inkişaf yolunun izlənməsi el­min ümumi in­kişaf qanunauyğunluğunun müəy­yən­ləş­di­ril­məsi üçün xüsusi əhə­miyyətə malikdir. Be­­lə ki, bütöv «elm» sisteminin keçdiyi əsas ta­rixi mər­­hələlər yalnız konkret elmi yaradıcılıq xüsusiy­yət­lərinin, istifadə edilən elmi idrak metodlarının, el­mi biliyin toplanma və saxlanma vasitələrinin, in­for­ma­siya mübadiləsi və s. cəhətlərin müx­təlif dövrlər­də və müxtəlif ictimai-iqtisadi şəraitlərdəki vəziy­yətlərinə görə müəyyənləşdirilə bilər.

Əgər elmi kəşflər, yeni elmi biliklər xronoloji ardıcıllıqla sı­ra­­ya düzülərsə, əlbəttə, bu, elmin həqiqi tarixini ifadə edə bilməz. Hər bir ye­ni mərhələdə alim üçün önəmli olan ancaq elmin ön cəb­hə­sidir. Yə­ni elmi ictimaiyyət tərəfindən qəbul olunmuş “son hə­qi­qət­lər” əsas götürülür. Halbuki, hər hansı bi­liyin elmi ictimaiyyət tə­rə­fin­dən qəbul olunmasına qə­dər keçdiyi təbəddülatlı yolu iz­lə­mə­dən, alternativ fikirlər və versiyalarla tanış olmadan, gələcək ax­ta­rışlar zamanı ortaya çıxan yeni yol ayrıclarında se­çim etmək çə­tin ola bi­lər.

Keçmişdə atılmış, tarixin qaranlığında qalmış bir çox ide­ya­lar gə­ləcəkdə kara gələ bilər. Ona görə ki, hər bir zamanda el­mi ic­ti­­ma­iyyətin qəbul etmə­di­yi ideyalar əslində iki səbəbdən atıl­mış olur. Onlar zamanına görə, ya çox köhnədir, ya da əksinə, za­ma­nını qa­­baqlayır və dövrün normal düşüncəsinə sığ­mır. Bax, bu mə­nada keç­­miş həm də gələcək üçün olan ideyalar xəzinəsidir.

Zaman heç də yalnız elmin öz daxili məntiqi əsa­sında axmır. Yəni dəyişən, yeniləşən ancaq bilik­lər deyil, dövrün tələbləri, in­san­ların dünyagörüşü, sosial sifarişlər də dəyişir. Ona görə də, el­mi bi­lik­lərin inkişaf yolu heç də ancaq daxili proses kimi nəzərdən keçirilə bilməz. Elm tarixi elmin öz sər­həd­lərindən kənara çıxan bir miqyasda, daha geniş planda öyrənilməlidir. Bunun üçün hər bir fən­nin sərhədlərini keçərək bütövlükdə elmin hansı inkişaf mər­hə­lə­sində olduğunu, daha sonra isə ümumiyyətlə elmin sərhədlərini ke­çərək dövrün düşüncə tərzini və üstün dünyagörüşünün hal və mə­qa­mını nəzərə al­maq lazımdır.

Elmin ümumi inkişaf qanunauyğunluğunu aç­mağa çalışan mü­təfəkkirlər arasında adətən Sen-Si­mon, O.Kont, H.Spenser, Q.Bokl, C.S.Mill və s.-in xid­­mətləri xüsusi qeyd edilir.1 Ən çox diq­­qətə layiq olan konsepsiyalardan biri Kontun “üç mərhələ” qa­nu­nu hesab olunur. Onun fikrinə görə, “bizim hər bir əsas ideyamız hər bir bilik sahəsi ardıcıl olaraq üç nəzəri haldan keçir: teoloji və ya fiktiv, metafizik və ya mücərrəd, nəhayət, elmi və ya müsbət hal”.2 Ma­raq­lıdır ki, Kont bu qanunauyğunluğu təkcə ümu­miyyətlə el­mə deyil, hər bir ideyaya da şamil edir. Onun fikrinə görə, elm in­­kişaf etdikcə, biliklər əv­vəl­cə teoloji, sonra isə metafizik ele­ment­­­­lərdən təd­ricən xilas olur və nəticədə ancaq müsbət biliklər qa­­lır. Bax, beləcə, pozitivizmin banilərindən sayılan Kont meta­fi­zi­ka­­nı (əslində ümumiyyətlə fəlsəfəni) in­kar etməyə qalxışır. Lakin Kont hələ tam inkar­çı­lıq mövqeyindən çıxış etmir. O, hər halda el­mi yara­dıcılıq prosesində metafizik düşüncənin müəyyən də­rəcədə iştirakını nəzərə alaraq elmin bir vəzifəsi ola­raq bu kənar təsirdən azad olmaq yollarından da­nışır. H.Spenser isə elmdə teoloji və me­ta­fizik dü­şün­cənin hər hansı bir formada iştirakını və rolunu ta­­ma­milə inkar edir. Belə çıxır ki, elm ancaq öz da­xi­li potensialı he­sa­bı­na, öz təməli üzərində təkamül yo­lu ilə inkişaf edir. Əlbəttə, Kon­tun yanaşması Spen­­­serin yanaşmasına nisbətdə daha məqbuldur. Be­­­lə ki, o, həm yaradıcı təfəkkürün təməl dairəsini daha geniş gö­türür, həm də tarixi və sosioloji as­pekt­lə­ri nəzərə alır. Amma Kont da elmin fəlsəfə və din­lə yanaşı və qarşılıqlı əlaqədə inkişafından bəhs et­mək əvəzinə, bu üç dünyagörüşü və təfəkkür for­ma­sı­nı qar­şı­laşdırır, onları tarixi yanaşma əsasında, xro­no­loji ardıcıllıqla dü­zür və elmi ən son, ən üstün və ən “müsbət” (pozitiv) mərhələ kimi təqdim etməyə çalışır.

Təəssüf ki, elmin fəlsəfədən təcrid edilməsi mey­li Kont və Spen­serdən sonra da davam etdirilmiş və neopozitivizmdə, post­po­zi­tivizmdə, tənqidi rasio­na­lizmdə elmin reduksiyası və kənar amil­lər­dən arın­ması, eliminasiyası adı altında ayrı-ayrı elmi mə­sə­lələrin təs­viri mahiyyət kontekstindən və səbə­biy­yət zəncirindən çıxa­rıl­mış, elmi faktların şaquli müs­tə­vidə deyil, ancaq üfüqi müstəvidə struk­tura daxil edil­məsinə üstünlük verilmişdir. Məhz problemin də­­­ri­ninə izahından, fəlsəfi qatdan qaçaraq ancaq fakt­ların təsvirinə üs­tünlük verildiyi üçün elm çər­çi­və­sinə salınmış dil və elmi dilin se­mantikası kimi mə­sələlər önə keçmişdir. Halbuki, müasir eks­pe­ri­men­tal cihazların və mürəkkəb riyazi əməliyyatların nəticəsi ki­mi alınan yeni bilikləri səliqə-sahmanla təs­vir etmək ancaq “nor­mal elm” hüdudunda fayda ve­rə bilər. Bütün böyük ideyaların, kəşf­lərin əsasın­da isə bütövlükdə dünyagörüşünü dəyişən, daha də­rin qatlara enərək indiyədək yazılanları təzədən yaz­ma­ğa vadar edən fəlsəfi yönlü yanaşmalar dayanır.

Tə­sadüfi deyil ki, A.Koyre Yeni Dövr elminin təmə­lində duran Qaliley prinsiplərini elmdə çev­ri­liş­dən daha çox, fəlsəfədə çevriliş hesab edir. Koyre ya­zır ki, Qa­lileyin “Dialoqlar”ı elm haqqında ki­tab ol­maq­dan daha çox, bir fəlsəfə kitabıdır. ... Be­lə ki, as­­tro­no­mik problemin həlli yeni fizi­ka­nın struk­­tu­run­dan asılıdır və o da öz növbəsində təbiət haq­qın­da el­min strukturunda riyaziyyatın yeri mə­sə­lə­sinin həllini tə­ləb edir ki, bu da bir fəlsəfə məsə­lə­si­dir.1

Spenserin şərhində elmin inkişaf yolu həddin­dən artıq sa­də­lə­şir: “Elm ... qavrayışların əqli nəticə va­sitəsi ilə genişlən­mə­si­dir”.2 H.Spenser elmi fə­a­liy­yəti çox bəsit və məhdud çərçivədə təs­vir etsə də, bu çərçivə daxilində xeyli konkretləşmələr aparır və gə­­lə­cəkdə neopozitivizmin və tənqidi realizmin ba­za­sını təşkil edən bir sıra prinsipləri müəyyən edir. O, elmdə inkişafın bir şərtini də key­fiyyətcə dəyər­lən­dirmədən kəmiyyətcə dəyərləndirməyə keçid­də gö­rür. Digər mühüm şərt olaraq isə, hadisələrin öl­çü­lə bilməsini gös­tərir. Spenserə görə, hər bir elmin əsa­sında ölçülmək imkanı da­ya­nır: “Məkan ölçü­lən­dir – buradan həndəsə yaranır, qüvvə və mə­ka­nın öl­çül­­məsindən – statika, zaman, qüvvə və məkanın öl­çül­­mə­sin­dən – dinamika yaranır.”1

«Elm» sisteminin başlıca elementlərindən biri­ni də elmi ya­ra­dıcılıq prosesi təşkil edir. Təd­qi­qat­çı­la­rın bir qismi məhz bu cəhəti elmin mahiyyəti kimi gö­türür və onu yalnız bu en kəsiyində, qnoseoloji müs­təvidə tədqiq edirlər. Belə tədqiqatlarda elmi bi­lik istehsalı prosesinin bu və ya digər qnoseoloji mə­qa­mı ön plana çəkilir, fərdi elmi yaradıcılıq proses­lə­rinin təbiətinə daha çox diq­qət yetirilir.2 Sistemli yanaşma zamanı bu məqamlardan hər birinin el­min ümumi mənzərəsində tutduğu dəqiq yerini müəy­yənləş­dir­mək lazım gəlir. Önəmli olan bir cəhət də bundan ibarətdir ki, bu fərdi yaradıcılıq proseslərinin ictimailəşməsi, elmi bilik istehsalının bütünlükdə kol­lektivin, elmi institutların fəaliyyət predmetinə çev­­ril­məsi artıq təkcə epistemoloji müstəvidə deyil, həm də sosial-iq­tisadi müstəvidə və ictimai-təşkilati bir məsələ kimi ortaya çıxır.

Elmin bir sosial sistem kimi öyrənilməsinə, onun ictimai ma­hiy­yətinin qiymətləndirilməsinə ən çox elmin bilavasitə sosioloji və sosial-iqtisadi prob­lemlərinə həsr olunmuş əsərlər xidmət edir.1 Elm­də müəyyən sosial strukturun hələ əvvəllər də mövcud olma­sı­na baxmayaraq, onun bu aspektdə tədqiqinə, gö­rünür, ciddi tələbat ol­mamışdır, belə ki, elm müs­tə­qil bir fəaliyyət sahəsi kimi yalnız son əsrlərdə ön pla­na keçmişdir.

Elmi fəaliyyət sahəsinə ümumi milli gəlirin getdikcə daha çox hissəsinin sərf olunmasına yara­nan ehtiyac elmin iqtisadi ba­xım­dan öyrənilməsinə, op­timal iqtisadi modellərin tapılmasına tə­lə­­batı ar­tı­rır. Lakin bu sahədə də hələ çox az iş görülmüşdür; hal­­bu­ki konkret elmi tədqiqatların faydalılıq dərə­cə­si­nin artırılması və el­min düzgün planlaşdırılması üçün iqtisadi təhlilin rolu böyük­dür.1

Elmə xüsusi fəaliyyət sahəsi kimi baxan Q.N. Vol­kov hər bir zaman mərhələsində cəmiyyətin ona qə­dər əldə etdiyi biliklər sistemini «elm» anlayışına da­xil etmir: «Elmin mahiyyəti artıq dərk edilmiş olan həqiqətlərdən yox, onların axtarılmasından, tə­bi­­ət və cəmiyyət qanunlarının öyrənilməsi və isti­fa­də olunmasına yö­nəl­miş eksperimental tədqiqat iş­lə­rin­dən ibarətdir. Elm özlüyündə heç də bilik ol­ma­yıb, cəmiyyətin bilik istehsalı üzrə fəaliyyətidir, baş­qa sözlə, elmi istehsaldır»2. Göründüyü kimi, Q.N. Vol­kov elmə xü­susi fəaliyyət sahəsi və deməli, pro­ses kimi baxmaqla onun əhatə dai­rəsini həddindən ar­tıq kiçildir ki, bu da məntiqi cəhətdən qü­sur­lu olan nə­ticəyə gətirir: elm – elmi istehsaldır. Halbuki elmi is­­teh­sal «elm» anlayışının əhatə etdiyi tərkib his­sə­lə­rindən yalnız bi­ri­dir. Buna baxmayaraq, «elmi is­teh­sal» anlayışının istifadə edilməsi el­min mahiyyətinin və başlıca xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi üçün bö­yük əhə­miyyətə malikdir. Q.N.Volkov öz mövqeyini el­mi şəkil­də əsaslandırmağa və bu işdə daha çox öyrə­nil­miş olan istehsal pro­sesi ilə analogiya yaratmağa ça­lışmışdır ki, bu cür təşəbbüs yal­nız təqdirə layiq­dir. Müəllif daha sonra yazır: “...Texnika maddi is­teh­­salda hansı rolu oynayırsa, elmi bilik də mənəvi is­tehsalda hə­min rolu oynayır. Bu mənada texnika in­sanın əməli fəaliyyətinin sü­ni orqanı olduğu kimi, elm də insan beyninin süni orqanıdır”.1 La­kin tə­əs­süf ki, maddi və mənəvi istehsal proseslərinin ana­lo­gi­ya­sın­dan istifadə təşəbbüsü ardıcıl surətdə davam etdirilməmişdir.

Elmin müxtəlif aspektlərdəki tədqiqinin bir-bi­ri ilə əlaqəli şə­kildə aparılması və bir-birini tamam­la­ya bilməsi üçün onun bir sis­tem kimi müəy­yən­ləş­di­rilməsi ən vacib şərtdir. Amerika alimi H.Liman məhz bu cəhəti nəzərə alaraq yazır: “Biz elmin fəl­sə­fi, psi­xoloji, yaxud sosial aspektlərini fərqlən­dir­məz­dən və müzakirə et­məzdən əvvəl, hansı yolla isə el­mi müəyyən bir tam kimi tə­səvvür edə bilməliyik”.2

Elmi bütöv bir hadisə kimi təsəvvür etməyin, onun ma­hiy­yə­tini, ümumi inkişaf meyllərini öyrən­mə­yin bu gün cəmiyyət qar­şı­sın­da duran praktik və­zi­fələri həyata keçirmək sahəsində nə kimi bir əhə­miyyəti vardır?

Müasir dövrdə insanın maddi rifah halı, məh­sul­dar qüvvə­lə­rin inkişaf perspektivləri ilk növbədə el­min nə dərəcədə qabaqcıl möv­qe tutmasından ası­lı­dır. Elmin obyektiv inkişaf meyllərini bil­mə­dən onu optimal surətdə təşkil etmək mümkün deyil. Elm cəb­hə­sinin ön xəttinə çıxmaq, onun nai­liy­yət­lə­rin­dən səmərəli surətdə is­ti­fadə edə bilmək üçün ən mü­hüm şərt onun təşkilati strukturunun düz­gün mü­əy­yənləşdirilməsi, elmin özünün elmi əsaslarla tən­zim olunmasıdır.

İkinci mühüm şərt isə dövlət siyasətində elmin priori­tet­li­yi­nin nəzərə alınmasıdır. Bu gün irəlidə ge­dən ölkələr heç də tə­sa­dü­fən irəlidə getmirlər. Hət­ta ümu­mi iqtisadi böhran şəraitində də ABŞ çıxış yo­lunu elmə ayrılan vəsaitin artırılmasında görür. Ru­si­ya “böhrandır”, – deyə elmə ayrılan vəsaiti azaltdığı hal­da, ABŞ Kon­­qresi yekdilliklə bu qənaətə gəlir ki, yeganə prioritet elm ol­ma­lıdır.1

Statistika göstərir ki, Rusiyada elmə ayırmalar Ümumi Da­xi­li Məhsulun (ÜDM) 1%-i qədər olduğu halda, bütün inkişaf etmiş Qərb ölkələrində bu rə­qəm 2-3% həddindədir. ABŞ-da elmə ayır­ma­lar indi 2,7%-dir və Barak Obama keçən il alimlər qarşı­sın­da çı­xı­şında bu rəqəmi 3%-ə qaldırmaq zərurətini qeyd edib.1 İndi Ru­si­ya­nın bütün qabaqcıl ziyalıları elmin acınacaqlı vəziyyəti ilə əla­qə­dar həyəcan təbili çalırlar. Akademik V.S.Styopinin qeyd etdiyi ki­mi, ABŞ-da elmə ayırmalar Rusiyanın bütün büdcə­sin­dən ar­tıq­dır.2 Əlbəttə, biz rusiyalı həmkarımızın na­ra­hatlığını başa düşürük. Amma Azərbaycanda bu fa­iz nisbəti daha aşağıdır və bizim də hə­yə­can təbili çal­maq vaxtımız çoxdan çatmışdır. Sadəcə olaraq, pa­­ra­lel surətdə elmin optimal təşkilatlanması təmin edil­məlidir.

Bu gün ölkəmizdə ən aktual vəzifələrdən biri ki­mi qarşıya qoyulan müasir Qərb sivilizasiyasını mə­nim­səmək vəzifəsi, yalnız elmin nisbi müstəqil­li­yi­ni təmin etmək və onun səmərəli tətbiqi üçün xü­su­si təşkilati tədbirlər görmək sayəsində həyata ke­çi­ri­lə bi­lər. Elm də insan kimi azadlıq və müstəqillik se­vir. Elm istehsalata o vaxta qədər səmərə verə­cək­dir ki, istehsal onu özünə tabe etmək, onu öz əla­və­si­nə çevirmək iddiasına düşməsin. Burada istər-istə­məz sehrli qızıl balıq əhvalatı yada düşür. Balıqçı qı­zıl balığı azad et­diyinə (dənizə buraxdığına) görə o, ba­lıqçını hər cür nemətlə tə­min edir. Lakin elə ki, ba­­lıqçı arvadının təkidi ilə balığın azadlığını əlin­dən al­maq, onu qulluqçu etmək istəyir, onda bütün ne­mət­lər də yox olur. Biz bu məlum hekayəti ona görə bir daha yada salırıq ki, bu gün bəzi «nəzəriyyəçilər» və əməli iş adamları elmi istehsala da­ha da ya­xın­laş­dır­maq məqsədilə onları mexaniki surətdə bir­ləş­dir­mək, elmi fəaliyyəti istehsalatın ehtiyaclarına tabe et­mək, onu cilovlamaq təşəbbüsləri göstərirlər. Bu tə­şəbbüslər elmin mahiyyəti və təbii meylləri ilə bir araya sığmır. Əksinə, elmin iqtisadi sə­mə­rə­si yalnız o vaxt artar ki, o maddi və mənəvi cəhətdən korluq çək­məsin, kiminsə, nəyinsə yedəyinə bağlanmasın. 1

Elmə optimal münasibət bəsləyə bilmək üçün, əvvəlcə onun özünün hərtərəfli tədqiqinə ehtiyac var.

Elm anlayışını və elm sistemini ən azı iki fərq­li baxış bucağında nəzərdən keçirmək mümkündür: koq­nitiv və sosial.

Əvvəla, bir sistem olaraq elmin daxili kom­po­nent­ləri və strukturu müəyyənləşdirilməlidir. Klassik el­min ənənələrinə uyğun olaraq belə bir sual qoyula bi­lər: elmin elementar özəyi, atomu var­mı? Bəli, söh­bət elm sisteminin bölünməz son həddi, elementi və ya atomundan gedir. Bəzi tədqiqatçılar elmin fən­lər üzrə böl­gü­sün­dən çıxış edir və hər bir fənni elmin təşkilati vahidi kimi götürülər. Mə­sələn, T.Parsons və N.Storer elmin təsnifatında diferensial­laş­ma­nın son həddi kimi “elmi fənn” məqamını qəbul edir­lər.1 Q.M.Bon­qard-Levin elmi fənlərin formalaş­ma­sı pro­se­sinin hələ lap qə­dim dövrlərdən başlan­dı­ğı­nı qeyd edir. Onun fikrinə görə, qədim hind riya­ziy­­yatı və ast­ronomiyası hələ eramızdan çox-çox əv­vəl nis­bi müstəqil fənlər kimi mövcud idi.2 A.İ. Vo­lo­darski də ilk fənlərin yaranmasını qədim hind mə­də­niyyəti ilə bağlayır.3

Lakin bir sıra alimlər fənləri elmin vahidi kimi götürməyin qeyri-mümkün olduğunu göstərir və bu­na istinad edirlər ki, elm inkişaf etdikcə, fənlərin mü­rəkkəb strukturu aşkar olur və onların içərisindən ye­ni lokal vahidlər, elmin “yeni atomları” əmələ gə­lir. C.Lou­nun fikrinə görə, elmdə diferensiallaşma mü­n­təzəm surətdə da­vam etmiş, hər bir fənnin öz da­xilində fərqli tədqiqat isti­qa­mət­ləri formalaşmış və nə­hayət, XX əsrin 20-30-cu illərində konkret ixti­sas­lar yaranmışdır.1 Bəzi elmşünaslar isə elmin ele­mentar vahidi kimi tədqiqat qruplarını götürməyi təklif edirlər. N.Mallinzə görə, ixtisaslar və fənlər formalaşana qədər mütəşəkkil qruplar olmalıdır. Be­lə qruplar isə ilk növbədə müəllim-şagird özəyindən yaranır. 2 Maraqlıdır ki, bu cür yaxınlaşma Şərqdə ənə­nəvi olan mürşid-mürid münasibətini xatırladır.

A.İ.Lipkin elmin T.Kun və İ.Lakatos tərə­fin­dən verilmiş mo­del­lərini təhlil edərək belə qənaətə gə­­lir ki, elmi biliyin strukturunu mü­əyyənləşdirmək üçün hansı isə bir elm sahəsində bütün bilik­lə­rin tə­mə­lində eyni anlayışlar dayandığını nəzərə almaq la­zımdır. O, həmin ilkin təməlləri “ilk ideal obyektlər” ad­landırır.3 Daha sonra isə, mürəkkəb elm hadi­sə­si­nin elmi biliklər ra­kur­sundakı strukturu onun sosial struk­turu ilə bir araya gətirilə bilər.

Doğurdan da, bütün planet və bütün bəşəriyyət miqyasında vahid elm sistemindən danışmaq bir şey­dir, hər hansı konkret bir ha­disənin: ideyanın, bi­li­yin, eksperimentin, nəzəriyyənin, fənnin, ya­­xud el­mi-tədqiqat institutunun, elmi işçinin, laborantın və ya di­rek­­torun bu elm sisteminə və ümumiyyətlə el­mə aidiyyətindən da­nış­maq isə başqa bir şeydir. Bü­tün bunlar elmin həm məntiqi-epis­te­moloji, həm də so­sial sistem kimi xüsusiyyətlərinin açılması zə­ru­rə­ti­ni göstərir.

Hər iki halda elmin özü daha böyük bir or­qa­niz­min alt sis­te­mi kimi də nəzərdən keçirilə bilər. Mən­tiqi-epistemoloji hadisə ki­mi elm ümumiyyətlə dü­şüncə sisteminin, insan idrakının, hissi və ra­sio­nal, rasional və irrasional fəaliyyət, ruhi-intellektual ener­jinin realizasiyası prosesinin və s. daha geniş miq­yaslı proseslərin tərkib hissəsi, alt sistemidir. Bu məkanda elmi fəaliyyətdən başqa dini təcrübə, hissi-emosional, bədii-estetik yaşantılar, mənəvi-əxlaqi də­­yər­­lər və s. də yer alır. Sosial sistem kimi də elm, da­ha böyük icti­ma­i sistemlərin, məsələn, bütövlükdə cə­miyyətin alt sistemlərin­dən, ünsürlərindən biridir. Bu halda elmin daxili quruluşuna deyil, onun in­fra­struk­turuna, cəmiyyətin iqtisadi həyatında və mədə­ni-mə­nəvi rakursunda tutduğu yerə və oynadığı rola diq­­qət yetirilir. Döv­lət siyasəti müəyyənləş­di­ri­lər­kən, dövlətin iqtisadi inkişaf stra­te­giyası və ya döv­lət büdcəsi formalaşdırılarkən, siyasətçilər və ya ma­liy­yəçilər, təbii ki, elmin məzmununa, daxili xü­su­siy­yətlərinə, konkret elmi problemlərə məhəl qoy­ma­dan, elmi ancaq bütöv bir hadisə kimi nəzərə alır­lar. Əlbəttə, elmin imkanlarını və konkret şə­raitdə eh­tiyaclarını daha yaxşı bilən mütəxəssislər dövlət üçün layihə hazırlamalı və öz mövqelərini əsas­lan­dır­malıdırlar. Burada bir tərəfdən, elm təşkilatçıları­nın fərasəti, digər tərəfdən də, yüksək rütbəli dövlət mə­murlarının, millət vəkillərinin dünyagörüşü, ümu­mi intellektual səviyyəsi müəyyən rol oynayır. Döv­lə­tin başında du­ran şəxsin elmə münasibəti və həyata ke­çirilən siyasi kursda elmə nə dərəcədə istinad edil­mə­si də az əhəmiyyət daşımır.

Burada nəzərə alınmalıdır ki, dövlətin siyasi kur­sunda elmə münasibət və elmin tutduğu yer mə­sə­ləsi ilə yanaşı, ayrıca bir elm siyasəti də olmalıdır. Elm siyasəti daha çox dərəcədə elmin təşkilati as­pekt­lərini, optimal maliyyələşmə variantlarını, kon­kret elmi təd­qi­qat prosedurlarının elmi-təşkilatı struk­turlarla əlaqəsini, Elm–Təhsil–Elm, Elm–Tex­ni­ka–İstehsal, Elm–İctimai şüur-Mədəniyyət sis­tem­lə­rində elmin spesifik funksiyalarını əhatə edir.

Elmin infrastrukturu və dövlətin elmə münasi­bə­ti məsələləri elm adamlarının özündən daha çox, döv­lət rəhbərliyindən, dövlətin yeritdiyi ictimai-iqti­sa­di kursdan asılı olduğuna görə, hər bir ölkə­də el­min vəziyyəti üçün məsuliyyət də təkcə alimlərin yox, həm də si­yasilərin üzərinə düşür. Elmin infra­struk­turu dedikdə biz elmi fəa­liyyəti şərtləndirən ic­ti­mai mühiti, elmin öz funksiyasını yerinə ye­tirə bil­məsi üçün zəruri olan kənar şərtləri də nəzərdə tu­tu­ruq. Bu­raya ilk növbədə elmin maddi-texniki bazası, Elm–Texnika–İsteh­sal zənciri, informasiya şəbəkəsi, nəş­riyyatlar, kitabxanalar, əha­linin ümumi savadlılıq də­rəcəsi, maarif işi, elmi-kütləvi bilik­lə­rin yayılması me­xanizmləri və ilk növbədə təhsil sistemindəki və­ziy­­yət aiddir. Yəni təhsilin səviyyəsi aşağı olarsa, el­mi kadrların ye­tiş­dirilməsi üçün də mühit olma­ya­caq. Bundan başqa, kütləvi in­for­masiya vasitələrinin ideoloji yönü, yəni əhalinin ictimai şü­u­ru­nun hansı istiqamətdə yönləndirilməsi, elmi-kütləvi biliklərin ya­­yıl­ması, əhalinin ümumi dünyagörüşü, təfəkkür mə­dəniyyəti, ölkə­də elmin dəyərləndirilməsi, sis­te­min ictimai rəylə əlaqələndiril­məsi, elmi disputların, zi­yalı evlərinin yaradılması, elm adamının nüfuzu, on­ların maddi təminatı, və s. bu kimi amillər də el­min in­fra­strukturunu formalaşdırır. V.S.Styopin ya­zır: “Elmin infra­struk­tu­ru sosial-mədəni amillərin el­mi idraka təsirini təmin edir”.1

Əslində elmin infrastrukturu onun normal in­ki­şa­fı üçün ən mühüm şərtlərdən biridir. Belə ki, mü­vafiq elmi şərait olmadan, yə­­ni cəmiyyət elm üçün münbit mühitə çevrilmədən, o, inkişaf edə bil­məz, ona görə də elmi inkişaf mərhələsindən öncə bir ma­a­­­rif­çi­lik mərhələsinin olması labüddür. Təkcə alim­lə­rin, elm adamlarının öz­lərinin yox, daha geniş küt­lə­lərin müəyyən elmi biliklərə yi­yə­lən­məsi, elm haq­qın­da, onun faydaları haqqında yetərincə məlu­mat­lı ol­ması çox mühümdür. Yəni cəmiyyətin elmə bir ya­ban­çı, yad ünsür kimi deyil, doğma münasibət bəs­lə­mə­si üçün cəmiyyət özü müəyyən mənada elmi­ləş­mə­lidir. Bu vəzifənin həyata ke­çi­ril­mə­­­sində əsas ağır­lıq təhsil sisteminin və kütləvi informasiya vasi­tə­­lə­­rinin üzərinə düşür. Yüzlərlə savadlı gənc yetiş­di­rilməlidir ki, on­la­­rın bəziləri elmin bu və ya digər sa­həsinə müraciət etsin. Əksinə, ümu­mi savadsızlıq şə­raitində elm üçün kadr tapmaq qeyri-mümkün olur. Əgər əvvəlki dövrdə, əvvəlki mühitdə müəyyən nis­bi müs­tə­qil elm sistemi formalaşıbsa, cəmiyyətdə baş verən deqradasiya, təh­­sil sahəsində mənəvi mü­hi­tin korlanması gec-tez elmə də təsir edir.

İstənilən halda elm hamını bəzəyib özü çılpaq gəzən iynənin və ya hamını müalicə edib özü xəstə qa­lan bir həkimin durumuna düş­məməli, özü haqqın­da da düşünməli, özünü dərk etməyə, öz eh­ti­yac­la­rı­nı müəyyənləşdirməyə çalışmalı və lazım gələrsə vax­tında həyəcan təbili çalmalıdır.

Elmin özünüdərk təşəbbüsləri əvvəllər də ol­muş­dur. Lakin elm haqqında düşüncələr çox vaxt qey­ri-elmi xarakter daşımış, ob­raz­lı və ya aforistik kə­lamlardan o tərəfə getməmişdir. Əvvəlki dövr­­­lər­də hətta böyük elm adamlarının elm haqqında fikir­lə­ri afo­ris­­tik xarakter daşımış və məqsədyönlü təd­qi­qat səviyyəsinə qalx­ma­mışdır.1

Elmi biliyin spesifikası, onun digər biliklərdən fərqi haq­qında fikirlər antik dövrdə – ilk elmi bilik­lə­rin hələ yeni-yeni kiçik sistemlər kimi qruplaşdığı vaxt­larda meydana gəlirdi.2 O vaxt əs­lin­də elmi bi­lik­­lərdən yox, sənətdən söhbət gedirdi. S.Luryenin De­­mo­kritə həsr olunmuş kitabında da “tətbiqi elm­lər” ifadəsinin yu­nan­cası artes kimi verilmişdir ki, bu da əslində sənət deməkdir.1 La­kin həmin dövrdə elm vahid bütöv sistem kimi hələ mövcud ol­ma­dı­ğına görə, biliklər kifayət qədər diferensial­laş­ma­dı­ğı­na və müx­təlif elm sahələri müstəqil fənlər kimi formalaşmadığına görə elmin demarkasiyası – digər fəa­liyyət sahələrindən kəskin meyar­larla ayrılması hə­lə mümkün deyildi.

Ayrı-ayrı dövrlərdə, xüsusən orta əsrlərdə, is­lam dünyasında elm inkişaf etsə də, onun sosial struk­turu öyrənilməmiş, ictimai bir sis­tem kimi təh­li­li verilməmişdir. İslam mütəfəkkirlərinin elm haq­qın­­da fikirləri əsasən onun mədh etmək, əhəmiy­yə­ti­ni vurğulamaq, elm dalınca getməyin zərurətindən bəhs etmək və s. buna bənzər tövrlərdə olmuşdur. Düz­dür, Fərabi elmlərin təsnifatını vermiş, bi­liyin fəlsəfi mahiyyəti, elmi biliyin xüsusiyyətləri barədə traktatlar yazmışdır, lakin elmdən bir ictimai hadisə kimi bəhs etməmişdir. Səbəbi isə budur ki, o vaxtlar İslam Şərqində ayrıca sosial institut kimi inkişaf et­mək­dənsə, daha çox dərəcədə hökmdarların iradəsi ilə və onların maraqlarına xidmət edən bir qurum, sa­ra­yın bir əla­və­si kimi fəaliyyət göstərmişdir. Mü­nəc­cimliyin, əlkimyanın inki­şafı ən çox bununla bağ­lı idi. Yəni elm ya dinin, ya da sarayın hi­ma­yəsi al­tında olmuş və ancaq alimlərin şəxsi təşəbbüsləri ilə dün­yəvi xarakterli tədqiqatlar aparılmışdır.

Əslində orta əsrlər dövründə Avropada da elm dinin hima­yə­sində, daha doğrusu, himayəsində ol­ma­sa da, nəzarəti çərçivəsində olmuşdur. Bütün Qərb universitetləri kilsənin nəzdində fəaliyyət gös­tər­miş teoloji təmələ bağlı olmuş və ancaq kilsədən ayrıldıqdan sonra öz dünyəvi funksiyalarını azad su­rət­də yerinə yetirə bilmiş­lər. İslam dünyasında isə sa­ray və din ayrı olmadığından, elm və təh­sil ikiqat ta­beçilik şəraitində mövcud olmuş və burada himayə ami­li elmin gələcək müstəqilliyinin də qarşısını al­mış­dır. XI əsrdə böyük maarifçilik fəaliyyəti göstə­rən Nizamülmülk Bağdadda və di­gər şəhərlərdə Ni­za­miyyə mədrəsələri açdırır. Lakin dövlətçilik ma­raq­ları ilə dini təriqətçilik maraqları arasında fərqlər burada da özü­nü göstərir. Bu mədrəsələrin açılması əsa­sən Nizamülmülkün adı ilə bağlansa da, əslində onun arxasında dövlət başçısının iradəsi da­yanırdı. Məd­rəsələrin məqsəd və funksiyalarına münasibət­də­ki fərq, məsələn, belə bir hadisədə özünü əyani su­rət­də göstərir. Mə­lik­şah Nizamülmülkün də meylli ol­duğu təriqətçilik təsirlərindən qə­zəblənərək Bağ­dad­dakı Nizamiyyə mədrəsəsinin rəisinə göndər­di­yi mək­tubda yazırdı: “Nizamiyyə mədrəsəsi məzhəb mü­naqi­şə­lə­ri üçün deyil, elmi inkişaf etdirmək üçün­dür”.1 Bəli, “elmi inkişaf etdirmək üçün”! Bu, çox əla­mətdardır. Din xadimlərindən fərqli ola­raq, Mə­lik­­şah məhz elmi inkişaf etdirmək istəyirmiş. Nə üçün, ki­min üçün? Bax, o dövrün mənbələrində bu su­ala cavab tapmaq elə də asan iş deyil. Məsələn, elə hə­min Nizamülmülkün yazdığı “Si­yasətnamə” əsə­rin­də dövlət maraqlarından, onun idarə olun­ma­sı­nın çox müxtəlif istiqamətlərindən bəhs edilərkən, bəzən ən xırda mə­sələlər də önə çəkildiyi halda, elmlə bağ­lı demək olar ki, heç nə de­yilmir. Yalnız “Padşahın öz işləri barəsində alim və hikmət sa­hib­ləri ilə məş­və­rət etməsi haqqında” adlanan on səkkizinci fəsildə alim­lər haqqında bir neçə fikir söylənir və bu da an­caq şaha məs­lə­hət verilməsi ilə əlaqədar olaraq.2 Yə­ni elm və alimlər haqqında tə­səv­vür sarayın hüdu­dun­dan o tərəfə çıxa bilmir, elmə cəmiyyət miqya­sında bir hadisə kimi baxılmır.

Dövrünün ən böyük elm adamlarından biri olan Nəsirəddin Tu­si də elmi hikmətin və mərifətin tərkib hissəsi kimi təqdim edir. O yazırdı: “Mərifət sahibləri arasında hər şeyi olduğu kimi dərk et­mə­yə, hər işi lazımi kimi yerinə yetirməyə hikmət deyilir; bu­nun nəti­cəsində insanın mənəviyyatı mümkün qə­dər təkmilləşməli, arzu olu­nan səviyyəyə yüksəl­mə­li­dir. Belə olduqda hikmət iki yerə bö­lün­məlidir: biri – elm, o biri – əməl”.1 Lakin burada “elm” anlayışı çox geniş mənada götürülür: “elm – varlıqların hə­qi­qə­tən necə ol­du­ğunu düzgün təsəvvür etmək, insanın ya­radıcı ağlı, nəfsi-əmr və sağ­lam düşüncəsi dairə­sin­də onun xüsusiyyət və keyfiyyətlərini kəşf et­mək­dir”.2 N.Tusi təsnifatında “elm” anlayışının müasir an­­la­mı­na uyğun gələn isə “nəzəri hikmətdir”. Belə ki, Tusiyə görə, elm iki növ olur ki, birincisinə nə­zə­ri hikmət, ikincisinə əməli hikmət de­yilir.3 A.Rza­ye­vin yazdığı kimi, “Tusinin elmlər təsnifatı öz əha­tə­­liliyi, dərinliyi və miqyası etibarilə diqqəti cəlb edir... Tusi XIII əsrdə orijinal təsnifat sistemi yarat­mış, özündən əvvəlki filosofların təsnifatını geniş­lən­­dirmək və dəqiqləşdirmək yolunda mühüm ad­dım atmışdır”.4

N.Tusinin elmə baxışlarının formalaşmasında şüb­həsiz ki, əl-Fə­rabi, Biruni və İbn Sinanın böyük təsiri olmuşdur. Biruni nə­inki böyük elm adamı ola­raq astronomiyada, riyaziyyatda misilsiz xidmətlər gös­tərmiş, eyni zamanda elm tarixinə dair də əsərlər qoyub getmişdir.

Çoxları elm tarixinin Yeni Dövrdə formalaş­dı­ğı­nı və müs­tə­qil fənn kimi məhz XX əsrin hadisəsi ol­duğunu zənn edir. Amma Bi­runinin irsi ilə tanış ol­duqda biz, bir tərəfdən, elm tarixi nümu­nə­lə­ri ilə ta­nış olur, digər tərəfdən, elmə tarixi mü­na­sibətin me­todolo­ji əsas­larının da elə o vaxtdan qo­yul­du­ğu­nun şahidi olu­ruq.1 Xüsu­sən, ta­rixin, cəmiyyətin el­mi əsaslarla öyrənilməsi, sosial proses­lə­rin el­mi təh­li­li sahəsində ilk fundamental əsər məhz Biruni tə­rə­fin­­dən yazılmışdır.2 Bu sahənin müstəqil elm sə­viy­yəsinə qal­dı­rıl­ması isə İbn Xəldunun xidmətidir.

“Qabusnamə”də sənət “peşə və elm”, – deyə iki yerə bölü­nür. Am­ma ən maraqlısı budur ki, on­la­rın öz aralarında müxtəlif kom­bi­nasiyaların müm­kün­lüyü nəzərə alınır və üç mümkün variant gös­tə­ri­lir: “...Hansı sənət olur-olsun, üç yerə bölünür: ya pe­şəyə aid olan elm, ya elmə aid olan peşə, ya ağıl iş­lətməklə əmələ gələn pe­şə”.1 Bu cür təsnifat orta əsr­lərdə verilmiş olsa da, hətta müasir dövr üçün də çox maraqlı və əhəmiyyətlidir. Çünki Yeni Dövr fəl­sə­­­fəsində, Aristotel bölgüsündə olduğu kimi, elm və sə­nət ayrılır və onların kəsişmə zolaqları, ortaq fə­a­liy­yət sahələri tədqiqata cəlb olu­n­mur. Daha sonra bu bölgülər diferensiallaşır və hər bölmə özü tək­rar bö­lünür: “Peşə ilə əlaqədar olan elmlər: tibb, nücum, hən­də­sə, yer ölçmək, poeziya və s. Elmlə əlaqədar olan peşələr: mu­si­qi­şünaslıq, baytarlıq və s.”.2 Bizə tə­əccüblü gələn, məsələn, poezi­ya­nın da bu təsnifata daxil edilməsidir. Qalan bölgülər çox məntiq­li­dir və o dövrdə elmin əsasən praktika ilə sıx surətdə bağlı ba­şa dü­şül­məsi sxolastika ilə müqayisədə tamamilə fərq­li bir dünya­gö­rü­şün ifadəsi idi. Bu əsərdə elm o də­rəcədə praktiki başa düşülür ki, o, hətta peşələrdən bi­ri kimi təqdim edilir. Yəni o dövrdə (X əsrə qə­dər) İran ərazisində elm artıq ayrıca bir ixtisas sahəsi ol­maq­dan əlavə, ayrıca bir peşə sahəsi kimi də möv­cud imiş. Maraqlıdır ki, elm peşəsi üçün səciyyəvi olan əlamətlər sırasında “əzbərləmə, tək­rar­lama, keç­miş təcrübənin ardıcıl olaraq öyrənilməsi, təd­qi­qat­­çı­lıq, sirlərin açılması” kimi şərtlər sadalanır.1

Bu əsər bir islam ölkəsində qələmə alınsa da, da­ha çox dün­yəvi səciyyə daşıyır. “Qabusnamə” əs­lin­də islamaqədərki menta­li­tet­lə islam qaydalarının bir­ləşməsinin ifadəsidir. Bununla belə, el­mə və onun­­la bağlı peşələrə üstünlük verilməsi islami dün­ya­­gö­rü­şü­nü də ifadə etdiyindən elmə pozitiv və hətta praq­matik müs­tə­vidə baxılması tamamilə qanunauy­ğun­dur.

Xristianlıq isə elə bir məkanda yaranmışdı ki, ora­dakı in­san­ları cəhalətdən həqiqətə yüksəltmək mis­siyasını üzərinə götürsə də, daha yüksək sivili­za­si­ya şəraitinə transfer üçün münasib deyil­di.

Lakin tarixdə misli görünməmiş bir əda­lətsiz­lik baş verdi. Daha möhtəşəm bir ideyanın zirvə­sin­də dayanan bir xalq bir siyasi hökmün qurbanı oldu. Cə­halət dünyası üçün nəzərdə tutulmuş, mifik təfək­kür­dən hələ bir o qədər də fərqlənməyən, insanları an­caq möcüzələrlə heyrətləndirməyə çalışan bir dini dünyagörüşü, di­bin qaranlığından işığa doğru, həqi­qə­tə doğru təzəcə başlanan ki­çi­cik bir hərəkat möh­tə­şəm bir ideyanın zirvəsindən enməkdə olan, öz sü­qu­tunu yaşayan amma hər halda hələ tam süquta uğ­ra­mamış bir sivilizasiya ilə qarşılaşdı.

Roma imperatorunun hökmü ilə xristianlıq bö­yük imperi­ya­nın rəsmi dini kimi qəbul olundu və im­periyanın çökməsini sürət­lən­dirən mühüm ha­di­sə­lər­dən birinə çevrildi. Axı, Roma impe­ri­ya­sı böyük yu­nan mədəniyyəti və fəlsəfəsi üzərində bərqərar ol­m­u­ş­du. Bəşər tarixinin ən böyük nailiyyətlərindən biri olan klassik yu­nan fəlsəfəsinin romalılar tərə­fin­dən mənimsənilə və dəyərləndirilə bilmə­məsi, mənə­vi həyatda boşluq yaranması və bu boşluğu dol­dur­maq üçün axtarış apararkən xristianlıqla üzləşməsi tarixin gedi­şatında sivilizasiya kontekstində böyük bir enişin başlanğıcını qoydu. Mənəvi dəyərlər kon­teks­tində bir yüksəliş üçün təməl olan xristianlıq mad­di mədəniyyət, elm və, sivilizasiya üçün bir eniş, tənəzzül vəd edə bilərdi. Çünki xristianlığın prin­sipləri elmin və sivi­lizasiyanın meyarları ilə uz­laş­mırdı. Düzdür, Qərb dünyasında bu faktın üzə­rin­dən sükutla keçilir, yunan sivilizasiyasının dağıl­ma­sı əvvəlcə Roma imperiyasındakı fərqli prioritetlər, sonra isə xris­tianlığın qəbul edilməsindən irəli gələn uyğunsuzluq konteks­tin­də nadir hallarda nəzərdən ke­­çirilir. Lakin bunu xristianlar bil­mə­miş deyillər və çox vaxt sətiraltı və ya elə-belə, yeri gəlmişkən qeyd edirlər. Məsələn, Con Bernal İslam ölkələrində el­min inki­şa­fı­nı məhdudlaşdıran hadisə kimi dini amili önə çəkərkən, istər-is­təməz yunan-xristian uy­ğun­suz­luğunu da yada salır.1 Hər bir din kimi islam da elmdən fərqlidir və onu ehtiva edə bilməz. Amma bu­nunla belə, islamda və xristianlıqda elmə müna­si­bət açıq-aşkar şəkildə fərqlidir və onların elmə mü­na­sibətləri mütləq fərqləndiril­mə­lidir. İdeoloji yön yad­dan çıxanda bunu Qərb tədqiqatçıları öz­lə­ri də eti­raf edirlər. Məsələn, Con Bernal yazır ki, islamın hət­­ta dini rəh­bərləri də elmə, qədim yunanların hik­mə­tinə maraq göstə­rir­di­lər, çünki bu, Qurana zidd de­yildi.2 Bəli, islam dünyagörüşü elmi dün­yagö­rü­şü­nə daha çox uyğun gəlirdi. Elə həmin C.Bernalın fik­­ri­nə görə, yunanlar qədim Şərq elmi biliklərinə yi­­yə­ləndikləri kimi, ərəb­lər də yunan biliklərini inki­şaf etdirirdilər. “Ərəb alimlərinin bi­lik xəzinəsinə müs­təqil töhfələrinə gəlincə, onun həqiqi dəyərini ver­­mək çox çətindir”.3 Həm də islam alimləri yu­nan­la­rın qədim əfsa­nələrini atır və antik irsdən ancaq el­mi dəyərə malik olan bilik­lə­ri götürürdülər. Bundan əlavə, onlar yunan mənbələrinə tənqidi yanaşırdılar və onların mühakimələrinin rasionalizmi ancaq mü­a­sir elm­lə müqayisə oluna bilər.4 Bununla belə, ideo­lo­ji yön öz işini gö­rür və Bernal da əksər Qərb ideo­lo­qları kimi islam dünyasında el­min inkişafının qızıl döv­rü olan VII-XI əsrlərdən sonra bu inkişafın ta­ma­mi­lə dondurulduğunu və hətta bundan sonra heç vaxt be­lə bir çiçəklənmə dövrü yaşaya bilməyəcəklərini iddia edir.1

Maraqlıdır ki, Con Bernal orta əsrlər islam el­mi­nə əsasən ob­­yektiv qiymət versə də, islam dün­ya­sı­nın gələcəyinə mü­na­si­bət­də çox bədbin bir mövqe tu­tur. Əlbəttə, bununla bağlı mübahisə də et­mək olar. Amma önəmli olan odur ki, tarixi faktlar təhrif olun­­ma­sın. Halbuki, Qərb ideoloqları əksər hallarda bu faktları məqsə­d­yön­lü surətdə yozmağa çalışır və nəti­cədə təhrif edirlər.



Orta əsrlərdə fəlsəfi fikir, bir tərəfdən, dini dün­ya­­gö­rü­şü, digər tərəfdən də, elmin fəlsəfədən ay­rıl­ması konteks­tin­də inkişaf edirdi. İslam dünyasında da belə idi. Daha çox dinə və mə­nə­viy­ya­ta əsaslanan kə­lam və sufizmlə yanaşı, platonçuluq və aristo­te­liz­mə söy­kənən fəlsəfə elmi dünya­gö­rüşünün meto­do­lo­ji əsası kimi də inkişaf edirdi. Mənsur Həllac, əl-Qə­zali, Əbu Həfs Sührəvərdi, Möv­­lana, İbn Ərəbi ilə ya­naşı, Fərabi, Biruni, İbn Sina, N.Tusi ki­mi filo­sof­­ların fəaliyyəti o dövrdə fəlsəfənin təkcə dinlə de­yil, elm­lə də sıx bağlı olduğuna dəlalət edir. Tə­sa­dü­fi deyildir ki, bu dövr bir çox tədqiqatçılar tərəfindən İn­tibah kimi dəyər­lən­dirilir. A.Koy­re yazır: «Ərəb dün­yası özünü ellin dünyasının varisi və davamçısı he­­sab edir. Və bu tamamilə ədalətli id­diadır; belə ki, ərəb­lərin par­laq və zəngin orta əsr sivili­za­si­yası sö­zün tam mənasında ellin si­vi­li­­zasiyasını mənimsəmiş və inkişaf etdirmişdir. Əslində bu orta əsr­lər yox, İn­ti­bahdır (kursiv mənimdir – S.X.). Məhz buna görə də o, la­tın na­dan­lı­ğının əksinə olaraq oynadığı mü­əl­lim rolunu çox yük­sək səviyyədə ifa etmişdir».1 Da­ha sonra Koyre ərəb-islam sivi­li­za­si­yasının tezliklə öz missiyasını Qərbə ötürərək kənara çəkil­mə­si­nin sə­bəblərini izah etməyə çalışır. Lakin, görünür, «ərəb si­viliza­si­yası» adlandırdığı hadisənin əsas hə­rə­kətverici qüvvələrini düzgün an­laya bilmədiyinə gö­rə, onun süqutu­nun səbəblərini də səhv izah edir. «İs­lam» və «ərəb» məf­hum­larının nə qədər fərqli ol­du­ğunu və orta əsrlər «ərəb» sivilizasiyasının əslində tək­cə ərəblər tərəfindən deyil, bəlkə daha çox dərə­cə­də islam dininə qulluq edən türklər, farslar və di­gər millətlər tərəfindən yaradıldığını bilmədi­yin­dən­dir ki, bu sivilizasiyasının süqutunu türk qılıncı ilə, türk­lərin və mon­qol­ların müdaxiləsi ilə izah etməyə ça­lışır.2 Bəli, fəlsəfənin dini-eh­kamçı qolunu deyil, el­mi-metodoloji qolunu və riyaziyyatı, tə­biət­şünas­lı­ğı, təbabəti inkişaf etdirənlərin və bununla da sivi­li­za­­si­ya­nın dünyagörüşü təməlini yaradanların məhz türk olduqlarını bilsə idi, A.Koyre, əlbəttə, belə yaz­maz­dı. Zira həmin Koyre başqa bir yerdə Fərabini ən az öy­rənilmiş ən böyük islam filosofu ad­lan­dı­rır.1 Eyni səhvi bilərəkdən və ya bilməyərəkdən məşhur fransız ideo­loqu Ernest Renan buraxır. O, Avropa Renessansında orta əsrlər islam mədəniyyətinin və elminin rolunu nəinki azaldır, hətta he­çə endirməyə çalışır: “Ərəb elmi və fəlsəfəsi yunan elm və fəl­sə­fə­sinin səriştəsiz tərcüməsindən başqa bir şey deyildi. Yunanıstanın özü canlandıqdan sonra, bu solğun tər­cü­mələr öz əhəmiyyətini itir­di­lər”.2 Daha sonra Re­nan söhbəti etnik-irqi müstəviyə keçirir. La­kin o, ərəb islamın fərqini nəzərə alsa da, bu fərqin ağır­lıq mər­kə­zində dayanan türkləri nə üçünsə “yaddan çı­xarır”: “Təhlil gös­tə­rir ki, əslində bu ərəb elmində ərəb­lik heç nə yox imiş. Onun ma­hiy­yəti xalis yunan mən­şəlidir. onu yaradanların arasında bir nəfər də ol­sun xalis semit olmamışdır: onlar ərəbcə yazmış is­panlar və fars­lar idi”.3 Burada irqçilik meyli ilə ya­na­şı, elm tarixinə nabə­ləd­lik də özünü açıq-aşkar göstərir. Əvvəla, o dövrdə islam elminin ən bö­yük nü­mayəndələri ispan və ya fars yox, türk mənşəli idi­lər. Belə ki, astronomiya, təbabət, riyaziyyat və tə­biətşünaslığın yeni­dən dirçəldilməsi və yeni key­fiy­yətli mərhələyə qaldırılması Fər­a­bi, Biruni, İbn S­ina, Ömər Xəyyam, Uluqbəy, Nəsirəddin Tusi kimi bö­yük türk mütəfəkkirlərin adı ilə bağlı deyildimi? Di­gər tərəfdən, elm tarixçilərinin artıq çoxdan isbat et­diyi bir faktı: Rocer Bekonun (1214-1294) “Opus ma­jus” əsərinin İbn Heysəmin (965-1039) “Op­ti­ka”­sın­dan köçürmə olduğu faktını1 nəzərə alsaq, E.Re­na­nın aşağıdakı fikrinin nə dərəcədə gülünc görün­dü­yü üzə çıxar: “Rocer Bekonun bircə səhifəsi bütün bu ikinci əldən gələn elmə nisbətən daha həqiqi elmi ru­ha malikdir”.2

Yüklə 2,43 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   20




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin