Ər psixologiya elminin sürə

İdiotiya
- 
(yunanca  avamlıq,  ə
d
əbsizlik)  psixi  inkişafdan  qalmanın, 
oliqofreniyanın  ə
n  a
ğır  formasıdır.  İdiotiyanın  sə
b
ə
bl
ə
ri  ad
ə
t
ən  dölün  ana 
b
ə
tnind
ə
 
inkişafdan  qalması  (hamiləlik  dövründə
 
ananın  keçirdiyi  xə
st
ə
likl
ə
r 
v
ə
  x
ə
sar
ə
tl
ər,  doğuş  travmaları  və
  s.)  il
ə
 
ə
laq
ə
l
ə
ndirilir.  Psixi  x
ə
st
ə
liyinin  bu 
növünün  etiologiyasında  valideynlə
rin  siflis  x
ə
st
əliyinin  daşıyıcısı  olması  da 
xüsusi 
t
ə
sir
ə
 malikdir.  
İdiotiyanın  qazanılma  forması  körpəlik  dövründə
 
uşağın  keçirdiyi  ağır 
beyin  x
ə
st
ə
likl
ə
rinin  d
ə
 
rolu  vardır.  İndiotiyanın  ağır  formaları  özünü  beynin 
funksiyalarının  hə
tta el
ə
 
ağır  pozğunluğunda  göstərir  ki, uşaqda  elementar 
 
şə
rti refleksl
ərin yaradılması belə
 
mümkün olmur. 
 
İdiotiyanın ə
sas 
ə
lam
əti ağır formalı kəmağıllıqdır. İdiotlar nə
inki t
ə
lim
ə
 
qabil  deyill
ə
r,  h
ətta  özünə
xidm
ət  bacarıqlarından  da  mə
hrumdurlar. 
Moto
rikanın  inkişafı  kəskin  şə
kild
ə
  l
ə
ng  getdiyind
ən  onlar  ayaq  üstündə
 
durmağı  və
  yerim
əyi  bacarmırlar.  İdiotlarda  stereotip  olaraq  avtomatik 
t
ə
krarlanan 
h
ə
r
ə
k
ə
tl
ə
r
ə
 
meyllilik 
(b
ə
d
ənin  yırğalanması,  barmaqları 
sovurmaq)  müşahidə
 
olunur.  Onlarda  duyğular  və
  emosional  sfera  k
ə
skin 
şə
kild
ə
 
pozulmuşdur.  Ona  görə
  d
ə
  bel
ə
  x
ə
st
ə
l
ə
r  ad
ə
t
ən  görmə
  v
ə
  e
şitmə
 
orqanları  üçün  xarakterik  olan  qıcıqlandırıcılara  cavab  reaksiyası  göstə
r
ə
 
bilmirl
ər.  İybilmə
  v
ə
  dadbilm
ə
 
duyğuları  inkişafdan  qaldığına  görə
  idiotlar 
yem
ə
k v
ə
 
içmək üçün tam yararsız olan şeylə
ri yeyib-
içmə
y
ə
 c
əhd göstə
rirl
ə
r. 
Nitq inkişafdan qaldığına görə
  bel
ə
  x
ə
st
ə
l
ər heç bir sözü tə
l
əffüz edə
  bilmir, 
yalnız ayrı
-
ayrı sə
sl
ər çıxarırlar. 
 

 
198 
 
 
T
ə
f
əkkür  inkişafdan  qaldığına  görə
  onlar  m
əhfumları  və
 
hök
ml
ə
ri 
qavraya  bilmirl
ər. Onların  bütün  maraqları  üzvi
  t
ə
l
əbatların  tə
min  edilm
ə
sin
ə
 
yönəlmiş  olur.  Emosional  sahə
nin  h
ədsiz  kütlüyünə
  baxmayaraq  idiotlarda 
b
əızə
n  k
ə
skin  q
ə
z
ə
b  hissl
əri  müşahidə
  olunur.  Bel
ə
  hallarda  onlar 
birg
əyaşayış  şə
raitind
ə
  t
əhlükə
li  h
ə
r
ə
k
ə
tl
ər  törə
d
ə
  bilirl
ər.  Əksə
r  hallarda 
idiotlarda  doğma  adamlara  bağlılıq  hissləri  müşahidə
 
olunmur.  İdiotların 
fizioqonomik  maskasında  da  disharmoniya  nə
z
ə
r
ə
 
çarpır.  Onların  ə
l 
barmaqları uzun, qulaq seyvanları böyük, çə
n
ə
l
ə
ri k
əskin görüntülü olur. 
 
İdiotiya  müalicə
  olunmayan  psixi  x
ə
st
ə
likdir.  Bel
ə
  x
ə
st
ə
l
ə
rin  h
ə
yat 
qabiliyy
ə
tl
ə
ri z
əif olduğundan infeksiyalara yoluxma nə
tic
ə
sind
ə
 
ölürlə
r. Onlar 
daim  n
ə
zar
ə
t
ə,  kömə
k  v
ə
  sosial  himay
ə
y
ə
 
möhtacdırlar.  Daha  ağır  formalı 
idiotlar xüsusi psixatriya müə
ssis
ə
l
ə
rind
ə
 
saxlanılır
lar. 
Müasir  tibbi  və
 
psixoloji 
ə
d
əbiyyatlarda  intellektual  inkişafda 
gerid
əqalmanın 4 əsas variantı fə
rql
ə
ndirilir: 
1) konstitutsional; 
2)somatogen; 
3)psixogen; 
4)serebral-
üzvi mənşə
li (beyin mexanizml
ə
rinin z
ə
d
ə
l
ə
nm
ə
si) 
İnkişaf  tempi  zəif  olan  uşaqlarda  intellektual  pozğunluğun  aşağıdakı 
formaları müə
yy
ən edilmişdir:
 

 
əlverişsiz mühit və
 t
ə
rbiy
ə
nin v
ə
 
yaxud davranış patologiyası ilə
  
           
bağlı intellektual pozğunluqlar;
 

 
somatik  x
ə
st
ə
likl
ə
rin  t
ə
siri  il
ə
 
uşağın  uzunmüddə
tli  astenik 
v
ə
ziyy
ə
ti n
ə
tic
ə
sind
ə
 
meydana çıxan intellektual pozğunluqlar;
 

 
müxtəlif formalı infantilizmin doğurduğu pozğunluqlar;
 

 
eşitmə,    görmə,  nitq  qüsurları,  oxu  və
 
yazı  qabiliyyə
tinin 
pozulması ilə
 
ə
laq
ədar ikinci intellektual çatışmazlıq.
 
 Fenomatik  sintez  v
ə
  analizin  kifay
ə
t  q
ə
d
ə
r 
inkişaf  etmə
m
ə
si,  nitq 
s
ə
sl
ə
rini  f
ə
rql
ə
ndirm
ə
  qabiliyy
ətinin  inkişafdan  qalması,  yazı  və
  oxu 

 
199 
 
 
v
ərdişlə
rinin  m
ə
nims
ə
nilm
ə
sind
ə
 
çə
tinlikl
ər  yaradır,  verbal  tə
f
əkkürün 
inkişafını lə
ngidir, t
ə
l
əffüz çə
tinlikl
ə
rin
ə
, oxu v
ə
 
yazının pozulmasına, nə
tic
ə
d
ə
 
nitqin  i
kişafdan  qalmasına  sə
b
əb  olur.    Defektoloqların    fikrincə
,  nitqin 
ümumən  inkişafdan  qalması  (alaliya),  nitqin  ümumiyyə
tl
ə
  anadang
ə
lm
ə
 
inkişaf  etmə
m
ə
si  v
ə
 
ya  olmaması  beyinin  nitq  mexanizmlə
rinin  z
ə
d
ə
l
ə
nm
ə
si 
il
ə
 
bağlıdır. 
 
İntellektual  fə
aliyy
ətin  pozulması
  astenik  v
ə
ziyy
ə
tin  (h
ə
dsiz  yorulma, 
ə
s
əb  sisteminin  gücdən  düşməsi,  baş  ağrıları,  hafizə
nin,  diqq
ətin,  iş 
qabiliyy
ə
tinin  z
ə
ifl
ə
m
ə
si)  n
ə
tic
ə
si  olaraq  meydana  g
ə
lir.  Serebral  asteniya 
(beyind
ə
  mayenin  h
ə
r
ə
k
ətinin  pozulması,  beyin  silkə
l
ə
nm
ə
si,  beyind
ə
  iltihab 
ocaqlarının  yaranması), 
somatogen  asteniya  (k
ə
skin    v
ə
  xroniki  somatik 
x
ə
st
ə
likl
ə
r)  v
ə
  psixogen  asteniya 
kimi  intellektual  pozğunluğa  sə
b
ə
b  olan 
amill
ə
r  f
ə
rql
əndirilir.  Ümumi  qüvvə
tl
ə
ndirici  v
ə
 
xüsusi  müalicə
vi  t
ə
dbirl
ə
r 
vasit
ə
sil
ə
  astenik  t
əzahürlə
ri  v
ə
  t
ə
limd
ə
 
çə
tinlikl
əri  müə
yy
ə
n    s
ə
viyy
ə
d
ə
 
aradan qaldırmaq mümükündür.
 
Serebral-
üzvi    mənşə
li    gerid
əqalmanı    şə
rtl
ə
ndir
ə
n    amill
ər    sırasında  
aprıcı  amil  kimi  ə
ksin
ə,  intellektual  çatışmazlıq   və
  onun   emosional-iradi  
sferaya  t
ə
siri 
ə
sas  hesab  olunur. 
 
Psixi  inkişafda  geridəqalan  kiçik  yaşlı  mə
kt
ə
blil
ə
rin  psixofizioloji  v
ə
  
pedaqoji-psixoloji      c
ə
h
ə
td
ə
n    t
ə
dqiqi    n
ə
tic
ə
l
əri    bu    kontingentin    müxtə
lif  
olduğunu    göstərmişdir.
  Bu    qrupa    aid    edil
ən    uşaqların    20
-50 
%
-d
ə
  
tapşırığın  çə
tinlik  d
ə
r
ə
c
ə
sind
ən  asılı  olaraq 
mnemik, perseptiv  v
ə
  fikri  
m
ə
s
ə
l
ə
l
ə
rin  h
ə
lli   
zamanı    orta    normadan    geridəqalma  halları    qeydə
  
alınmışdır. Psixi  inkişafda  geridəqalan  bütün  uşaqlar  üçün  xarakterik  olan  
bütün    cə
h
ə
tl
ər      müxtə
lif    s
ə
viyy
ə
l
i    emosional    dayanıqsızlıq,    ixtiyari  
diqq
ətin    formalaşmaması,  hə
dsiz    yorulma    v
ə
    s.  kimi    f
ə
aliyy
ətin    ixtiyarı   
formalaının  tə
nzimi    t
ə
min    ed
ə
n  idrak    prosesl
ə
rind
ə
   
müşahidə
  olunan 
qüsurlarıdır.
 
 
Bu  
qüsurların 
  klinik-fizioloji  v
ə
  pedaqoji-psixoloji  t
ə
hlili  
onların  
 

 
200 
 
 
strukturunda  aparıcı  amillə
ri  f
ə
rql
ə
ndirm
ə
y
ə
 
ə
sas verir: 
I  qrup  
uşaqlarda  fə
aliyy
ətin  ixtiyarı  tənzimi  formalarının  formalaşmaması  
il
ə
  
şə
rtl
ənmiş  idrak  proseslə
rinin  b
əzi  formalarının  inkişafdan  qalması;
 
II qrup 
uşaqların  psixi  qüsurlarının  strukturunda  aparıcı  amil  ə
ksin
ə
,  idrak  
prosesl
ərinin inkişafdan qalması ilə
 
şə
rtl
ənmiş fə
aliyy
ətin  ixtiyarı  formalarının  
t
ənziminin  inkişafdan  qalması.
 
Psixi  inkişafda  geridəqalma  halları  müşahidə
    olunan    I    qrupa    aid  
edil
ən  uşaqların  davranışında  aşağıdakı  xüsusiyyə
tl
ər  özünü  göstə
rir: 
canlı və
 vasit
əsiz emosional reaksiyalar, onların davamsızlığı, də
rin h
ə
y
ə
can- 
lanmanın  olmaması, 
s
ituasiyanı  qiymə
tl
ə
ndir
ə
  bilm
ə
m
ə
k,  sad
əlövhlük,    oyun  
maraqlarının
  t
əlim  maraqları  üzə
rind
ə
  
üstünlüyü,  iradi  fə
aliyy
ə
td
ə
  s
ə
yin  
olmaması. 
 
 
Bel
ə
 
uşaqlarda özünə
n
ə
zar
ə
t  qabiliyy
ə
ti  z
ə
if  olur. Onlar  f
ə
aliyy
ə
tl
ə
rini   
P
roqramlaşdırmaqda
,  h
ə
r
ə
ki  v
ə
  
intellektual  xarakterli  tapşırıqların  yerinə
  
yetirilm
ə
sind
ə
  
çətinlik  çə
kirl
ə
r.  
 
I  qrupa  aid  edil
ə
n  
uşaqların  emosional
-iradi  c
ə
h
ə
td
ə
n  qeyri-yetkin  
olması    onlarada    ixtiyari    və
    qeyri    ixtiyari    diqq
ətin    formalaşmaması  ilə
  
bağlıdır.  İxtiyari    diqqə
t  olduqca    z
əif    inkişaf    etdiyinə
 
görə
,  bel
ə
   
uşaqla
r   
nam
əlum  güclü  qıcıqlandırıcıların   tə
sirin
ə
  
qarşı  olduqca  hə
ssas  olurlar.  
Onlarda    diqq
ətin    davamlılığı,    paylanması,    yeni    fə
aliyy
ət    növünə
  
keçirilmə
si  kimi xass
ə
l
ər  inkişaf  etməmiş  olur.  Qeyd  olunan  xüsusiyyə
tl
ə
r  
bel
ə
  
uşaqlara  fə
aliyy
ə
tin  m
ə
qs
ədyönlü  olaraq  təşkilində
,  psixi  f
ə
aliyy
ə
tin  
t
ə
nzimind
ə
   
maneçilik    törə
dir.    Psixoloji   
ə
d
ə
biyyatlarda    bunun    s
ə
b
ə
bi  
uşaqlarda  baş  beyinin  alın  payının  qabıq  hissə
si  il
ə
  
qabığaltı  mə
rk
ə
zl
ə
r  
arasında  rabitə
l
ərin  inkişafdan  qalması  ilə
   
ə
laq
ə
l
ə
ndirilir. Rabit
ə
l
ə
rin  bu  
istemi  öz  inkişafında    xeyli  uzun  müddə
t  t
ə
l
ə
b  edir v
ə
  t
ə
xmin
ə
n  12-15  
yaşlarda  norma   hə
ddin
ə
  
çatmış  olur.
 
 
Ontogenetik  inkişafın gedişində
    v
ə
    t
ə
lim    prosesinin    t
əsiri  altında I  
qrup  kimi f
ə
rql
ə
ndiril
ən  uşaqlar
da idrak  prosesl
ərinin   inkişafında  müsbə
t  

 
201 
 
 
dinamika  v
ə
  
normaya  yaxınlaşma  halları  müşahidə
  olunur. Bununla  bel
ə
,  
bel
ə
   
uşaqlarda    iradi
-
emosional    sferanın      pozulması    fonunda    affektiv  
oyanıqlıq,    impulsivlik,    aqressivlik,    tez    qıcıqlanma    kimi    mənfi    davranış  
formaları    nə
z
ə
r
ə
 
çarpır.  Bu    xüsusiyyə
tl
ər      uşaqlarda    ifadəli  yorğunluq,  
diqq
ətin  davamsızlığı,  fə
aliyy
ə
t  prosesind
ə
  onun  h
əcminin  daralması  kimi  
hallarla  çulğalaşmış  olur.  İxtiyari  diqqətin  çatışmazlığı onlarda  perseptiv  
ə
m
əliyyatların  yerinə
  yeritilm
ə
sind
ə,  onların  sürə
ti  v
ə
  d
ə
qiqliyinin
, sözlü
-
m
ə
ntiqi  t
ə
f
əkkürün
   
aşağı  sə
viyy
ə
d
ə
   
olması
nda   
özünü göstə
rir.    Serebral-
üzvü    mənşə
li    gerid
əqalma    halları    uşaqlarda        intellektual    çatışmazlığın   
ə
sas  s
ə
b
ə
bi  kimi  qiym
ə
tl
ə
ndirilir.  
 
II  qrupa  aid  edil
ə
n 
uşaqların  klinik   və
 psixoloji-
pedaqoji  müayinə
si  
əsasında  tə
rtib   edil
ən  xarakteristikaların  təhlili  göstə
rir  ki,  bu    qrupa    aid  
edil
ən  uşaqlarda    intellektual    çatışmazlıq
   
ön    planda    durur.    Onlarda  
sözlü
-m
ə
ntiqi  t
ə
f
əkkürün  aşağı  göstə
ricil
ə
ri bilik  b
ə
  t
ə
s
əvvürlə
rin  h
ə
cminin 
kasıb  olması ilə
  
uyğunluq  təşkil  edir. Hə
r  iki  qrupa  aid  edil
ən uşaqlarda  
müşahidə
  olunan  
ə
sas  c
ə
h
ə
t  iradi-emosional  sfera  il
ə
  
bağlıdır.  Belə
 ki,  II 
qrupa aid  edil
ən  uşaqlarda  tə
hrikl
ə
rin  z
əif  olması, qə
tiyy
ə
tsizlik ,  passivlik 
kimi    hallar    diqq
ə
ti    c
ə
lb    edir.    Bel
ə
likl
ə,  psixi    inkişafda    geridə
qalan  
uşaqların  müayinə
si    vasit
ə
sil
ə
   
onların    tə
limd
ə
 
qarşılaşdığı    çə
tinlikl
ə
ri   
müə
yy
ə
nl
əşdirmək,  psixoloji    xüsusiyyə
tl
ə
rini    k
ə
miyy
ə
t    v
ə
    keyfiyy
ə
t  
baxımından  qiymə
tl
ə
ndirm
ə
k    v
ə
   
adekvat      korreksiyaedici    metodları  
müə
yy
ə
nl
əşdirmək  mümkündür.
 
 
Psixi  inkişafda  geridəqalan  uşaqların müayinə
si  prosesind
ə
 psixoloq  
diaqnostik    metodikaların  seçilmə
sin
ə
    veril
ən    aşağıdakı    tə
l
ə
bl
ə
ri    n
ə
z
ə
r
ə
  
almalıdır:
 
1. 
İstifadə
   
olunan    metodikalar    defektin    strukturunda    aparıcı    amili  
aşkar  etmə
y
ə
,  y
ə
ni,  f
ə
aliyy
ətin  ixtiyari formalarının  tə
nzimi il
ə
 idrak  
prosesl
ə
ri   
arasındakı    pozğunluğun    qarşılıqlı    ə
laq
əsini    müə
yy
ə
n  
etm
ə
y
ə
  imkan  verm
ə
lidir; 

 
202 
 
 
2.  Bu    v
ə
  ya    dig
ər  psixi    funksiyanın    və
ziyy
ə
ti    v
ə
   
onlar    arasındakı 
ə
laq
ənin    xarakterini  müə
yy
ə
nl
əşdirmə
kd
ə
 
etibarlılığı    tə
min    etm
ə
lidir.  
Onların    vasitə
sil
ə
  norma    il
ə
   
patologiya    arasındakı    münasibə
t  
(somatik,  z
ə
iflik,  pedaqoji  n
ə
zar
ə
tsizlik,  sensor  v
ə
  
lokal  qüsurlar  və
  
s.) müə
yy
ə
n  edilir; 
3. 
Müayinə
  
bir  saatdan  artıq  davam  etmə
m
əlidir. Çünki  qeyd  olunan  
kateqoriyaya    aid    edil
ən    uşaqlar    üçün  uzunmüddə
tli    intellektual  
xarakterli    tapşırıqların    yerinə
    yetirilm
ə
si,    f
ə
aliyy
ətin    davamlılığı  
s
ə
ciyy
ə
vi  deyildir. 
 
Psixi  inkişafda  geridəqalma   halları  müşahidə
  
olunan  uşaqlarla  ilkin  
müayinə
   
zamanı    yığcam,    psixi    qüsurları    kə
miyy
ə
t    v
ə
    keyfiyy
ə
tc
ə
  
qiym
ə
tl
ə
ndirm
ə
y
ə
    imkan    ver
ən  mütodikalardan    istifadə
   
olunmalıdır.  İlkin  
müayinə
nin    n
ə
tic
ə
l
ə
rind
ən  asılı    olaraq    ə
lav
ə
  v
ə
   
klinik    müayinə
  
metodlarının  zə
ruri  olub-
olmaması  haqqında  rə
y   
ə
ld
ə
  edilm
ə
lidir.  Klinik  
v
ə
    psixoloji   
praktikada    müxtə
lif    v
ə
   
çoxsaylı  diaqnostik    metodikalardan  
istifad
ə
   
olunsa    da,    onların    çoxu    psixi    inkişafda    geridəqalmanın 
s
ə
b
ə
bl
ərini,    psixi    pozğunluğun    etiologiya    və
    patogenezini  
müə
yy
ə
nl
əşdirmə
y
ə
  imakan  vermir.    B
ə
zi    metodikalar  (m
ə
s
ə
l
ə
n,  Veksler  
testi)    psixi    qüsurların    diaqnostikası    üçün    optimal    deyildir.  Psixi    inkişaf  
qüsurları  olan  uşaqların diaqnostikasında   eksperimentator  və
 ya  psixoloq 
stimullaşdırıcı    və
    t
əşkiledici    xarakterli    metodikalarla    işlə
m
ə
y
ə
   
üstün 
ə
h
ə
miyy
ə
t  verm
ə
lidir. 
 
Klinik  müayinə
  
aşağıdakı  xüsusi  mə
qs
ə
dl
ə
rl
ə
  h
əyata  keçirilir: 
 
1.  M
ə
rk
ə
zi  sinir  sisteminin  lokal  m
ə
rk
ə
zl
ə
rind
əki pozğunluqların  (sensor  
v
ə
   
nitq  qüsurlarının, serebral  iflic, epilepsiya)  ocaqlarının  müə
yy
ə
n  
edilm
ə
si; 
2. 
İlkin
 
yaş dövrlə
rind
ə
  
uşağın  aldığı travmaların mə
rk
ə
zi  sinir  sistemin
ə
 
pozucu  t
əsirinin  öyrə
nilm
ə
si; 

 
203 
 
 
3.  Psixi  x
ə
st
ə
likl
ə
rd
ən    asılı    olaraq  onların  mə
rk
ə
zi    sinir    sistemin
ə
 
göstə
rdiyi  pozucu  t
ə
sirl
ə
rin  v
ə
 
onların  klinik  forma  almış  ə
lam
ə
tl
ə
rin 
(sind
romların)  inkişafda  geridə
qalmaya  t
əsirinin  araşdırılması;
 
Klinik  müayinə
y
ə
  
aşağıdakılar  daxildir:
 
1.  Anamnez:  n
ə
sild
ən    keçə
n    psixi    v
ə
    irsi    x
ə
st
ə
likl
ə
r;  ail
ə
nin    t
ə
rkibi  
haqqında  mə
lumat, valideynl
ər;  ananın  hamiləliyi,   doğuşların  sayı; 
  
uşaq    
yaşlarında    ekzogen    zə
r
ə
rli   t
ə
sirl
ər;   uşağın  postnatal ( mə
kt
ə
b
ə
q
ə
d
ə
r) 
inkişafı  (motorika,  nitq,  meyllə
r, maraqlar,  oyun, 
ətrafdakılara,  situasiyalara  
münasibə
t,  enurez,    qorxular,    isterik,    nevrotik    t
əzahürlə
r;)    m
ə
kt
əb    yaşı  
dövrü (metorika,  nitq,  meyllə
r, maraqlar,  
ətrafdakılara  münasibə
t,  enurez, 
qorxular,  isterik,  nevrotik t
əzahürlər,  davranış);