Energetika fakulteti

3.5. Transformatordan keyingi bir fazali qisqa tutashuvlar. Ushbu
shikastlanishlar pastki kuchlanish cho‘lg‘ami neytrali chiqarilgan yulduz o‘lanishli
va ushbu neytrali zaminlangan transformator uchun xosdir (3.4 va 3.5 – rasm.). 
Neytrali zaminlangan quchlanishi 0,4 kVli tarmoqlardagi qisqa tutashuvlar ko‘p
hollarda bir fazali bo‘ladi. Agarda ushbu bir fazali qisqa tutashuv tezda 
o‘chirilmasa u yanada og‘ir bo‘lgan fazalararo qisqa tutashuvga ko‘p hollarda uch
fazali qisqa tutashuvga aylanib ketadi. Transformatorning pastki kuchlanish 
tomonidagi yerga qisqa tutashuv vaqtida kori kuchlanish tomondagi toklarning
qiymati va taqsimotini bilish foydadan holi emas. Yuqori kuchlanish tomonidagi 
toklar vektor diagrammalari transformator cho‘lg‘amlarining ulanish sxemalari va
guruhlariga bog‘lik holda cho‘lg‘amlari 
va
ulanishli 

transformatorlar uchun toklar vektorlari har xildir (3.4, 3.5 – rasm).

3.4 – rasm. Cho‘lg‘amlari

ulanish guruhli transformatordan keyingi bir fazali yerga 
qisqa tutashuvda yuqori va past kuchlanish tomonlaridagi to‘liq toklar va toklar taqsimoti (a),
hamda to‘g‘ri, teskari va nol ketma – ketlikdagi toklar vektor diagrammalari (b va v). 

---

32

3.5 – rasm. Cho‘lg‘amlari 

ulanish guruhli transformatordan keyingi bir fazali yerga

qisqa tutashuvda yuqori va past kuchlanish tomonlaridagi to‘liq toklar va toklar taqsimoti (a), 
hamda to‘g‘ri, teskari va nol ketma – ketlikdagi toklar vektor diagrammalari (b va v).

Cho‘lg‘amlarining (

yoki

) ulanish guruhidan qat’iy nazar past

kuchlanish tomondagi bir fazali qisqa tutashuvda tokning vektor diagrammasi 
qisqa tutashgan fazadagi bitta tokning vektoridan tashkil topgan. Ushbu
nosimmetrik vektor diagrammani tokning uchta simmetrik tashkil etuvchilari 
to‘g‘ri, teskari va nol ketma – ketliklari orqali ko‘rsatish mumkin (3.4, v va 3.5, v –
rasmlar). Buni tekshirish uchun har bir uchta fazadagi toklarning simmetrik tashkil 
etuvchilarini geometrik qo‘shilmasini ko‘rib chiqamiz:
(1)

(1)
(1)

(1)
1
2

0
(1)

(1)
(1)

1
2

0

(1)
(1)

(1)
1
2

0
;

0;

0.

A

A

A

A

B

B

B

Ñ

Ñ

Ñ

I

I

I

I

I

I

I

I

I

I















Barcha simmetrik tashkil etuvchilar bir xil qiymatga ega:
(1)

. . PK
3

q t


I
. Bir fazali 
qisqa tutashuv tokini ko‘pincha
0
3 I


bilan belgilanadi va nol ketma – ketlik 

tokining uchlanganligi deb nomlanadi.
Cho‘lg‘amlari 

ulanish guruhli transformatorning yuqori kuchlanish

tomonidagi toklar taqsimoti va vektor diagrammasi 3.4, a, b – rasmda ko‘rsatilgan. 
Yuqori va past kuchlanish tomonlaridagi toklarning faza siljish burchagi nolga
teng, lekin nol ketma – ketlikdagi tashkil etuvchi yuqori kuchlanish tomonga 
transformatsiyalanmaydi, chunki bir yo‘nalishdagi toklar yuqori kuchlanish
cho‘lg‘amlarining fazalaridan o‘ta olmaydi (neytrali chiqarilmagan va yerga 
ulanmagan neytrallarda). Shuning uchun yuqori kuchlanish tomonga faqatgina
to‘g‘ri va teskari ketma – ketlik toklari o‘ta oladi. YUqori kuchlanish tomondagi 

---

33

ketma – ketliklardagi toklar vektorlarini geometrik qo‘shish orqali to‘liq toklarning
vektor diagrammalarini olamiz. Ushbu diagrammadan ko‘rinadiki, bitta fazada 
(shikastlangan A fazada) boshqa fazalarnikiga qaraganda ikki barobar katta tok
oqib, ushbu katta tokning qiymati past kuchlanish tomonidagi bir fazali qisqa 
tutashuv tokining 2/3 qismiga teng (transformatsiya koeffitsienti N=1 bo‘lganda).
Agarda transformatorning transformatsiya koeffitsienti N=1 bo‘lmasa, masalan 
10/04=25 bo‘lsa yuqori kuchlanish tomondagi qisqa tutashuv tokini yana 25 ga
bo‘lish lozim. Yuqori kuchlanish tomondagi qolgan ikkita fazada past kuchlanish 
tomonidagi bir fazali qisqa tutashuv tokidan uch marta kichik bo‘lgan tok oqadi
(transformatsiya koeffitsienti N=1 bo‘lganda). Ushbu holat 
ulanish guruhli
transformatorlarning pastki tomonida bir fazali yerga qisqa tutashuvlarda yuqori 
cho‘lg‘amda o‘rnatilgan maksimal tokli himoyaning sezgirligini etishmovchiligiga
olib keladi. Shunnig uchun past kuchlanish tomondagi bir fazali yerga qisqa 
tutashuvlarga qarshi maxsus nol ketma – ketli tokli himoyani o‘rnatishga undaydi.
3.5, b – rasmda cho‘lg‘amlari 

ulanish guruhli transformatorning pastki

kuchlanish tomonidagi bir fazali yerga qisqa tutashuvda yuqori kuchlanish 
tomondagi toklarning to‘liq vektor diagrammasi ko‘rsatilgan. Transformatsiyalash
natijasida to‘g‘ri ketma – ketlikdagi toklar vektor diagrammalari +30
0
burchakka 

buriladi (soat miliga teskari), teskari ketma – ketlikdagi toklar vektor

diagrammalari -30
0
burchakka buriladi (soat mili bo‘yicha). Nol ketma – ketlikdagi 

toklar ham yuqori kuchlanish tomonga transformatsiyalanib uchburchak ulanishli

yuqori cho‘lg‘amga tutashadi, shuning uchun ushbu cho‘lg‘amning to‘liq liniyaviy 
tokida ko‘rsatilmaydi. Har bir fazadigi to‘g‘ri va teskari ketma – ketlikdagi toklarni
geometrik qo‘shib ikkita bir biriga teskari yo‘nalgan to‘liq toklarning vektor 
diagrammasini olamiz. Har bir simmetrik tashkil etuvchi
(1)

. PK
3

q t


I
ga teng bo‘lib, 
yuqori kuchlanish tomondagi to‘liq toklar qo‘yidagiga teng bo‘ladi:
(1)

(1)
. PK

. PK
(1)

. YuK
3

3

3

q t

q t

q t

I

I

I





Shunday qilib
ulanish guruhli transformatorlardan keyingi bir 
fazali yerga qisqa tutashuvlarda yuqori kuchlanish tomonidagi ikkita fazadan qisqa
tutashuv toki oqib, ushbu toklarning vektorlari 180
0
burchakka siljigan, qiymati esa 

(1)
. t PK

1,73

q

tr

I

N

ga teng. 

---

34