13
Aksept hesablaşma forması.
Müəssisələr arasında həyata keçirilən hesablaşma formaları birinci növbədə
onların arasında bağlanmış müqavilənamə şərtlərinə əsasən müəyyənləşir. Digər
tərəfdən isə onu bank müəyyənləşdirir. Ona görə ki, bütün nağdsız hesablaşmalar
bank tərəfindən müəyyənləşdirilərək həyata keçirilir.
Hesablaşmaların 80-90 %-i nağdsız qaydada həyata keçirilən hesablaşmalara
aiddir. Hər hansı hesablaşma formasının tətbiq edilməsi həm məhsulun
xarakterindən, təhvil-qəbul yerindən, qaydasından, həm də bir sıra şərtlərdən asılı
olaraq müqavilələrdə müəyyənləşdirilir.
Yuxarıda qeyd etdiklərimiz bütün hesablaşma formalarından müəssisə və
təşkilatlar istifadə edirlər. Onların ən geniş yayılmışı isə aksept hesablaşma
formasıdır. Bu hesablaşma formasının tətbiqi geniş olduğu qədər onun inkişaf yolu
daha uzaqlara gedib çıxır. Belə ki, aksept hesablaşma forması 1931-ci ildən həyata
keçirilir. Hesablaşmanın bu formasının əsas mahiyyəti malın, məhsulun dəyərinin
ödənilmədən göndərilməsi deməkdir. Hal-hazırda baş vermiş aksept formasının
əsas mənası alıcı ilə mal göndərənlər arasında həyata keçirilən hesablaşmalarda
müxtəlif olur. Ümumiyyətlə hesablaşmaların aşaıdakı formalarından istifadə edilir:
1.
Aksept formasında hesablaşmalar;
2.
Akkreditiv formasında hesablaşmalar;
3.
Xüsusi hesablar üzrə hesablaşmalar ;
4.
Köçürmə qaydasında hesablaşmalar;
5.
Tədiyyə tapşırıqları vasitəsilə hesablaşmalar;
6.
Hesablaşma çekləri və limitləşdirilmiş çek kitabçaları vasitəsilə
hesablaşmalar;
7.
Planlı tədiyyələr üzrə hesablaşmalar;
8.
Qarşılıqlı tələbnamələrin hesaba almaq qaydasında hesablaşmalar;
9.
Plastik kartlar vasitəsilə hesablaşmalar və i.a.
14
Müəssisələrinin hər birində bu hesablaşmaların istənilən formasından
istifadə edilə bilər. Ancaq müəssisənin təsərrüfat maliyyə fəaliyyətinə uyğun
olaraq hesablaşma formasından istifadə ediləcəyi əvvəlcədən müəyyənləşdirilir.
Hesablaşma əlaqələrinin hansının tətbiq ediləcəyi, istifadə ediləcəyi, onlar arasında
bağlanmış müqavilələrdəki şərtlər müəyyənləşdirilir.
Yuxarıda göstərilən hesablaşmaların hansı nağdsız qaydada həyata keçirilir.
Həyata keçiriləcək bu hesablaşmaların keyfiyyətini yüksəltmək üçün daima onlara
nəzarət etmək lazım gəlir.
Məlumdur ki, hesablaşma əlaqələri müəssisələr arasında bağlanmış
müqavilənamələrə
əsasən
əməl
edilir.
Sənaye
müəssisələrində
həmin
müqavilənamələrin bağlanması onların inzibati cəhətdən nəzarətini həyata keçirir.
Ödəniş tələbnaməsi üç və ya dörd nüsxədən ibarət olmaqla banka təqdim edilir.
Malsatanların hesabnamə - tədiyyə tələbnamələrinin ödənilməsi malalan
təşkilatlar tərəfindən onlar tamamilə, yaxud qismən aksept edildikdən sonra bank
vasitəsilə həyata keçirilir.
Malalan təşkilat banka daxil olan hesabnamə - tədiyyə tələbnamələrini
ödəməkdən imtina etmək haqqındakı əsaslandırılmış İddianı özgə şəhərli malsatan
təşkilatlara üç, iş günü və eyni şəhərli malsatan təşkilatlar üzrə isə iki iş günü
ərzində ona xidmət göstərən bank şöbəsinə bildirdikdə, həmin tələbnamələr aksept
edilmiş sayılır.
Mal göndərən –mal satan təşkilat tədiyyə sənədlərində müqavilənin, yaxud
malalan təşkilatın sifarişinin tarixi və nömrəsini, malın göndərildiyi və nəqliyyat
sənədlərini, yaxud da post qəbzlərinin nömrəsini göstərməlidir.
Aksept əslində alıcının ödəməyə razılıını bildirir. Ödəmələr yalnız
malsatanlar tərəfindən yazılmış sənədlər üzrə göndərmələrin müqavilə şərtlərinə
cavab verdiyi hallarda, yoxlandıqdan sonra edəcəyinin razılıı ilə onun yerləşdiyi
ərazidəki bank şöbəsi tərəfindən həyata keçirilməlidir.
Hesablaşmanın aksept formasında malgöndərən təşkilat əvvəlcədən tərtib
edilmiş vaxt qrafiki əsasında, müəyyən edilmiş miqdarda, keyfiyyətdə və çeşidə
15
uyğun məhsulu yükləməyə, ödəyici müəssisə ona göndərilmiş məhsul əgər
müqavilə şərtlərinə cavab verirsə, onun dəyərinin bütünlükdə ödəməyə borcludur.
Bank şöbəsi hər iki tərəfin – mal göndərənlərin və alıcıların mənafeyini
təmin etməklə, bütün hesablaşma əməliyyatlarını müəyyən edilmiş vaxtda
həyata keçirir. Hesablaşmanın bu formasında məhsulların (yük dövriyyəsinin) və
hesablaşma sənədlərinin (sənəd dövriyyəsinin) mal göndərən təşkilatla
hərəkəti paralel surətdə həyata keçirilir. Sənəd dövriyyəsi ilə yük dövriyyəsi
arasındakı fasilə nə qədər qısa olarsa, pul dövriyyəsi də təsərrüfat dövriyyəsini
bir o qədər bütünlüklə əks etdiriləcəkdir. Aksept formasında hesablaşma
sənədlərinin hərəkəti məcburi şərti məhsulların göndərilməsi kimi hesab
olunur. Bəzi müəssisələr yalnız məhsullarını göndərdikdən sonra ödəmə sənədləri
tərtib etmək hüququna malikdir. Həmin ödəmə sənədləri – hesab-faktura, tədiyyə
tələbnaməsi, hesabnamə tədiyyə tələbnaməsi, həyata keçirilmiş hesablaşma
əməliyyatların düzgünlüyü və qanunauyğunluğunun alıcı təşkilat və bank
tərəfindən yoxlanılmasına xidmət edir.
Ödəmə müddətinin başa çatması ilə əlaqədar akseptlər, qabaqcadan və
sonradan akseptləşdirmə ola bilər. Qabaqcadan aksept qaydasına görə
ödəmə alıcının öz etirazını bildirmədiyinin ertəsi günündən gec olmayaraq aksept
müddəti ərzində həyata keçirilir. Məsələn: əgər, Səttərxan adına maşınqayırma
zavodu digər şəhərdəki mal göndərəndən aksept edilmək üçün tədiyyə tələbnaməsi
almışsa və üç iş günü ərzində akseptdən imtina etməsi haqda bankın yerli
şöbəsində məlumat vermişsə, onda rayon bankı tədiyyə tələbnaməsi aksept
olunmuş hesab edir və aksept müddətinin başa çatdıının növbəti günü (12
dekabrda) ödəniləcək məbləği zavodun hesabından silir.
Sonradan aksept qaydasında isə tədiyyə tələbnaməsinin daxil olduğu günün
növbəti günündən gec olmayaraq ödəmə həyata keçirilir. Bizim yuxarıda
çəkdiyimiz misala görə sonradan aksept qaydası bank tədiyyə tələbnaməsində
göstərilən məbləği dekabrın 8-də və yaxud da 9-da müəssisənin hesabından silərək
satıcı təşkilatın hesabına keçirir.
16
Qabaqcadan akseptdən istifadə edilməsi, pul dövriyyəsinin sürətlənməsinə
və onun təsərrüfat dövriyyəsinə yaxınlaşmasına səbəb olur. Belə ki, akseptin
müddəti pul dövriyyəsinin uzunluğuna heç bir təsir göstərmir.
Dostları ilə paylaş: |