Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi dünyada insanın formalaşdığı ilk məskənlərdəndir

İlham Əliyev

Əlbəttə ki, bu, tam qərəzli bir mövqedir və müəllifinin siyasi ambisiyalarını əks etdirir. Həqiqət isə bunun tam əksidir.

S. Çeşko haqlı olaraq yazır ki, 1988 – 1989-cu illə sovet «yenidənqurması» üçün dönüş nöqtəsi olmuşdur. O, sürətlə özünün qürub fazası olan «milli-azadlıq» fazasına daxil olurdu (18, s. 92). Tədqiqatçının fikrincə, milliyyətçi və separatçı əhval ruhiyyənin özünü daha çox göstərdiyi mərkəz rolunda isə, bütün ehtimalların əksinə olaraq, potensial cəhətdən münaqişələrin yarana bilməsi baxımından daha çox potensiala sahib olan Şərq respublikaları və hətta Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin yetişməkdə olduğu Güney Qafqaz deyil, Baltikyanı respublikaları çıxış edirdilər. «İlk baxışdan bu qəribə görünə bilər, çünki SSRİ-də Baltikyanını özünün «daxili Avropası», ölkənin sosial-iqtisadi və mədəni baxımdan ən inkişaf etmiş bölgəsi hesab etməyə alışmışdılar. Elə düşünülürdü ki, bu, müasir insana layiq olmayan «milliyyətçilik» kimi dünyagörüşlərin geniş yayılmasına əngəl olmalıdır. Amma burada təəccüblü bir şey yox idi. Dünya təcrübəsi göstərir ki, təkcə gerilik və səfillik deyil, həm də inkişafın nisbətən yüksək səviyyəsi də etnik milliyyətçiliyin yaranmasına səbəb ola bilər» (18, s. 93).

S. Çeşkonun yazdığına görə, Latviya, Litva və Estoniyanın SSRİ-yə birləşdirilməsindən sonra bu respublikalarda zamanla rusofobiya şəklini alan anti-sovet əhval-ruhiyyə həmişə güclü olmuşdur. Bu əhval-ruhiyyənin əsasında SSRİ-nin Baltikyanını işğal etdiyi, bölgəni ruslaşdırdığı və milli zülmə rəvac verdiyi barədə düşüncələr yatırdı. Baltikyanı ölkələrin SSRİ-dən ayrılaraq çiçəklənən mədəni Avropaya inteqrasiyasının bölgənin iqtisadi inkişafına səbəb ola biləcəyi haqqında düşüncələr də sözügedən əhval-ruhiyyənin genişlənməsinə təkan verirdi. Anti-sovet və anti-rus əhval-ruhiyyəsi xaricdən məqsədyönlü ideoloji təbliğatla da qızışdırılırdı. Bu məsələdə Qərb ölkələrində, xüsusən də ABŞ da yaşayan disporanın rolu az deyildi. Yenidənqurma istiqlal barədə olan ümidlərin güclənməsinə imkan yaratdı (18, s. 93-94).

Milli məsələnin Yenidənqurma illərində əsas faktorlardan biri kimi xüsusi qabardığı heç bir şübhə oyatmır. Millətlərin özünüdərkinin və öz müqəddəratını təyin etmək uğrunda mübarizənin həmin dövrdə nəzərəçarpacaq dərəcədə gücləndiyi danılması mümkün olmayan faktdır. Bunu hətta İlham Əliyev də inkar etmir (2).

SSRİ-nin çöküşündə milli məsələnin əsas rol oynadığını hesab etmək olarmı?

Özünün «SSRİ-nin dağılması: XX əsrin 90-cı illərinə retrospektiv nəzər» adlı məqaləsində bu suala cavab axtaran O. Pitsenko haqlı olaraq yazır ki, SSRİ-nin dağılmasının əsas səbəblərindən biri milli məsələnin həll edilə bilməməsi idi. Yenidənqurmanın ilk illərində həyata keçirilən yenilənmə xətti milli məsələlərdən də yan keçməmiş və nəticədə artan milli özünüdərk prosesi öz müqəddəratını təyin etmə mərhələsinə daxil olmuşdur (12, 85). Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, SSRİ-nin dağılmasını böyük faciə kimi səciyyələndirən V. Putin də eyni fikirdədir (9).