Əlyazmasi hüququnda tağizadə KƏnan şAHİn oğLU

Tədqiqatın 
elmi 
yeniliyi.
Tədqiqatın 
elmi 
yeniliyi 
hesablaşma 
əməliyyatlarının uçotunda müşahidə olunan çatışmamazlıqların aradan qaldırılması 
üçün müvafiq tövsiyyələrin hazırlanmasından ibarətdir. Daha konkret şəkildə 
aşaıdakı nəticələrə nail olunmuşdur: 
-
Respublikanın və xarici ölkələrin (xüsusən də MDB məkanına daxil
olan) 
hesablaşma 
əməliyyatlarının 
uçota 
dair 
təcrübələrinin 
ümumiləşdirilməsi əsasında ümumi metodoloji prinsiplər hazırlamaq; 
-
Hesablaşmaların, kreditlərin və borcların müxtəlif növlərinin həm 
beynəlxalq praktikada, həm də ölkədə mövcud olan xüsusiyyətlərini 
araşdırmaq və iki sistem arasında fərqlərin maksimum aradan 
qaldırılması yollarını müəyyənləşdirmək; 
-
Hesablaşmaların əməliyyatlarının uçotunun təkmilləşdirilməsi haqda 
müəyyən tövsiyyələr hazırlamaq. 
Tədqiqatın praktik əhəmiyyəti. 
İşin nəticələri 2008-ci ilin yanvar ayının 1-
dən qüvvədə olan maliyyə hesabatlarının beynəlxalq standartları üçün istifadə 
oluna bilər. 
İşin həcmi və strukturu. 
Dissertasiya işi girişdən, 3 fəsildən, nəticə və 
təkliflərdən, həmçinin ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. 
 
 
 
 
 
 
 

---

8 
I FƏSİL. HESABLAŞMA ƏMƏLIYYATLARININ UÇOTU TƏŞKILI 
METODIKASI 
1.1. Müasir şəraitdə hesablaşma əməliyyatlarının mahiyyəti və onların uçotu 
qarşısında duran vəzifələr. 
Hesablaşmalar dedikdə, istehsal, satış və təchizatla əlaqədar öhdəliklərin 
yerinə yetirilməsi prosesində müxtəlif hüquqi və fiziki şəxslər arasında baş verən 
pul münasibətləri sistemi başa düşülür. 
Müəssisələrin müvəqqəti sərbəst pul vəsaiti onların bankda olan hesablaşma 
və digər hesablarında saxlanılır. Hesablaşmalar təsərrüfat hesabına, müqavilələrin 
ciddi yerinə yetirilməsinə, habelə maliyyə və kredit intizamına riayət olunmasına 
əsaslanır. Hesablaşma hesabları təsərrüfat hesablı, müstəqil balansa malik olan 
özünəməxsus dövriyyə vəsaiti ilə təmin edilən müəssisələr üçün açılır. Azərbaycan 
Respublikasının bankı ölkənin kredit hesablaşma mərkəzidir. O, müəssisələrin 
bütün müvəqqəti azad pul vəsaitini özünün tabeliyində olan bank şöbələrində 
cəmləşdirir. Qısa müddətli və uzunmüddətli kredit əməliyyatlarının həyata 
keçirilməsini özünün nəzarəti altında saxlayır.
Müəssisələr arasında nağdsız hesablaşmaları təşkil edir. Hesablaşmaların 
əsas forması sayılan ödəmələri, Milli bank tərəfindən nağdsız köçürmələr yolu ilə 
həyata keçirməyi nizama salır. 
Hesablaşmaların bu formasının köməyi ilə nəinki satış təşkilatlarından
daxil olmuş mal-material sərvətlərinin qiymətinin ödənilməsi, yaxud alıcı 
təşkilatlarla göndərilmiş və yaxud yola salınan məhsulların dəyərinin ödənilməsi, 
həmçinin yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərə görə büdcəyə ödəmələr, müxtəlif 
debitor kreditorlarla hesablaşmalar, həmkarlar təşkilatı, büdcədənkənar fondlar 
sığortaya ayırmaları üzrə də hesablaşmalar aparılır. Bizim ölkəmizdə pul 
dövriyyəsi nağd pul və nağdsız pul hesablaşmaları formasında həyata keçirilir. 
Müəssisə və təşkilatlarla fəhlə və qulluqçular arasında hesablaşmaların nağd pul 

---

9 
formasından istifadə edilir. Nağd hesablaşmalar sferası bir tərəfdən müəssisə, idarə 
və təşkilatlar, digər tərəfdən isə əhali arasındakı münasibətləri özündə birləşdirir. 
Müəssisələr arasında yalnız xırda tədiyyələr üzrə nağd pul haqq hesabı tətbiq 
edilir. 
Nağdsız hesablaşmalar forması son dövrlərdə daha geniş tətbiq edilir. 
Müəssisə və təşkilatlar arasında pul hesablaşmaları pul məbləğlərinin banklar 
tərəfindən hesab sahiblərinin tapşırıı ilə bir müəssisə və təşkilatın hesabından 
başqasına köçürmək yolu ilə həyata keçirilir. Nağdsız hesablaşmalar sayəsində 
respublika iqtisadiyyatında tədavül üçün lazım olan nağd pul vəsaitinin qədəri 
azalır. Pul vəsaitinin və bütün daxili məhsulun dövriyyəsi sürətlənir. 
Nağdsız hesablaşmalardan müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyəti üzərindən və 
müqavilə təəhhüdlərinin yerinə yetirilməsi üzərində nəzarət üçün istifadə edilir. 
Müəssisə və təşkilatlar öz aralarındakı, habelə vergi. Maliyyə və digər orqanlarla 
yuxarı təşkilatlarla və maliyyə - kredit sistemi ilə qarşılıqlı münasibətləri nağdsız 
hesablaşmalar yolu ilə həyata keçirir. Hesablaşmaların hər iki sferası bir-biri ilə 
bağlıdır. 
Nağd pulla və nağdsız hesablaşmalar arasındakı qarşılıqlı əlaqə bazar 
münasibətlərinin ən mühüm atributlarından birisi sayılır. 
Vəsaitin hesablaşma, valyuta və sair hesablara daxil olması və həmin 
hesablardan xərclənməsi üzrə əməliyyat, pulların daxil olmasına dair elanlar, 
hesabnamə - tədiyə tələbnamələri, çeklər, tədiyə tapşırıqları Respublika Milli 
Bankı tərəfindən nəzərdə tutulmuş müxtəlif sənədlər vasitəsilə rəsmiyyətə salınır. 
Hesablaşmaların öz vaxtında aparılması bazar iqtisadiyyatının ən mühüm 
şərtlərindən biri olub, bütün pul dövriyyəsinin nə dərəcədə plana uyğun 
aparılmasının xarakterizə edir. Azərbaycan Respublikasında pul dövriyyəsinin 
təşkili aşaıdakı prinsiplərlə əsaslanır: 
Bütün dövlət, kommersiya və ictimai müəssisələr, birliklər, təşkilatlar, 
şirkətlər, cəmiyyətlər və i.a. öz pul vəsaitlərini bankda olan hesablaşma 
hesablarında saxlamalıdırlar. Müəssisə və təşkilatlara yalnız təcili ehtiyaclara 

---

10 
vermək üçün ciddi müəyyən edilmiş məbləğdə və yaxud pul vəsaitinin kassada 
saxlamağa icazə verilir. 
Müəssisə və təşkilatlar bir-biri ilə eləcə də, maliyyə vergi və bank sistemi, 
yuxarı təşkilatlarla hesablaşmaları məcburi surətdə müvafiq hesablar vasitəsilə 
bank köçürmələri yolu ilə həyata keçirilir. Hesablaşmalar mülkiyyət formasından 
asılı olmayaraq bütün müəssisələri əhatə edir. 
Müəssisələr arasındakı hesablaşmalar daima dövlət və kommersiya 
blanklarının nəzarəti altında həyata keçirilir. Onların arasında baş verən mübahisəli 
məsələləri Milli Bank araşdırır, onların birini digərinin xeyrinə cərimələsyir. 
Yaxud da hesablaşmadan kənar edir. Hesablaşmalar dövlət və özəl müəssisələrinin 
fəaliyyətini əhatə etməklə bərabər vahid hesablaşma formalarında öz ödənişlərini 
həyata keçirirlər. 
Milli Bank vasitəsilə eyni şəhərdaxili və digər şəhərlərarası hesablaşmaların 
müxtəlif qaydada həyata keçirilməsi müəyyən edilmişdir. Bir və ya müxtəlif bank 
müəssisəsi ilə xidmət göstərən, lakin bir yaşayış məntəqəsində olan müəssisələr 
arasındakı hesablaşmalar eyni şəhərdaxili dövriyyələr üzrə hesablaşmalar adlanır. 
Müxtəlif yaşayış məntəqələrində yerləşən, bank müəssisələri tərəfindən 
xidmət göstərən müəssisələr arasındakı hesablaşmalar isə özgə şəhərli dövriyyələr 
üzrə hesablaşmalar adlanır.