Əlyazması hüququnda mustafayev ramil piRŞAH
Yabanı halda yetişən təbii boyaq bitkilərinin əhəmiyyəti
Yüklə 0,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.4. Təbii boyaq maddəsi istehsalı üçün istifadə olunan yemişan xammalının texnoloji xarakteristikası
|
1.3. Yabanı halda yetişən təbii boyaq bitkilərinin əhəmiyyəti və qida sənayesində tətbiqi Təbiətdə yabanı halda bitən boyaq bitkiləri həm biokimyəvi tərkib göstəricilərinə görə, həm də insan orqanizmi üçün əhəmiyyətli və təhlükəsiz olması, yəni ekoloji cəhətdən təmiz olması nöqteyi – nəzərindən mədəni, yəni becərilən boyaq bitkilərindən və həm də süni sintez yolu ilə alınan boyaq maddələrindənfərqli olaraq, böyük tibbi və ekoloji əhəmiyyət kəsb edirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, bu bitki növlərinin böyük əksəriyyətinin təbii ehtiyatları təbiətdə tədricən azalmaq üzrədir. Bu fikir adı çəkilən bitki növlərinin bəzilərinin odun kimi, bəzilərinin isə tikinti materialı kimi istifadə olunması ilə şərtləndirilir. Təbiətdə yabanı halda bitən boyaq bitkilərisayca çoxluq təşkil edir və bu boyaq bitkilərindən istehsal edilən müxtəlif çeşidli və müxtəlif rəngli boyaq maddələrinin özləri də kimyəvi tərkib göstəricilərinə görə bir – birindən kifayət qədər fərqlənirlər. Tarixən boyaq bitkilərindən istehsal olunan boyaq maddələri ən çox xalq təsərrüfatının müxtəlif yüngül sənaye sahələrində geniş istifadə edilmişdir. Bu bitkilər içərisində elələri mövcuddur ki, onların tərkibinə daxil olan boyaq maddələri, bu maddələrin tərkibində mövcud olan zərərli komponentlərin miqdar çoxluğuna görə qida məqsədləri ilə istifadə edilmək üçün yararsız sayılırlar. Lakin itburnu (dərgil), zirinc, şirin biyan, yemişan, dazıoyu, nar, tut, çaytikanı, gicitkən, qara qarağat və bu kimi bir çox digər boyaq bitkilərindən alınan boyaq maddələrinin tərkibində insan orqanizminə mənfi tsir göstərə biləcək komponentlər yoxdur. Buna görə də bu bitki xammallarından istehsal edilmiş boyaq maddələrindən qida sənayesinin bir çox sahələrində, o cümlədən, müxtəlif çeşid və növlərdə olan konserv məhsulları istehsalında, çörəkbişirmə sənayesində, kolbasa və qənnadı məmulatları istehsalında, müxtəlif alkoqolsuz içkilərin hazırlanmasında, qida konsentratları istehsalında və digər sahələrdə geniş istifadə olunur. Adı çəkilən bu yabanı bitkilərdən alınmış təbii boyaq maddələrinin ən geniş istifadə olunduğu qida sənayesi sahəsi – unlu və şəkərli qənnadı məmulatları istehsalı sahəsidir. Bu boyaq maddələrinin üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, qənnadı məmulatları ilə reaksiyaya girdikdə heç bir zəhərli və ya zərərli komponent, yaxud da hazır məmulatın keyfiyyət göstəricilərindən hər hansı birinin pisləşməsi baş vermir. Əksinə, ekoloji cəhətdən təmiz olan təbii boyaq maddələri ilə işlənmiş həm unlu və həm də şəkərli qənnadı məmulatlarının keyfiyyət göstəriciləri yüksək olmaqla yanaşı, xarici görünüşü və orqanoleptiki (sensor) göstəriciləri də standartda nəzərdə tutulan göstəricilərə uyğun gəlir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, belə qida məhsullarında rəng parlaq olmaqla yanaşı, həm də daha uzun müddət ərzində öz parlaqlığını qoruyur. Əsasən də yemişan, itburnu, zirinc, bitkilərindən alınan boyaq maddələrinin tərkibində təbii aromatlaşdırıcı birləşmələrin olması, qənnadı məmulatlarının dad keyfiyyətlərinin daha da yüksəlməsinə səbəb olur.
Yemişan giləmeyvələrindən alınan təbii boyaq maddələri ən çox karamel, mampası, tort, marmelad və bu kimi digər qənnadı məmulatlarının istehsalında geniş tətbiq edilə bilər. Bundan əlavə müxtəlif tonusartırıcı içkilər istehsalında da yemişan və itburnu giləmeyvələrindən alınan təbii boyaq ekstraktının çox böyük əhəmiyyəti vardır. Bu məqsədlə dünyanın bir sıra ölkələrində indiyədək bir çox alimlər tərəfindən çoxsaylı elmi – tədqiqat işləri aparılmış, əldə edilən müsbət nəticələr və istehsalat sınaqları vasitəsi ilə adı çəkilən problemin kifayət qədər yüksək iqtisadi səmərəyə və insanların sağlamlığının qorunması baxımından xeyli böyük əhəmiyyətə malik olduğunu sübut etmişlər. Lakin bu bitki növlərindən alınan boyaq maddələrinin qida məhsulları istehsalı zamanı istehsalatda tətbiqi həyata keçirilməmiş olaraq qalır. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, yabanı yemişan giləmiyvələrinin tərkibinə daxil olan təbii boyaq maddələri kimyəvi tərkib etibarilə mürəkkəb quruluşa malik olsalar belə, insan orqanizminə heç bir toksikoloji təsir göstərmirlər. Yemişan giləmeyvələrindən alınan təbii boyaq maddəsi tərkib etibarilə zərərsiz olduqları üçün qida sənayesinin bir çox sahələrində tətbiq edilə bilər. Yabanı yemişan giləmeyvələrindən boyaq maddəsinin alınması üsulları müxtəlif olsa da, hələlik bu problem həll olunmamış qalır. Keçmiş Sovetlər İttifaqının ayrı – ayrı müttəfiq respublikalarında fəaliyyət göstərən bir sıra elmi – tədqiqat institutlarında yemişan bitkisinin məhsuldar mədəni sortlarının yaradılması sahəsində müəyyən elmi – tədqiqat işləri yerinə yetirilmiş və bir çox müsbət elmi nəticələr əldə edilmişdir ki, bunun da sayəsində yeni təbabət əhəmiyyətli yemişan sortları yaradılmış və Rusiya Federasiyasının bir sıra regionlarında rayonlaşdırılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, müstəqil Azərbaycanımızda bu sahədə hələlik elmi – tədqiqat işləri aparılmamışdır, lakin bu heç də o demək deyil ki, yemişan xammalı sənayemizdə və təbabətimizdə istifayə yararsızdır. Respublikamızda
indiyədək yemişanın yalnız və yalnız təbiətdə yabanı halda yetişən meyvələrindən istifadə edilmişdir. Yemişan giləmeyvələrinin tərkibinə daxil olan təbii boyaq maddələrinin müxtəlif izomerləri vardır. Söz yox ki, müxtəlif struktur quruluşa malik olmaları ilə bir – birindən fərqlənən bu izomer birləşmələrin rəng vermə qabiliyyətləri də müxtəlifdir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, hələ indiyədək yemişan bitkisi meyvələrinin bu xassələri heç bir elmi – tədqiqat institutu və ya mütəxəssis tərəfindən öyrənilməmişdir. Bu məsələ müasir dövrdə olduqca böyük elmi və praktiki maraq doğurur, çünki, yemişan giləmeyvələrinin emalından əldə olunan təbii boyaq maddələrinin (qara, qırmızı və boz rəngli) qida sənayesinin müxtəlif sahələrində (konserv məhsulları, unlu və şəkərli qənnadı məmulatlar, qida konsentratları və s.) tətbiqi də böyük əhəmiyyət kəsb edən bir problemdir. Qənnadı məmulatları istehsalı ilə məşğul olan sənaye müəssisələrində yemişan giləmeyvələrindən alınan təbii boyaq maddələrinin tətbiq olunması həm ekoloji baxımdan və həm də tibbi nöqteyi – nəzərdən əhəmiyyətli olan qənnadı məmulatlarının istehsalına zəmin yaradır ki, bu da müasir zamanda cəmiyyəti maraqlandıran ən vacib məsələlərdən biri hesab edilir. Əsas etibarilə tort məmulatları istehsalı zamanı müəyyən vaxt ərzində (təqribən 10 – 12 saat ərzində) rəngini və çalarını dəyişməyən krem və pomadaların hazırlanmasında, karamel istehsalında, noğullaşdırılmış və səthinə qlazur təbəqəsi çəkilmiş müxtəlif çeşidli qənnadı məmulatları istehsalında, karamel və bir sıra digər qənnadı məmulatları istehsalında yabanı halda yetişən yemişan giləmeyvələrindən alınan müxtəlif rəng çalarları ilə fərqlənən təbii boyaq maddələrinin əhəmiyyəti əvəzdilməzdir. Yabanı halda yetişən itburnu, çaytikanı, yemişan, başınağacı, mərcanı giləmeyvələrindən müxtəlif çeşiddə , müxtəlif növ alkoqolsuz içkilər, mors və kvas istehsalında da geniş istifadə olunur. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, itburnu, qara qarağat, çaytikanı, yemişan giləmeyvələrindən alınan təbii boyaq ekstraktları əlavə etməklə, “Veçernıy zakat”, “Osenniy luç” və bu kimi digər yüksək keyfiyyətli içkilər hazırlanmış və xalqın istifadəsinə verimişdir [16].
İstehsal edilmiş bu qazsız içki növlərinin həm sensor və həm də fiziki – kimyəvi keyfiyyət göstəriciləri xeyli yüksək olmaqla yanaşı, onların insan orqanizmi üçün əhəmiyyəti də xeyli böyükdür. Yabanı bitkilərdən hazırlanmış müxtəlif kvas növləri ilin bütün fəsillərində orqanizmi həm müxtəlif vacib vitaminlərlə təmin edir və həm də susuzluğun qarşısını almaq üçün hətta “Pepsi kola”, “Koka kola”, “Sprait”, “Fresko” və bu kimi digər içki növlərindən əhəmiyyətli olub, tibbi nöqteyi – nəzərdən də üstünlük təşkil edir. Yemişan giləmeyvələrindən son zamanlarda hazırlanan kompot və digər içki növləri hipertoniya, ürək – damar xəstəlikləri zamanı baş verə biləcək ürək tutmaları (spazmalar) üçün daha əhəmiyyətli sayılır. Yemişan meyvələrinin tərkibinə daxil olan boyaq tərkibli birləşmələr və onların maddələr mübadiləsi prosesində oynadığı rol, bu birləşmələrin tərkibə daxil olan digər birləşmələrlə əlaqəsi indiyədək tədqiqata məruz qoyulmamış və tam öyrənilməmişdir. Yemişan meyvələrindən fərdi təsərrüfatlarda hazırlanan müxtəlif ekstraktlar, alkoqolsuz içkilər, dəmləmələr və nastoykalar hazırlanmış və insan orqanizmi üçün yüksək əhəmiyyətə malik olması sübuta yetirilmişdir. İtburnu və yemişan giləmeyvələrindən təbii boyaq maddələrinin alınması və qida sənayesinin müxtəlif sahələrində tətbiq edilməsi ən əhəmiyyətli ekoloji məsələdir. Bu məqsədlə Azərbaycan Respublikasınin bir sıra müxtəlif bölgələrində, xüsusilə də dağlıq və gağətəyi rayonlarında çoxlu miqdarda yabanı halda yetişən yemişan bitkisi ehtiyatları mövcuddur. Lakin bu bitki ehtiyatları dağınıq və pərakəndə yayılmış olduğundan, məhsulun toplanması və tədarük edilməsi işində müəyyən qədər çətinliklər mövcuddur. Məlumdur ki, belə məhsulların toplanması işində təqaüdçülər daha aktiv fəaliyyət göstərmək imkanına malik olurlar ki, bu da onların illik gəlirlərinin çoxalmasına və iqtisadi durumlarının yaxşılaşmasına zəmin yaradır.
Ümumiyyətlə, qida sənayesinin müxtəlif sahələrində tətbiq edilmək məqsədi ilə, tərkibi təbii boyaq maddələri ilə kifayət qədər zəngin olan yabanı bitkilərin gələcəkdə əkilərək təsərrüfatlar tərəindən mədəni plantasiyalarda becərilməsi bu bitkilərin meyvələrindən təbii boyaq maddəsi istehsalı üçün xammal ehtiyatlarının çoxaldılmasına səbəb ola bilər. Təbiətdə tərkibi ekoloji cəhətdən təmiz təbii boyaq maddələri ilə zəngin olan yabanı boyaq bitkiləri çoxdur. Lakin onların əksəriyyəti yüngül sənayedə, xüsusilə də xalçaçılıq sənayesində tətbiq edilir. Bu tətbiq edilmənin kökü olduqca qədim zamanlarla bağlıdır. Təbiətdə qida məqsədli yabanı boyaq bitkilərinin xammal ehtiyatları kifayət qədər çox olsa da, bu xammallardan istifadə edilməklə sənaye miqyasında boyaq istehsalı texnologiyası hələlik yaradılmamışdır və onun yaradılmasına böyük ehtiyac duyulur. Yalnız və yalnız qara kəndalaş, itburnu, şirin biyan, qara qarağat, böyürtkən, gicitkən kimi bəzi boyaq bitkilərinin kimyəvi tərkib göstəriciləri qismən öyrənilmiş və tərkibində olan ayrı – ayrı boyaq maddələrinin miqdarı tədqiq edilmiş, təbabət və qida sənayesindəki əhəmiyyəti göstərilmişdir. Bu məqsədlə elmi – tədqiqat işləri əsasən Azərbaycan Respublikası Elmi – Tədqiqat Tərəvəzçilik İnstitutunda, Quba rayonun Zərdabi qəsəbəsində yerləşən Azərbaycan Respublikası Bağçılıq və Subtropik Bitkilər üzrə Elm – İstehsalat Birliyində yerinə yetirilmiş və bir çox müsbət nəticələr əldə olunmuşdur. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu bitkilərin meyvələrindən müxtəlif çalarlı və müxtəlif tərkibli ekoloji cəhətdən təmiz təbii boyaq maddələrinin alınması üçün sənaye miqyaslı istehsal texnologiyası, texnoloji proseslərin yerinə yetirilməsi üçün istifadə olunan müxtəlif maşın və avadanlıqların modifikasiyaları hələ indiyədək tədqiq edilməmiş qalır. Yuxarıda göstərilənlərin həlli baxımından, yabanı halda yetişən bitki meyvələrindən müxtəlif çeşiddə (konsentrat halında, toz şəklində, məcun halında, sirop şəklində) ekoloji cəhətdən təmiz olan təbii boyaq maddələrinin istehsalı texnologiyasının yaradılması, onun sənaye miqyasında həyata keçirilməsi və istehsal olunmuş təbii boyaq maddələrinin hər hansı birinin qida
sənayesinin ayrı – ayrı müxtəlif sahələrində tətbiq edilməsinin böyük texnoloji, tibbi, iqtisadi və xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti vardır.
Ekoloji cəhətdən sağlam olan və qida sənayesinin müxtəlif sahələrində istifadə olunmaq məqsədi ilə təbii boyaq maddəsi istehsalı üçün nəzərdə tutulan yemişan xammalı texniki yetişkənlik dərəcəsində yığılmaqla yanaşı, həm də kimyəvi tərkib etibarı ilə standart göstəricilərlə tənzimlənən bir sıra texnoloji tələblərə cavab verməlidir. Təbii boyaq istehsalı məqsədi ilə yemişanın müxtəlif sortlarından istifadə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, yemişanın mədəni sortlarına nisbətən yabanı halda yetişən sortlarının tərkibində təbii boyaq maddələrinin miqdarı yüksək olur.
Yemişan meyvələrinin tərkibindəki boyaq maddələrinin miqdarı ilk növbədə bitkinin yetişdiyi regionun torpaq – iqlim şəraitlərindən asılıdır. Buraya ilk növbədə torpağın strukturu, kimyəvi tərkib göstəriciləri, il ərzində düşən yağıntının miqdarı, il ərzindəki günəşli günlərin faiz nisbəti və bu kimi digər vacib göstəricilər aiddir. Çünki, yabanı halda yetişən bitkilərin meyvələrində təbii boyaq maddələrinin toplanması əsasən torpağın kimyəvi tərkibindən və bitkinin yarpaqlarında baş verən “f o t o s i n t e z” prosesindən (yəni qeyri – üzvi maddələrdən üzvi maddələrin əmələ gəlməsi) asılıdır. Torpağın tərkibində azot, fosfor və kalium elementlərinin miqdarının tələb olunan səviyyədən aşağı olması, torpaqda humusun və mikroelementlərin çatışmazlığı boyaq maddələrinin bitkilərdə toplanmasına olduqca böyük mənfi təsir göstərir ki, bu da arzuolunmazdır. Bundan başqa yabanı halda yetişən yemişan meyvəsinin tərkibində boyaq maddələrinin toplanmasına ən böyük təsir göstərən amil fotosintez prosesi və onun intensivliyidir. Məlumdur ki, fotosintez prosesinin sürəti günəş şüalarının intensivliyindən asılıdır. Əgər il ərzindəbu bitkinin yetişdiyi coğrafi bölgədə günəşli günlərin sayı normadan az olarsa, onda buna mütənasib olaraq, yemişan meyvələrinin tərkibində təbii boyaq maddələrinin toplanma miqdarı da aşağı düşəcəkdir. Çünki, havanın günəşli olmadığı halda temperaturun aşağı olması labüddür və bu da bitkidə baş verən fosfoplaşma reaksiyasının gedişinə mənfi təsir göstərməklə, biosintez (fotosintez) prosesini zəiflədir. Yabanı yemişan bitkisinin meyvələrindən alınan təbii boyaq maddəsinin keyfiyyəti, yəni onun rəngvermə qabiliyyəti və bu rəngin solmadan qalma davamiyyəti ilk növbədə xammalın keyfiyyətindən, yəni onuntexnoloji xarakteristikasından asılıdır. Təbii boyaq maddələri istehsal etmək məqsədi ilə yabanı yemişan bitkisinin iri meyvəli sortlarından istifadə olunması məsləhət görülür. Bundan başqa yemişan meyvələrinin lət hissəsi çəyirdəkdən asanlıqla ayrılmalıdır. Çünki, yemişan meyvəsi çəyirdəyinin tərkibində acı dadı ilə fərqlənən “amiqdalin” maddəsi vardır. Ona görə də texnoloji emal zamanı çalışmaq lazımdır ki, cəyirdəklər zədələnməsin. Əks təqdirdə amiqdalin birləşməsinin boyaq maddəsinin tərkibinə keçməsi, bu boyaq maddəsindən qida sənayesinin müxtəlif sahələrində istifadə edərkən zəhərlənmə hallarının baş verməsinə səbəb ola bilər. Boyaq maddələri istehsal etmək üçün nəzərdə tutulan yemişan meyvələrinin lət hissəsi çox olduqda, onun çəyirdəyi asanlıqla aytılır. Boyaq maddəsi istehsal etmək məqsədi ilə giləmeyvələri qırmızımtıl – qara rəngdə olan yemişan növü daha əhəmiyyətli sayılır. Təbii boyaq maddəsi istehsal etmək üçün yabanı halda yetişən bitkilərdən meyvələri sentyabr ayının axırı – oktyabr ayının əvvəlləri arasında olan müddət ərzində tədarük etmək məsləhət görülür. Azərbaycanın Qəbələ, İsmayıllı, Qax, Oğuz, Şamaxı, Quba və Qusar kimi regionlarında tərkibində boyaq maddələrinin miqdarına görə, əsasən də flavonoidlərin nisbətən çox miqdarına görə fərqlənən yabanı yemişan növləri vardır. Yemişan meyvələrinin sarımtıl – çəhrayı rəngli növlərinin tərkibində təbii boyaq maddələrinin miqdarı az deyildir. Qeyd etmək lazımdır ki, belə meyvələrdən alınan boyaq maddələrinin rəng göstəriciləri qara rəngdə olan
meyvələrdən alınan boyaq maddələrindən həm kimyəvi tərkibinə, və həm də boyaqın rənginə, çalarların çoxluğuna və intensivliyinə görə fərqlənir. Buna görə də yemişanın butun rənglərdə olan növləri boyaq maddələri istehsalı üçün yararlı hesab edilir. Yemişan meyvəsi çəyirdəyinin tərkibində 30 – 38 % yağ mövcuddur. Acı dadı ilə fərqlənən amiqdalin maddəsini tam ayırdıqdan sonra alınan yağdan ətriyyat sənayesində istifadə etmək mümkündür. Həmçinin yemişan meyvələrindən boyaq maddəsi istehsal edərkən efir yağlarını da ayırmaq mümkün olur. Alınan efir yağları yenə də ətriyyat sənayesi üçün qiymətli xammal hesab oluna bilər. Yabanı yemişan giləmyvələri olduqca zəngin kimyəvi tərkibə malik olduğundan, onun kimyəvi tərkibi hələ də tamamilə tədqiq olunmamaışdır. Aparılan elmi – tədqiqat işlərinin köməyi ilə sübut olunmuşdur ki, onun tərkibində az miqdarda protein, müxtəlif üzvi turşular, karotin, riboflavin (B 2
qiymətli kimyəvi birləşmələrin özünəməxsus tətbiq sahələri vardır. Məsələn, yemişan giləmeyvələrinin tərkibinə daxil olan alkoloidlərdən çay istehsalında, aşılayıcı maddələrdən isə gön – dəri emalında da istifadə etmək olar. Yemişan giləmeyvələrinin müalicəvi əhəmiyyət onların tərkibinə daxil olan müxtəlif vitamin qruplarının miqdarı ilə xarakterizə olunsa da, onların texnoloji xüsusiyyətləri həmişə ilk növbədə qeyd olunmalıdır. Yemişan giləmeyvələrindən karotini (provitamin A) texnoloji üsullarla da emal etmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, bu üsul da hələlik sənaye miqyaslı həlli yolunu tapmamışdır. Təbii boyaq maddəsi istehsalı üçün nəzərdə tutulan yabanı yemişan xammalının b i o m e t r i k ölçüləri ilə yanaşı, texnoloji parametrləri də tələb olunan normalara uyğun gəlməlidir. Meyvənin lət hissəsinin tərkibində boyayıcı maddələrin intensivliyi, rənglərin çalarvermə qabiliyyəti, boyaq maddəsiçıxımı nəzərə alınmalıdır. Yabanı halda yetişən yemişan giləmeyvələrinin orqanoleptiki (sensor) keyfiyyət göstəriciləri standart göstəriciyə uyğun olmalıdır, belə ki, giləmeyvələrin lət hissəsində acı tam olmamalıdır. Yemişan meyvələrinin tərkibinə qırmızı, çəhrayı və sarı rəngli flavonoid qlikozidləri daxil olduğundan, alınan boyaq maddələrindən müxtəlif rəng çalarları almaq mümkündür. Bu isə texnoloji cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb etməklə bərabər, müxtəlif rənglərdə yeni çaşidli müxtəlif unlu və şəkərli qənnadı məmulatları istehsal etməyə imkan yaradır. Ekoloji cəhətdən təmiz boyaq maddəsi istehsal etmək üçün istifadə olunan yabanı yemişan xammalının kimyəvi tərkib göstəriciləri standart göstəricilərə uyğun gəlməlidir. Bu məqsədlə emal olunmaq üçün qəbul edilmiş xammal partiyası ilk növbədə zavod laboratoriyasında orqanoleptiki, fiziki – kimyəvi, mikrobioloji və texniki – texnoloji analizdən keçirilərək xammalın texnoloji xarakteristikası müəyyən edilir. Təbii boyaq maddələrinin sintetik yolla alınan kimyəvi boyaq maddələrindən əsas üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, bu növ boyaq maddələri kimyəvi məqsədlər üçün də istifadə oluna bilər, lakin kimyəvi boyaq maddələri yalnız kimyəvi məqsədlər üçün istifadə olunurlar, onların qida məqsədləri ilə istifadəsi arzuolunmazdır. Texnoloji xarakteristikasına görə də təbii boyaq maddələri kimyəvi sintez yolu ilə alınan boyaq maddələrindən kəskin fərqlənir. Belə ki, kimyəvi sintez yolu ilə alınan boyaq maddələrinin əksəriyyəti müəyyən istilik həddinədək qızdırıldıqda, onların struktur tərkibində müəyyən dəyişkənliklər baş verir və bu da onların gəng intensivliyinin zəifləməsi və dayanıqlığının azalması ilə nəticələnir. Yabanı yemişan xammalının kimyəvi tərkibinə daxil olan boyaq maddələri struktur quruluşuna, xassələrinə, fiziki – kimyəvi parametrlərinə və digər göstəricilərinə görə, süni sintez yolu ilə alınmış eyni çalarlı boyaq maddələrindən seçilir. Yabanı halda yetişən yemişan giləmeyvələrindən ekoloji cəhətdən təmiz olan təbii boyaq maddəsi almaq üçün yemişanın giləmeyvələri bəzi xüsusi
tələblərə cavab verməlidir. Belə ki, giləmeyvələrin kimyəvi tərkibində təbii boyaq maddələrinin maksimum toplanma səviyyəsi müəyyən edildikdən sonra yemişan xammalının kütləvi yığılmasına icazə verilir. Çünki, yetişməmiş (kal) fazada olan yemişan xammallarından təbii boyaq maddəsinin çıxımı xeyli aşağı olur. Adətən yabanı yemişan giləmeyvələrinin tərkibində təbii boyaq maddələrinin maksimum toplanma səviyyəsi, onların texniki yetişkənlik mərhələsinin başa çatmasından bir neçə gün (bu hal, təqribən 4 – 6 gün təşkil edir) sonraya təsadüf edir. Bundan başqa, xammalın lətinin toxum hissədən ayrılması halı da bu vaxta təsadüf edir ki, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bu da hazır məhsulun yüksək keyfiyyətli olmasına xidmət göstərir. Ümumiyyətlə, yabanı halda yetişən yemişan xammalından təbii boyaq maddəsi istehsalını sənaye miqyasında həyata keçirmək məqsədi ilə texnoloji proseslərin ardıcıl və müəyyən qaydalara müvafiq olaraq yerinə yetirilməsi sxemi, indiyədək şərh edilməmişdir və buna görədə elmi – tədqiqat işinin “magistr” mövzusu kimi təklif olunmuşdur. Düzdür, yemişan, çaytikanı, itburnu (dərgil), şirin bibər, zəfəran, qara kəndalaş və bu kimi bir çox digər yabanı bitkilərinkimyəvi tərkibində mövcud olan təbii boyaq maddələrinin miqdarı tədqiq edilərək öyrənilmişdir, lakin bu bitki növlərindən təbii boyaq maddəsinin istər konsentrat halında və istərsə də toz halında istehsalı texnologiyası hələlik yaradılmamış və istehsalata tətbiq edilməmişdir. Bunlarla yanaşı, texnoloji proseslərin yerinə yetirilməsində istifadə olunacaq avtomatlaşdırılmış, mexanikləşdirilmiş kompüterləşdirilmiş texnoloji avadanlıqların yaradılması və yaxud mövcud olan avadanlıqların təkmilləşdirilməsi və müvafiq istehsal prosesinə uyğunlaşdırılması məsələsi problem olaraq qalır. Bu problemlərin kompleks həlli qida sənayesinin bir neçə müxtəlif sahəsində, xüsusilə də unlu və şəkərli qənnadı məmulatları, qida konsentratları və müxtəlif konserv məhsulları (meyvə - giləmeyvə şirələri) istehsalında böyük əhəmiyyət kəsb edən, ekoloji cəhətdən təmiz olan qida məhsulları istehsal
etməyə imkan verən təbii yemişan boyaq maddələrinin istehsalı texnologiyasının yaradılmasına səbəb olacaqdır.
Yüklə 0,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|